Μια παρουσίαση
του ποιητή Ανδρέα Κάλβου
από την Ελένη Αράπη
Ω φιλτάτη πατρίς,
ως θαυμασία νήσος,
Ζάκυνθε, συ μου έδωκας
την πνοήν, και του Απόλλωνος
τα χρυσά δώρα!
Ο Ανδρέας Κάλβος δεν είχε πατρίδα, μόνη πατρίδα του ήταν η ελευθερία και ενσάρκωσή της η Ζάκυνθος, το νησί που του έδωσε πνοή το 1792.
Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το έζησε στο Λιβόρνο της Ιταλίας, όπου και μαθήτευσε δίπλα στον μεγάλο ποιητή Ugo Foscolo. Επέστρεψε για λίγο στην Ελλάδα ως καθηγητής της Ιονίου Ακαδημίας. Πέθανε το 1869 στο Λονδίνο. Τα οστά του μεταφέρθηκαν το 1960 από τον Γ. Σεφέρη, τότε πρεσβευτή στο Λονδίνο. Πολυταξιδεμένος και πολύγλωσσος για την εποχή, μετακόμιζε από χώρα σε χώρα, κυρίως λόγω των φιλελεύθερων πολιτικών του φρονημάτων.
Μέσα σ’ ένα κλίμα πόθου για την Ελευθερία επηρεάστηκε σίγουρα από τις ιδέες του Ρήγα Φεραίου, της Ελληνικής Νομαρχίας, τις νεωτερικές ιδέες που ακολούθησαν την Γαλλική Επανάσταση. Ο Ανδρέας Κάλβος ήταν ενεργός καρμπονάρος, φιλελεύθερος, οραματιστής ενός νέου ελεύθερου κόσμου. Ο διακαής πόθος του για την ελευθερία σε συνδυασμό με τις πολυεπίπεδες ταυτότητές του (ελληνική και ιταλική) τον οδηγούν να συνθέσει το 1824 τη Λύρα και στη συνέχεια το 1826 τα Λυρικά. Ακόμα και η επιλογή του ονόματος των ωδών και η συνεχής αναφορά στην αρετή δεν είναι τυχαία.
Η Λύρα αποτελεί το πολιτικό όπλο που μυρίζει μπαρούτι.
Ψυχαί μαρτύρων χαίρετε
την αρετήν σας άμποτε
να μιμηθώ εις τον κόσμον,
και να φέρω την λύραν μου
με σας να ψάλλω.
Συγκεκριμένα στη Λύρα, αφού επικαλεσθεί τη Μούσα, παραθέτει τις δέκα πρώτες του ωδές. Είναι πιθανότατα εμπνευσμένες από τον χειμώνα του 1820-1821 ως την άνοιξη του 1824. Τυπικά, ως προς τα θέματα, χωρίζονται στις προσωπικές ή βιωματικές ωδές του, που είναι "Ο Φιλόπατρις", με θέμα την προσωπική του περιπέτεια της αποδημίας του "εις ξένα έθνη" και η "Εις Θάνατον", που είναι η ωδή του οικογενειακού του δράματος και αναφέρεται στην πεθαμένη του μητέρα, μέσα από τη σκηνογραφία ενός μνημόσυνου (κεριά σβηστά και κόλυβα/ έχει το μνήμα), πιθανόν κοινού και για την πρώτη του γυναίκα (Και συ στόμα οπού εφίλησα/ τόσαις φοραίς, με τόσην/ θερμοτάτην αγάπην). Και στις άλλες όλες, που είναι οι ιστορικές ωδές του και αναφέρονται σε γεγονότα επαναστατικά "Εις Πάργαν" και στις σχετικές με αυτά ιδέες "Εις Δόξαν", "Εις Ελευθερίαν".
Οι ωδές των Λυρικών είναι γραμμένες ύστερα από την άνοιξη του 1824 έως και την άνοιξη του 1826. Και συγκεκριμένα μετά τον θάνατο του λόρδου Βύρωνα, που του ενέπνευσε την πρώτη ωδή της συλλογής "Η Βρεττανική Μούσα". Είναι αμεσότερες σε σχέση με τη Λύρα, παρακολουθώντας τα σημαντικότερα από τα ιστορικά δρώμενα, "Εις Ψαρά", "Εις Σάμον", την ηρωική επίθεση και τον θάνατο του Μπότσαρη στο Καρπενήσι και τη νικηφόρα αντεπίθεση των πολιορκημένων του Μεσολογγίου "Εις Σούλι", "Εις την Νίκην".
Η ποίηση του Κάλβου λειτουργεί ως ιεροτελεστία του '21, από την τελετουργία των ναών της νικηφόρου Ελευθερίας του "Προλόγου" στη Λύρα, έως τη συμβολική σκηνή του θυσιαστήριου βωμού της τελευταίας ωδής στα Λυρικά "Ο βωμός της Πατρίδος".
Ουσιαστικά οι ωδές του δεν απευθύνονται μόνο στον Έλληνα αναγνώστη που ήδη γνωρίζει τα γεγονότα αλλά αποσκοπούν στο να αφυπνίσουν τα φιλελληνικά αισθήματα των ξένων αναγνωστών και να τους κινητοποιήσουν να συνδράμουν με κάθε τρόπο στην εθνική παλιγγενεσία, στην απελευθέρωση της Ελλάδας, γι’ αυτό και παρατίθεται σχετικό γλωσσάρι με τη γλώσσα του Κάλβου και τη μετρική του (τέσσερις επτασύλλαβοι στίχοι και ένας αδώνιος καταληκτικός πεντασύλλαβος). Σχεδόν αμέσως μεταφράστηκαν στα Γαλλικά.
Οι ωδές του Κάλβου έχουν χαρακτηριστεί ως πολιτικά- εθνικά κείμενα, όμως δεν είναι μόνο αυτό. Ο Ανδρέας Κάλβος αποτελεί ένα συνονθύλευμα αντιθέσεων, μέσα του ανταμώνουν δύο ταυτότητες, η ελληνική και η ιταλική, δύο θρησκείες η αρχαιοελληνική και ο χριστιανισμός, ο πουριτανισμός με τον λανθάνοντα ερωτισμό, δύο γλώσσες η αρχαΐζουσα με τη δημοτική, τα πρότυπα του αρχαίου πολεμιστή με την επαναστατική επικαιρότητα, η ρομαντική με τη νεοκλασική παιδεία. Και όλα αυτά εναρμονίζονται πλήρως, βρίσκουν το μέτρο, τη χρυσή τομή και γεννούν την ποίηση. Γιατί οι ωδές του είναι πάνω απ' όλα ύψιστη ποίηση.
Ο ρόλος του επιτελέσθη· μετά από τα Λυρικά σωπαίνει ο ποιητής για πάντα. Όπως είπε και ο Σεφέρης "Πέθανε πολύ νέος για την ποίηση".
Αλήθεια πέθανε ο ποιητής; Εν έτει 2015, 200 χρόνια περίπου μετά τη συγγραφή των ωδών, οι Καλβικές ωδές φαντάζουν περισσότερο επίκαιρες από ποτέ. Η ανάγνωσή τους τραντάζει τις συνειδήσεις μας. Δεν είναι πια το τούρκικο σαρίκι που έχουμε να αποτινάξουμε, μα άλλους πιο ύπουλους εχθρούς που φορούν τα φράγκικα τα ρούχα.
Το χέρι όπου προσφέρετε
ως προστασίας σημείον
εις ξένον έθνος, έπνιξε
και πνίγει τους λαούς σας,
πάλαι, και ακόμα.
Αν δεν στραφούμε λοιπόν στις πολιτιστικές μας πυξίδες, στους μεγάλους μας ποιητές, θα αποτελέσουμε κύμβαλο αλαλάζον, χωρίς ρυθμό, χωρίς μιλιά, χωρίς αξία.
Δειλοί και μοιραίοι όσοι τον φόβο προτάσουν πάνω από την ίδια τους την ελευθερία.
ΕΙΣ ΣΑΜΟΝ
ως θαυμασία νήσος,
Ζάκυνθε, συ μου έδωκας
την πνοήν, και του Απόλλωνος
τα χρυσά δώρα!
Ο Ανδρέας Κάλβος δεν είχε πατρίδα, μόνη πατρίδα του ήταν η ελευθερία και ενσάρκωσή της η Ζάκυνθος, το νησί που του έδωσε πνοή το 1792.
Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το έζησε στο Λιβόρνο της Ιταλίας, όπου και μαθήτευσε δίπλα στον μεγάλο ποιητή Ugo Foscolo. Επέστρεψε για λίγο στην Ελλάδα ως καθηγητής της Ιονίου Ακαδημίας. Πέθανε το 1869 στο Λονδίνο. Τα οστά του μεταφέρθηκαν το 1960 από τον Γ. Σεφέρη, τότε πρεσβευτή στο Λονδίνο. Πολυταξιδεμένος και πολύγλωσσος για την εποχή, μετακόμιζε από χώρα σε χώρα, κυρίως λόγω των φιλελεύθερων πολιτικών του φρονημάτων.
Μέσα σ’ ένα κλίμα πόθου για την Ελευθερία επηρεάστηκε σίγουρα από τις ιδέες του Ρήγα Φεραίου, της Ελληνικής Νομαρχίας, τις νεωτερικές ιδέες που ακολούθησαν την Γαλλική Επανάσταση. Ο Ανδρέας Κάλβος ήταν ενεργός καρμπονάρος, φιλελεύθερος, οραματιστής ενός νέου ελεύθερου κόσμου. Ο διακαής πόθος του για την ελευθερία σε συνδυασμό με τις πολυεπίπεδες ταυτότητές του (ελληνική και ιταλική) τον οδηγούν να συνθέσει το 1824 τη Λύρα και στη συνέχεια το 1826 τα Λυρικά. Ακόμα και η επιλογή του ονόματος των ωδών και η συνεχής αναφορά στην αρετή δεν είναι τυχαία.
Η Λύρα αποτελεί το πολιτικό όπλο που μυρίζει μπαρούτι.
Ψυχαί μαρτύρων χαίρετε
την αρετήν σας άμποτε
να μιμηθώ εις τον κόσμον,
και να φέρω την λύραν μου
με σας να ψάλλω.
Συγκεκριμένα στη Λύρα, αφού επικαλεσθεί τη Μούσα, παραθέτει τις δέκα πρώτες του ωδές. Είναι πιθανότατα εμπνευσμένες από τον χειμώνα του 1820-1821 ως την άνοιξη του 1824. Τυπικά, ως προς τα θέματα, χωρίζονται στις προσωπικές ή βιωματικές ωδές του, που είναι "Ο Φιλόπατρις", με θέμα την προσωπική του περιπέτεια της αποδημίας του "εις ξένα έθνη" και η "Εις Θάνατον", που είναι η ωδή του οικογενειακού του δράματος και αναφέρεται στην πεθαμένη του μητέρα, μέσα από τη σκηνογραφία ενός μνημόσυνου (κεριά σβηστά και κόλυβα/ έχει το μνήμα), πιθανόν κοινού και για την πρώτη του γυναίκα (Και συ στόμα οπού εφίλησα/ τόσαις φοραίς, με τόσην/ θερμοτάτην αγάπην). Και στις άλλες όλες, που είναι οι ιστορικές ωδές του και αναφέρονται σε γεγονότα επαναστατικά "Εις Πάργαν" και στις σχετικές με αυτά ιδέες "Εις Δόξαν", "Εις Ελευθερίαν".
Οι ωδές των Λυρικών είναι γραμμένες ύστερα από την άνοιξη του 1824 έως και την άνοιξη του 1826. Και συγκεκριμένα μετά τον θάνατο του λόρδου Βύρωνα, που του ενέπνευσε την πρώτη ωδή της συλλογής "Η Βρεττανική Μούσα". Είναι αμεσότερες σε σχέση με τη Λύρα, παρακολουθώντας τα σημαντικότερα από τα ιστορικά δρώμενα, "Εις Ψαρά", "Εις Σάμον", την ηρωική επίθεση και τον θάνατο του Μπότσαρη στο Καρπενήσι και τη νικηφόρα αντεπίθεση των πολιορκημένων του Μεσολογγίου "Εις Σούλι", "Εις την Νίκην".
Η ποίηση του Κάλβου λειτουργεί ως ιεροτελεστία του '21, από την τελετουργία των ναών της νικηφόρου Ελευθερίας του "Προλόγου" στη Λύρα, έως τη συμβολική σκηνή του θυσιαστήριου βωμού της τελευταίας ωδής στα Λυρικά "Ο βωμός της Πατρίδος".
Ουσιαστικά οι ωδές του δεν απευθύνονται μόνο στον Έλληνα αναγνώστη που ήδη γνωρίζει τα γεγονότα αλλά αποσκοπούν στο να αφυπνίσουν τα φιλελληνικά αισθήματα των ξένων αναγνωστών και να τους κινητοποιήσουν να συνδράμουν με κάθε τρόπο στην εθνική παλιγγενεσία, στην απελευθέρωση της Ελλάδας, γι’ αυτό και παρατίθεται σχετικό γλωσσάρι με τη γλώσσα του Κάλβου και τη μετρική του (τέσσερις επτασύλλαβοι στίχοι και ένας αδώνιος καταληκτικός πεντασύλλαβος). Σχεδόν αμέσως μεταφράστηκαν στα Γαλλικά.
Οι ωδές του Κάλβου έχουν χαρακτηριστεί ως πολιτικά- εθνικά κείμενα, όμως δεν είναι μόνο αυτό. Ο Ανδρέας Κάλβος αποτελεί ένα συνονθύλευμα αντιθέσεων, μέσα του ανταμώνουν δύο ταυτότητες, η ελληνική και η ιταλική, δύο θρησκείες η αρχαιοελληνική και ο χριστιανισμός, ο πουριτανισμός με τον λανθάνοντα ερωτισμό, δύο γλώσσες η αρχαΐζουσα με τη δημοτική, τα πρότυπα του αρχαίου πολεμιστή με την επαναστατική επικαιρότητα, η ρομαντική με τη νεοκλασική παιδεία. Και όλα αυτά εναρμονίζονται πλήρως, βρίσκουν το μέτρο, τη χρυσή τομή και γεννούν την ποίηση. Γιατί οι ωδές του είναι πάνω απ' όλα ύψιστη ποίηση.
Ο ρόλος του επιτελέσθη· μετά από τα Λυρικά σωπαίνει ο ποιητής για πάντα. Όπως είπε και ο Σεφέρης "Πέθανε πολύ νέος για την ποίηση".
Αλήθεια πέθανε ο ποιητής; Εν έτει 2015, 200 χρόνια περίπου μετά τη συγγραφή των ωδών, οι Καλβικές ωδές φαντάζουν περισσότερο επίκαιρες από ποτέ. Η ανάγνωσή τους τραντάζει τις συνειδήσεις μας. Δεν είναι πια το τούρκικο σαρίκι που έχουμε να αποτινάξουμε, μα άλλους πιο ύπουλους εχθρούς που φορούν τα φράγκικα τα ρούχα.
Το χέρι όπου προσφέρετε
ως προστασίας σημείον
εις ξένον έθνος, έπνιξε
και πνίγει τους λαούς σας,
πάλαι, και ακόμα.
Αν δεν στραφούμε λοιπόν στις πολιτιστικές μας πυξίδες, στους μεγάλους μας ποιητές, θα αποτελέσουμε κύμβαλο αλαλάζον, χωρίς ρυθμό, χωρίς μιλιά, χωρίς αξία.
Δειλοί και μοιραίοι όσοι τον φόβο προτάσουν πάνω από την ίδια τους την ελευθερία.
ΕΙΣ ΣΑΜΟΝ
Όσοι το χάλκεον χέρι
βαρύ του φόβου αισθάνονται,
ζυγόν δουλείας ας έχωσι.
Θέλει αρετήν και τόλμην
η ελευθερία.
β'
Αυτή (και ο μύθος κρύπτει
νουν αληθείας) επτέρωσε
τον Ίκαρον· και αν έπεσεν
ο πτερωθείς κ' επνίγη
θαλασσωμένος·
γ'
Αφ' υψηλά όμως έπεσε,
και απέθανεν ελεύθερος.
Αν γένης σφάγιον άτιμον
ενός τυράννου, νόμιζε φρικτόν τον τάφον.
βαρύ του φόβου αισθάνονται,
ζυγόν δουλείας ας έχωσι.
Θέλει αρετήν και τόλμην
η ελευθερία.
β'
Αυτή (και ο μύθος κρύπτει
νουν αληθείας) επτέρωσε
τον Ίκαρον· και αν έπεσεν
ο πτερωθείς κ' επνίγη
θαλασσωμένος·
γ'
Αφ' υψηλά όμως έπεσε,
και απέθανεν ελεύθερος.
Αν γένης σφάγιον άτιμον
ενός τυράννου, νόμιζε φρικτόν τον τάφον.
Επιμέλεια: Ελένη Αράπη
(Χρήστος Ρουσσέας, φανταστική προσωπογραφία του Ανδρέα Κάλβου,μουσείο Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου