Έμμα Τσιβρά "Το δέντρο"

 

                                                                                           

Έμμα Τσιβρά

Το  δέντρο*

 

Φυτρώνει:

 

ανάμεσα  στους  ώμους  μου

μπλέκονται τα κλαδιά του

-στα  μαλλιά μου

 

στην πλάτη  μου βαραίνει

-ο ροζιασμένος του κορμός

οι  ρίζες του βαθιά  

 

-μες  στην καρδιά μου απλώνονται.

 Συνταξιδεύουμε

στο χρόνο  με ούριο  άνεμο  

 

και φουσκοθαλασσιά

-στους ανοιχτούς  ορίζοντες της  χαράς

στη  στενωσιά  της λύπης-.

 

Δίνει  καρπό στη  σκέψη  μου

ζυγιάζει  τις  αντοχές  μου

-σκιάζει  τους  φόβους  μου:

 

μήπως  θεριέψει

μ’ ενσωματώσει

-μ ’αγκάλιασμα  ασφυκτικό

 

στη  γη  με  καρφώσει

-ακίνητο κούτσουρο.

Την υπόσχεση  του  να κρατήσει:

 

σχεδία  να  γενεί

στο  πέλαγο ν’ ανοιχτώ

-σκάλα  στον  ουρανό.

 

Έμμα Τσιβρά

[φωτογραφια: Beth Moon]

*από την ποιητική συλλογή Οι λέξεις αντιστέκονται,   Κέντρο ευρωπαϊκών εκδόσεων «Χάρη Τζο Πάτση», 2018                                                                                         

                                                                                                                              

[Tango Tonga] [Από το Μηχανικό Μολύβι, 2022, αδημοσίευτο]

 

[Tango Tonga]

[Από το Μηχανικό Μολύβι, 2022, αδημοσίευτο]

 

Δέκα το βράδυ στη ζώνη

της ανατολικής Ευρώπης

ώρα κοινή στο Βόλο, τη Γιουβάσκουλα, την Οδησσό 

κείνο το Σάββατο άλλαξε άξαφνα η πίεση·

φιλοπερίεργα όργανα μετεωρολογικών σταθμών

έσπευσαν να καταγράψουν τη διακύμανση

μα και η ίδια όσο να 'ναι ένα φτερούγισμα 

το ένιωσε στα σπλάχνα

λήγει όπου να 'ναι ενός βέλους 

η σταλία της ανάμνησης,

στοχάστηκε και τίμημα ετοιμάστηκε

στο εξής ανάλογα βαρύ να καταβάλει

τσουνάμι, λάβα, τέφρας στρώματα, όλα  

παρέμειναν στης γης το άλλο μάγουλο,

σε πολιτεία που ξένοι ονομάσαν Nuku'alofa 

εδώ αντίθετα στα μέρη τους  

μοναχά οι σκέψεις ανταριάσαν

κι αν δυο αρνήσεις κάνουν μια κατάφαση, 

(το επανέλαβε), ποια, άραγες, παλληκαριά 

δύο εκατέρωθεν δειλίες 

να 'χε τη δύναμη ν' αναστρέψει;

εδώ, λοιπόν, καμία δεν έλαβε χώρα έκρηξη

το μήνυμα ωστόσο έφτασε μ' ωστικό κύμα

όλα σε νέο φως αλήθειας έλαμψαν 

μη αντιληπτό από κωνία ή ραβδία 

μα ακαριαία επιτελεστικό στο θυμικό

όπως καβάλα απομεσήμερο σε μια ζεστή

ακτίνα κάποια μικρά, μικρούτσικα ακάρεα

ή η νοσταλγία σε περιδίνηση μες σ' άγνωστη αγκαλιά

 

Τώρα θ' αφήσεις πια ήσυχη την τύχη σου,

-η νύχτα μίλησε-

μία γαλανή φορά έστερξε λοξά να σου χαμογελάσει

έκτοτε κύλησε καιρός πολύς

μέχρι και στο ξανθό νησί έφτασε πλέον το χιόνι

 

[Μηχανικό Μολύβι, 2022, αδημοσίευτο]

 

[στη φωτογραφία: the volcanic eruption in Tonga by Japan's Himawari 8 satellite  [NICT/ handout via AFP]

 

Χρήστος Κεραμίδης 2 ανέκδοτα ποιήματα

 

Χρήστος Κεραμίδης

2 ανέκδοτα ποιήματα

 

 

Η καρυδιά

 

Μπαίνω στην αυλή του πατρικού μου και την παρατηρώ.

Η βαθύφυλλη  καρυδιά δεν υπάρχει πια. Την έχουν κόψει.

Κάποτε ορθωνόταν μεγαλόπρεπη πάνω από τα βυζαντινά κεραμίδια της σκεπής.

Στη σκιά της, τα καλοκαιρινά απογεύματα,  οι γειτόνισσες έπιναν καφέ και μιλούσανε σιγά.

Τα δειλινά, η κορφή της χρύσιζε από το  γλυκό φως του ορίζοντα.

Από τα κλαδιά της — όσα φτάναμε— κόβαμε δροσερά φύλλα και τα δίναμε

στις γριούλες, που ανηφόριζαν ασθμαίνοντας  στην εκκλησιά της Παναγιάς.

Ανήμερα των Βαΐων.

Ξέμειναν…

 

Κορμοί δέντρων πυρπολημένων, που ξέμειναν

χαραγμένοι με  παλιούς  όρκους εραστών.

 

Χρήστος Κεραμίδης

(φωτογραφία: Beth Moon)

 

Αφαίας και Τελαμώνος Κώστας Β. Κατσουλάρης εκδόσεις Μεταίχμιο η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ

 

Αφαίας και Τελαμώνος

Κώστας Β. Κατσουλάρης

 εκδόσεις Μεταίχμιο

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ: Η πολλαπλή μετάπλαση του πραγματικού • Fractal (fractalart.gr)

 

 

η πολλαπλή μετάπλαση του πραγματικού

Στην αρχή είναι η παρατήρηση του πραγματικού, αυτή η αρχέγονη αφετηρία της δημιουργίας ενός έργου εκ του μη όντος. Κατόπιν έρχονται όλα τα υπόλοιπα, αυτά που  φιλοδοξεί η Τέχνη να ορίσει ως δικά της έργα. Η φαντασία, τα όργανα της εκλεκτής σύνθεσης (λέξεις, ύφος, θεματική και πλάσιμο ηρώων, και όσα άλλα ο δημιουργός επιθυμεί), τέλος η ανασύνθεση των πάντων, προκειμένου να προκύψει ο ιδιαίτερος χαρακτήρας που όλα τα εμπεριέχει και όλα τα αναιρεί, η  επιλογή της τεχνικής, με την οποία όλο αυτό θα βρει τον αποδέκτη του, την αναγνωστική πρόσληψη, ευκταία και αναμενόμενη, για να αποκτήσει η γραφή το αναγκαίο άλλοθι: γιατί κάτι που γράφεται κοινοποιείται, μοιράζεται με τους άλλους; Γνωστή, εγγενής αντίφαση να γράφεις για τον εαυτό σου αλλά την ίδια ώρα να επιζητείς δίπλα σου τον παρείσακτο αναγνώστη, δυνάμει συνδημιουργό.

Οι είκοσι τέσσερις ιστορίες του Κώστα Κατσουλάρη, εκεί στη γωνία Αφαίας και Τελαμώνος έχουν στήσει το καρτέρι τους για τον συνοδοιπόρο τους. Γιατί εδώ αυτό που έχει σημασία είναι όσα θα δει ο αναγνώστης, όσα θα φανταστεί ως συνέχεια, και όσα θα θελήσει με τον δικό του τρόπο να ερμηνεύσει – έχει άραγε την ανάγκη ερμηνείας η Τέχνη; Συγγραφική εύστοχη επιλογή οι εικόνες που εγκιβωτίζονται σε κάθε ιστορία για να προσφέρουν το απαραίτητο υλικό, ώστε ο αναγνώστης να αποβεί συμμέτοχος της γραφής. Οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας διακρίνουν την αφηγηματική τεχνική zeigen (δείχνω) από την τεχνική sagen (λέω). Ο  Genette ορθά όρισε τον πλατωνικό διαχωρισμό διήγησις-μίμησις ως αφήγηση των γεγονότων και αφήγηση των λέξεων. Το θεωρητικό υπόβαθρο της λειτουργίας της αφήγησης πηγάζει ακριβώς από αυτή την αρχή: η πράξη και το γεγονός προηγούνται και φέρνουν με τη σειρά τους την αναφορά σ’ αυτά, τη γλώσσα, τον λόγο. Και, ως προς αυτό, δεν έχει καμία σημασία η επιλογή του τάχα σπουδαίου γεγονότος που αξίζει να αποτυπωθεί με την τέχνη του λόγου. Και το πιο ασήμαντο αντικείμενο/υποκείμενο, αθέατο και ανάξιο προσοχής για τους πολλούς, στα μάτια του ικανού παρατηρητή και ευαίσθητου συγγραφέα μεταλλάσσεται σε μαγικό σκηνικό μιας εξιστόρησης. Ως ποιο σημείο θα φθάσει η μαγεία της μετάλλαξης αυτής, θα εξαρτηθεί από την ανάλυση των σημαινόντων σε αλλεπάλληλα σημαινόμενα, τόσα όσοι και οι αναγνώστες. Και εδώ, ο Κώστας Κατσουλάρης προσφέρει απλόχερα τη δική του επεξεργασία της μικρο-ιστορίας, εμπλέκοντας τον ρεαλισμό με την υπέρβασή του και προκαλώντας αλλεπάλληλες εκρήξεις, μικρά ρήγματα για να εισχωρήσει ο αναγνώστης.

Η «Πλατεία Κέννεντυ», ένα τόσο σουρεαλιστικό σκηνικό που απηχεί την έκπληξή  μας, όταν κάποιο πρωί, πάνε πολλά χρόνια, τελείωσαν οι εργασίες στο εργοτάξιο και εξαφανίστηκε σύσσωμη η πλατεία διατηρώντας ωστόσο πεισματικά το όνομά της. «Το Τέρας κάτω από την Άμυνα», μια ευφάνταστη (μα τόσο αληθινή) αλληγορία για την περιπέτεια της γραφής. Ο άγγελος που σώζεται (αρχικά αυτός για να σώσει δια της γραφής κατόπιν τον σωτήρα του), αλλά και να ανατρέψει όσα ξέρουμε ή φανταζόμαστε για τα όρια του πραγματικού, στον «Πειρασμό στον Άγιο Αντώνιο». Αλλά και μια ιστορία με την πλοκή της να ακολουθεί σταδιακά την αλλαγή των ανέμων, όπως το θέλει και ο τίτλος «Σταδιακή εξασθένηση των ανέμων», απομυθοποιώντας τη διαδικασία της συγγραφής. Όλες οι ιστορίες συνιστούν ένα όλον, μια προσέγγιση του έργου τη στιγμή της γέννησής του. Πόσο σχετικά είναι όλα,  όταν η δύναμη των λέξεων προκαλεί σε μια σειρά από μεταποιήσεις; Μα και πόσο σωτήρια αποβαίνει εν τέλει η γραφή, όπως μια σχεδία ταγμένη να επιπλέει κάτω  από όποιες αντίξοες συνθήκες αντιστρατεύονται και απειλούν τη μακροημέρευσή της. Μια σουρεαλιστική σωτηρία, όπως αυτή που θα ευχόμασταν όλοι ή όπως αυτή που ξεδιπλώνεται στο λιλιπούτειο (μα τόσο περιεκτικό) μικρο-διήγημα «Σχεδία».

Ένα σχέδιο γραφής (ναι, θα μπορούσε όλο αυτό να είναι μια σειρά από ασκήσεις στο εργαστήρι του δημιουργού-συγγραφέα) ή ολοκληρωμένες ιστορίες; Όπως κι αν διαβαστούν, αποπνέουν έναν αέρα δημιουργίας, και σαν τέτοιες είτε αρχίζουν είτε τελειώνουν εκεί που ο καθένας επιθυμεί. Τι περισσότερο να ζητήσει κανείς από μια συλλογή σύντομων κειμένων, που η ευφυής γραφή ξέρει σε ποιο σημείο να σταματήσει ίσα ίσα για να προκαλέσει την αναγνωστική συνέχεια; Μα, μήπως αυτό δεν συνιστά τη βαθύτερη ουσία και τον σκοπό της λογοτεχνίας;

Διώνη Δημητριάδου

Μυθολογήματα και έντεκα πλην ένα μικρά πεζά Γρηγόρης Τεχλεμετζής εκδόσεις Κέδρος η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ

 

Μυθολογήματα

και έντεκα πλην ένα μικρά πεζά

Γρηγόρης Τεχλεμετζής

 εκδόσεις Κέδρος

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ: Μυθολογήματα • Fractal (fractalart.gr)

 

 

Όταν πριν από λίγα χρόνια ο Γρηγόρης Τεχλεμετζής έγραφε το μυθιστόρημά του Ο Αρχίλοχός του (Γαβριηλίδης, 2016) είχε δείξει τον τρόπο που προσεγγίζει την αρχαιότητα (μύθους και πρόσωπα) προσθέτοντας μια σύγχρονη επίκαιρη ματιά σε όσα το παρελθόν έχει διασώσει ως τις μέρες μας. Έτσι και τώρα, στην πρόσφατη συλλογή του με διηγήματα, αντλεί για έξι από αυτά (που συνιστούν και το πρώτο μέρος του βιβλίου) τη θεματική του από αρχαίους μύθους, με μικρές εκτινάξεις στο σήμερα για να δούμε τον απόηχο, τον σχολιασμό, την ενσωμάτωση στη σύγχρονη ζωή. Με την πλοκή να μοιράζεται εύστοχα ανάμεσα στη γνωστή εκδοχή του μύθου και στη λογοτεχνική επεξεργασία, προτείνει (αν η λογοτεχνική επινόηση θεωρηθεί πρόταση) μια αναψηλάφηση ή και προέκταση συχνά του παραδεδομένου, μια άσκηση στην ευφυή σκέψη: τι θα γινόταν αν… ή ποια θα μπορούσε να είναι η άλλη, η αθέατη πλευρά των μυθικών επινοήσεων;

Έτσι, θα δούμε τον Σίσυφο να συναντά την Περσεφόνη, να σχολιάζει τον Άρχοντα των σκοτεινών περασμάτων, να αφήνει το ερώτημα να πλανιέται: τι απέγινε επιτέλους ο Σίσυφος; χωρίς κανείς να μπορεί να δώσει απάντηση· μα ποιος ξέρει την αλήθεια  και το ψεύδος του μύθου, ποιος τα όρια  του μύθου; Αλλού θα απομονώσει τον ένα Θεσπιέα από τους επτακόσιους, γιατί αν η ιστορία (μα και ο μύθος) αγαπά το σύνολο και αυτό δοξάζει τελικά, δεν πρέπει η λογοτεχνία να αποκαταστήσει τη μοναδική προσωπικότητα, να διασώσει τον ανώνυμο ήρωα; Μα, και η γυναικεία παρουσία δίπλα στη μοναδική προσωπικότητα (ας είναι αυτός ο Σωκράτης) δεν λειτουργεί καταλυτικά σε όσα αυτός πράττει; Κι εκείνος ο Λαέρτης, ένα από τα πρόσωπα που ως δευτεραγωνιστές δίπλα στους μυθικούς ήρωες διασώζουν το όνομά τους επ’ ολίγον, δεν είχε άραγε προσωπική ζωή, δεν κατακλυζόταν από πάθη; Αυτά και άλλα θα επιλέξει ο Τεχλεμετζής για να δώσει, για μια ακόμη φορά, τη δική του γραφή δίπλα στη γνωστή, όχι από μια επιφανειακή έλξη προς τον αρχαίο κόσμο για να δέσει τη θεματική του σε λόγο, αλλά από μια ουσιαστικότερη επιλογή να φέρει τον μύθο στο σήμερα, να τον αφηγηθεί με τον δικό του τρόπο, όχι αποθεώνοντας το παρελθόν αλλά αναδεικνύοντας τη συνέχειά του στο σήμερα. Άλλωστε, όπως γράφει σε μία από τις ιστορίες του: Πάντα μου άρεσε να φαντάζομαι πράγματα. Όσο πιο πολύ εγκλωβιζόμουν στην πραγματικότητα, τόσο πιο πολύ αρεσκόμουν στο να ψάχνω τα άφταστα, ακόμα και – γιατί όχι; – τα ανόσια. («Η φαντασία», σελ. 109)

Ωστόσο, δεν εξαντλείται σε όλο αυτό η θεματική του βιβλίου, καθώς στη συλλογή συμπεριλαμβάνονται ακόμη δέκα μικρά πεζά (ή αλλιώς έντεκα πλην ένα) με σύγχρονα θέματα, που ασκούνται στη μικρή φόρμα, δύσκολο είδος αν πρόκειται να αποδοθεί σε ελάχιστο σώμα το θέμα, ο ήρωας, η πλοκή. Ο Τεχλεμετζής επιλέγει εδώ την πρωτοπρόσωπη γραφή, άλλοτε με τη λειτουργία της μνήμης να διασώζει πρόσωπα και πράξεις, και άλλοτε σε ύφος εξομολογητικού μονολόγου να παρουσιάζει πλευρές του, επινοημένες ή αληθινές, χωρίς φυσικά να ενδιαφέρει (καθόσον λογοτεχνία) τι από τα δύο ισχύει. Ίσως να έχει περισσότερο ενδιαφέρον να δούμε αυτές τις σύγχρονες μικρο-ιστορίες ως αντίστιξη στα μυθολογικά που έχουν προηγηθεί, έναν τρόπο να δεθούν όλα τα κείμενα κάτω από την ίδια στέγη.

Πρόκειται για ένα συγγραφέα που αγαπά τη γραφή (αυτό εύκολα γίνεται αντιληπτό), που όμως δεν γράφει συχνά, γεγονός που σημαίνει ότι συνδέει το γράψιμο με την πρόθεση να πει κάτι ουσιαστικό και καθόλου ευκαιριακό. Οι λέξεις αποτελούν ένα παιχνίδι που έχει ως στόχο του την αίσθηση της ζωής, όπως θα γράψει σ’ αυτό το εισαγωγικό κείμενο που αθροίζεται μαζί με τα υπόλοιπα και ταυτόχρονα αφαιρείται (πλην ένα): «Τι παράξενο παιχνίδι. Ποιος ο στόχος του;» είπε σπαθίζοντας φωτογραφικά τα βλέφαρά της. «Στόχο έχει να νιώθεις ότι ζεις. Όσο πιο πολύ σε συνεπαίρνει, τόσο πιο πολύ ζωντανεύεις. Τι αν την κάνεις τη ζωή όταν έχεις τις λέξεις;» («Το παιχνίδι των λέξεων», σελ. 8).

Σημαντική συμβολή στη συνολική αισθητική του βιβλίου έχει το έργο της Κατερίνας Τεχλεμετζή που κοσμεί το εξώφυλλο. Φιγούρες που καταργούν τα όρια ανάμεσα στις αληθινές μορφές και στις μυθικές αποτυπώσεις.

Διώνη Δημητριάδου

 

Παναγιώτα Σμυρλή Λευκό βαθύ εκδόσεις Υδροπλάνο, Αθήνα 2020 γράφει ο Παναγιώτης Χαλούλος, φιλόλογος

 

Παναγιώτα Σμυρλή 

Λευκό βαθύ

εκδόσεις  Υδροπλάνο, Αθήνα 2020

γράφει ο Παναγιώτης Χαλούλος, φιλόλογος

 

Είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα, με ήρωες πρόσωπα από διαφορετικές χώρες, Ελλάδα, Ιταλία, Γερμανία, Πολωνία, που έχουν κάτι κοινό, άλλοι υπηρετούν πιστά και με θέρμη και άλλοι ακούσια, με πόνο και τύψεις, τις εντολές των φασιστικών καθεστώτων της χώρας τους, ενώ άλλοι δεινοπαθούν από την επιβολή του φασισμού-ναζισμού χάνοντας εκτός από την ελευθερία τους και αγαπημένα πρόσωπα ή και την ίδια τη ζωή τους.

Λέει η Παναγιώτα Σμυρλή:

«Το λευκό είναι το χρώμα που εμπεριέχει τα πάντα. Η αθωότητα και η παράνοια συνοδοιπόροι στον παραλογισμό. Το ταξίδι απ’ το οποίο δεν επιστρέφεις ποτέ με άδεια χέρια, είναι το ταξίδι μέσα σου...» (από συνέντευξή της)

Σωστά, το λευκό εμπεριέχει όλα τα χρώματα, εν ταυτώ, το λευκό φως είναι όντως ο συνδυασμός όλων των χρωμάτων που υπάρχουν. Ο Νεύτων πρώτος περνώντας το ηλιακό φως από ένα τριγωνικό πρίσμα ανακάλυψε ότι το φως του ήλιου μπορεί να αναλυθεί σε επιμέρους χρώματα.

Μέσα από το δικό της πρίσμα η Παναγιώτα Σμυρλή μάς φανερώνει μια κοινωνία στην οποία συνυπάρχουν καλό και κακό, όπως πάντα στη ζωή βέβαια. Για παράδειγμα, η αθωότητα της Μυρτώς, που της έτυχε να συναντηθεί και να αγαπήσει τον Ιταλό Τζουλιάνο, επίσης αθώο, που σύρθηκε στον παράλογο πόλεμο του φασισμού της εποχής του, βρέθηκε στην Πάτρα με το στρατό κατοχής και μη αντέχοντας τη φρίκη λιποτάκτησε από τον παραλογισμό! Έτσι και η Εβραία Έσθα, που δεν έκλαψε, όταν «το σίδερο κόλλησε πάνω στο μπράτσο της για να χαράξει τον αριθμό… Το σίδερο την είχε κάψει μόνιμα, όπως μαρκάρουν τα ζώα, αφήνοντας της ένα σημάδι που γινόταν ζεστό ή κρύο, ανάλογα με τα συναισθήματά της, ένα λουκέτο που φυλάκισε τον πόνο στο στήθος της, κατέστρεψε την πίστη της, αλλά την όπλισε με το κουράγιο ν’ αγωνίζεται.»

Δεν έχουν όλοι όμως τις ίδιες αντοχές και αντιδράσεις κι έτσι, Εβραία κι εκείνη, «η Ναχμία, επικεφαλής του θαλάμου, συνεργάζεται άψογα με τους Γερμανούς και παραδίδει τα μωρά και τις μανάδες τους στα βρωμερά χέρια τους για τα αποτρόπαια πειράματά τους… Αγαπάει κι αυτή την κλασική μουσική. Είναι απίστευτο! Όλοι εκεί μέσα από τους φρουρούς μέχρι τους εκτελεστές λατρεύουν τον Βάγκνερ…» Δεν είπαμε πως στο λευκό ενυπάρχουν όλα τα χρώματα, όλες οι αποχρώσεις των χρωμάτων;…

Και ο Στέφεν, που η ζωή «…του έδειξε αλήθειες που θα έδινε τα πάντα να τις είχε αποφύγει, να μην τις έβλεπε, να μην άκουγε», στο ίδιο στρατόπεδο, εκείνο όσων ακούσια επιστρατεύθηκαν να υπηρετήσουν τη φρίκη. «Μην αφήσεις τη δύναμη να θαμπώσει την ανθρωπιά σου. Θέλω να μου το υποσχεθείς» του είπε η μητέρα του. Μπορούσε, άραγε, αφού «βρέθηκε στις επιχειρήσεις εκκαθάρισης στην Πολωνία»; «Μέχρι τότε το ποινικό του μητρώο λευκό, σαν πούπουλο περιστεριού. Έκτοτε όλα άλλαζαν και κυρίως η συνείδησή του. Η μνήμη του υπήρξε πάντα σκληρός αντίπαλος, δεν του έκανε τη χάρη να ξεχάσει…»

Από την άλλη πλευρά τα χρώματα τα σκούρα, που κι αυτά εμπεριέχονται στο Λευκό βαθύ. Για παράδειγμα ο Βολφ «ένα ταλαντούχο και ανήσυχο άτομο, που το πείσμα του περισσότερο παρά η ευφυία του τον οδήγησαν στην κορυφή της στρατιωτικής του καριέρας» ή ο Γιόχαν, που σκοτώθηκε στην Πάτρα, «ανεκτίμητος συνεργάτης στις εφόδους εκκαθάρισης, ένθερμος υποστηρικτής του Ζυκλόν Βήτα…», του οποίου την απώλεια η χήρα του Γκιέρτα «είδε σαν λύτρωση… γιατί είχε βαρεθεί να κατασκοπεύει τις βρωμοδουλειές του…» με τις καμαριέρες, αλλά και με τον κηπουρό και όχι μόνο…

Τι είναι καλύτερο, να βιώνεις την πραγματικότητα, όταν κυριαρχεί η φρίκη, ή να ζεις σε ένα φαντασιακό κόσμο, που δεν έχεις εσύ επιδιώξει βέβαια, όπως η μητέρα της Μυρτώς, που «Κάθε μέρα έχανε κι από μια λέξη. Κάθε νύχτα κι από μια σκέψη… Συνέχιζε να ζει σε μια περιοχή απ’ την οποία απουσίαζε τούτος ο πόλεμος, τα φοβερά τεκταινόμενα και κυρίως η είδηση που την ανάγκασε να κλειστεί στον μικρόκοσμό της.

“Ο γιος μας, καλή μου, σκοτώθηκε στα εικοσιτρία του από μια χειροβομβίδα που έσκασε στα χέρια του”.

Αυτή η χειροβομβίδα έσκασε στο μυαλό της, παρασύροντας μαζί της κάθε αθλιότητα που συνιστούσε την καθημερινότητα της ζωής της…»

«Λευκό βαθύ», τέτοια βιβλία είναι πολύτιμα, γιατί διατηρούν τη μνήμη ζωντανή, διδάσκουν τους νεότερους, που ίσως από άγνοια της ιστορίας παραπλανούνται από νεοφασιστικές θεωρίες και ιδέες και προσπαθούν να στοιχειώσουν εκ νέου τη ζωή μας… Η λήθη δεν είναι λύση, γιατί «Όταν γυρίζεις σελίδα, …οι υπόλοιπες παραμένουν στο βιβλίο. Δεν γίνεται να εξαφανιστούν. Ο Χίτλερ γύρισε μια ματωμένη σελίδα, αλλά οι προηγούμενες είναι εκεί, όπως και οι επόμενες…»

Θαυμάζουμε την περιγραφική ικανότητα και το χειρισμό της γλώσσας της Παναγιώτας Σμυρλή, την ψυχογραφική διεισδυτική ματιά για τα πρόσωπα-ήρωές της, τις ιστορικές γνώσεις της ακόμα, γιατί, για να γράψει ιστορικό μυθιστόρημα συνηθίζει να ψάχνει σε βάθος ιστορικά ζητήματα, τα οποία χρησιμοποιεί ως φόντο και υπόβαθρο. Έτσι και εδώ, στο «Λευκό βαθύ», όταν παρουσιάζει την πορεία του Χίτλερ προς τον ολοκληρωτισμό και το ρατσισμό με διαδρομές μέσα από τη σκέψη των Τσάμπερλεν, Νίτσε, Βάγκνερ, Σοπενχάουερ, χωρίς ωστόσο να κουράζει τον αναγνώστη και να απομακρύνεται από τις ιστορίες των ηρώων του μυθιστορήματος με εκτενείς παρενθέσεις.

 

«“Μυρτώ”. Άκουσε τ’  όνομά της και γύρισε. Έμεινε ακίνητη πάλι, να βεβαιωθεί γι’ αυτή τη φωνή, ότι δεν ήταν της φαντασίας της.

“Μυρτώ”. Η κουρτίνα φούσκωνε πίσω της σαν λευκό πέπλο νύφης. Η ίδια βρισκόταν στο παράθυρο και χτένιζε τα μαλλιά της. Ήταν χυμένα στην πλάτη της κι άφηναν το μουρμουρητό τους να κυλήσει ως τη μέση της.

“Να συνεχίσεις τη ζωή σου σαν να βράχηκες από μια μπόρα και στέγνωσες. Έχεις τη δύναμη”.

Τόσο απλά.

Η γυναίκα θυμόταν ακριβώς τη στιγμή που είχαν ειπωθεί αυτά τα λόγια απ’ τη γιαγιά της. Είχε σκύψει πάνω τους, ξεχωρίζοντας μια-μια τις λέξεις, όπως ξεχωρίζουν οι άνθρωποι τη σοδειά απ’ τους καρπούς και τα κοριτσάκια από τα βότσαλα κοχύλια.

Υποσυνείδητα, κάτω βαθιά, ίσως και να ήταν έτοιμη, στην επιφάνεια όμως, εκεί που σκάνε οι τρικυμίες, δεν ήταν. Είναι διαφορετικό να περιμένεις μια αλλαγή απ’ το να την υποδέχεσαι...

Η Ιστορία γυρίζει όπως η γη, ξεφυλλίζει τις σελίδες της, κάπου έχει γραμμένο τ’ όνομά της.

Σφράγισε το πηγάδι της αυλής, Πότισε τα γεράνια και τους τραγούδησε, να ’χουν οι πόρτες του σπιτιού μια ανάμνηση απ’ τη δική της φωνή. Φεύγοντας θ’ άφηνε πίσω της.... Και τι δεν θ’ άφηνε....

“Πού είναι η ευτυχία γιαγιά;”

“Στο μυαλό μας κόρη μου, εκεί που γεννιούνται οι επιθυμίες”.

Έχω ό,τι δικαιούμαι να ελπίζω, σκέφτηκε. Έκοψε ένα λευκό λουλούδι απ’ τη μανόλια, το μύρισε, άνοιξε το πορτάκι του κήπου, σιγουρεύτηκε πως δεν ήταν κανείς στον δρόμο και βγήκε.

Δε γύρισε να κοιτάξει πίσω της.»

[Παρουσίαση: Παναγιώτης Χαλούλος, φιλόλογος]

* Ο Παναγιώτης Χαλούλος είναι φιλόλογος με πλούσιο εκπαιδευτικό και συγγραφικό έργο. Συνέγραψε τα παρακάτω βιβλία: «Ιστορία για το Γυμνάσιο, Ασκήσεις και θέματα Ανακεφαλαιωτικών Εξετάσεων με αξιοποίηση ιστορικών πηγών – Σχέδια μαθημάτων με χρήση Η/Υ, για όλες τις τάξεις του Γυμνασίου»-συνοδευτικό CD-ROM, εκδ. Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2005. Επανεκδόσεις αναθεωρημένες: «Ιστορία για το Γυμνάσιο, Ασκήσεις και θέματα Ανακεφαλαιωτικών Εξετάσεων με αξιοποίηση ιστορικών πηγών – Σχέδια μαθημάτων με χρήση Η/Υ, Α΄ τάξη, Αρχαία Ιστορία»-συνοδευτικό CD-ROM, εκδ. Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2006, 2010². «Ιστορία για το Γυμνάσιο, Ασκήσεις και θέματα Ανακεφαλαιωτικών Εξετάσεων με αξιοποίηση ιστορικών πηγών – Σχέδια μαθημάτων με χρήση Η/Υ, Β΄ τάξη. Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία»-συνοδευτικό CD-ROM, εκδ. Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2006. «Ιστορία για το Γυμνάσιο, Ασκήσεις και θέματα Ανακεφαλαιωτικών Εξετάσεων με αξιοποίηση ιστορικών πηγών – Σχέδια μαθημάτων με χρήση Η/Υ, Γ΄ τάξη, Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία»-συνοδευτικό DVD-ROM, εκδ. Ζήτη, Θεσσαλονίκη  2008. «Εύθυμα παραμύθια διασκευασμένα για το θέατρο – Πρακτικός οδηγός για σχολικές θεατρικές ομάδες για την πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση», εκδ. περί τεχνών, Πάτρα 2006. Έχει δημοσιεύσει άρθρα εκπαιδευτικού περιεχομένου σε έντυπα περιοδικά και στο διαδίκτυο (http://users.ach.sch.gr/pchaloul) πλούσιο υλικό σε ιστοσελίδες-παρουσιάσεις-video, για την πραγματοποίηση μαθημάτων Ιστορίας με χρήση Η/Υ.

Βιογραφικό και εργογραφία της Παναγιώτας Σμυρλή:

Η Παναγιώτα Σμυρλή γεννήθηκε και ζει στην Πάτρα (sch.gr)

 

Το νερό που μ’ εκδικήθηκε και άλλες ιστορίες του νου Τίνα Κουτσουμπού ΑΩ εκδόσεις η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ

 

Το νερό που μ’ εκδικήθηκε

και άλλες ιστορίες του νου

Τίνα Κουτσουμπού

 ΑΩ εκδόσεις

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ: Η επινόηση και η αυθεντικότητα • Fractal (fractalart.gr)

 

 

Η επινόηση και η αυθεντικότητα

 

Οι ήρωες στις 26 ιστορίες της Τίνας Κουτσουμπού αναμετρώνται με όλα τα μεγέθη που τους περιτριγυρίζουν (τις κοινωνικές συνθήκες, τις στερεότυπες αντιλήψεις, τις ανατροπές της τύχης, τη δύναμη ή την αδυναμία των άλλων), αντιλαμβάνονται όμως ότι είναι ο εαυτός τους που θέτει τους κανόνες, που τους προτρέπει ή τους αποτρέπει.

Τα πρόσωπα εδώ ακροβατούν ανάμεσα σε ένα δύσκολο παρόν, που τους απογοητεύει ή τους αποθαρρύνει, και σε ένα επινοημένο, φανταστικό σκηνικό, που τους καλεί σε αναμέτρηση με τις πραγματικές τους δυνατότητες· το απώτατο όριο στο οποίο θα φτάσει ο καθένας θα εξαρτηθεί από τη σημασία που θα δώσει στη βαθύτερη επιθυμία του, ακόμη κι αν αυτή έχει τη μορφή ενός ονείρου που μοιάζει ακατόρθωτο, συχνά καταργώντας το ρεαλιστικό πλαίσιο της συμβατικής ζωής. Και είναι αυτό το σημείο, στο οποίο η κάθε πράξη, η κάθε σκέψη, η κάθε ελπίδα και επιθυμία αιφνιδιαστικά και απρόσμενα αθωώνονται. Δεν χωράει εδώ καμιά κατηγορία· ο αναγνώστης αποδέχεται τις επιλογές του ήρωα, εξοικειώνεται μαζί του, συγχωρεί σφάλματα, εμμονές, λανθασμένες κινήσεις. Το όνειρο, ως συνειδητή ή όχι κατάσταση, αποενοχοποιεί και αθωώνει το πρόσωπο. Η λογοτεχνία για μια ακόμη φορά αναδεικνύεται ισχυρός αντίλογος στην καθημερινή κενότητα που μειώνει ή ακόμη και αναιρεί την ελπίδα.

Η κατάργηση της γραμμικής χρονικής αφήγησης, με την εισχώρηση του παρελθόντος στα τεκταινόμενα –είτε ως πρωτοπρόσωπη σκέψη του ήρωα είτε ως τριτοπρόσωπη συγγραφική παρέμβαση– υποβοηθάει την ανίχνευση των αιτίων που οδήγησαν στο συγκεκριμένο παρόν, όπως το καταγράφει η κάθε ιστορία. Σ’ αυτό το παρόν χωρούν πρόσωπα με αυθεντικότητα, με την αλήθεια τους να κραυγάζει, με την αλληλεγγύη να εκδηλώνεται σε κάθε ευκαιρία. Ο γιατρός του ακριτικού νησιού θα συνδράμει τον Σύριο πρόσφυγα στην ατυχία του, ένας περαστικός θα προσεγγίσει τον Χασάν των φαναριών, ένα παιδί θα νιώσει την ανάγκη του καινούργιου μαθητή για προσαρμογή στο, αρνητικό απέναντι στη διαφορετικότητα, σχολικό σύνολο, μια γυναίκα μέσα από την απόλυτη καταστροφή θα βρει τον δρόμο της προσφέροντας αγάπη και φροντίδα σε εγκαταλελειμμένα παιδιά. Δίπλα σ’ αυτούς, θα δούμε μικρές επαναστάσεις που ανατρέπουν τις ως τότε βεβαιότητες, αλλά και κάποιους ήρωες να ανακαλύπτουν την ουσία της δικής τους ζωής μέσα από εκμυστηρεύσεις των παλαιότερων, συγγενείς να συναντώνται απρόσμενα, ζευγάρια να γερνούν μαζί, ήρωες να ξαφνιάζονται με τις αλλαγές της τύχης τους συνειδητοποιώντας πόσο αμφίβολες καταλήγουν οι σταθερές στις οποίες ως τότε στηρίζονταν. Όλοι μοιάζει να ζητούν όσα η ζωή τούς χρωστάει, όσα δεν μπόρεσαν να κάνουν πράξη αλλά που, έστω τώρα, θέλουν να προσπαθήσουν να τους δώσουν σάρκα και οστά.

Οι ιστορίες της Κουτσουμπού έχουν μια αυθεντικότητα, που απηχεί την αληθινή αγάπη με την οποία πλάθει τους ήρωές της, με κατανόηση των αδυναμιών τους, με την επίγνωση πως συχνά αναπόφευκτα θυματοποιούνται. Αυτό είναι το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της χαμηλόφωνης γραφής, που βγάζει κατευθείαν στον πυρήνα μιας αληθινής ιστορίας. Οι ιστορίες στηρίζονται σε εύστοχες μυθοπλαστικές επινοήσεις, όμως ακουμπούν σε αληθοφανείς καταστάσεις, ακόμα κι αυτές που μπαίνουν στον πειρασμό να αμφισβητήσουν την πραγματικότητα μέσα από το όνειρο. Άλλωστε, ποιος θα ισχυριστεί πως  ό,τι ζούμε δεν έχει και μια διαφορετική όψη, πιο υπερβατική, πιο ανατρεπτική, και, εν τέλει, πιο ανθρώπινη στη βαθύτερη ουσία της; Όσα βλέπουμε, όσα συλλαμβάνουν οι αισθήσεις μας, ίσως να μην είναι παρά η μία όψη του καθρέφτη. Η λογοτεχνία ξέρει τον τρόπο να διαβάζει τα ανεστραμμένα είδωλα, να τα κάνει να μοιάζουν και αυτά αληθινά.

 

Απόσπασμα

 

[…]

Πήρα το πιάτο μου και τον πλησίασα. «Γεια σου, αδελφέ, δεν με γνώρισες; Κι όμως είμαστε γνωστοί. Είμαι εκείνος που σε έδιωξε από το υπόγειο της οδού Σκουφά, μια βροχερή μέρα Σαββάτου πριν κάποια χρόνια, τότε που λουζόσουν στην αυλή μου.  Τώρα είμαι κι εγώ κακομοίρης και άστεγος σαν κι εσένα» έκανα επιτέλους την οδυνηρή διευκρίνιση μήπως και με γνωρίσει. «Ντρέπομαι για λογαριασμό μου, φίλε… Μιχάλη», άκουσα τη φωνή μου να λέει την πρόταση, σαν μια καθυστερημένη συγνώμη για το αλλοτινό μου εγωιστικό φέρσιμο. […] Με κοίταξε για λίγο απορημένος πασχίζοντας να ανακαλέσει στη μνήμη του το περιστατικό της επεισοδιακής γνωριμίας μας, κι έπειτα ξαφνικά, σαν η θύμησή του να επανήλθε, είδα στο βλέμμα του μια σπίθα αποδοχής και κατανόησης για το αναίτιο τότε φέρσιμό μου. Με κοίταξε με νόημα και περιμένοντας να αρχίσω ίσως τη δική μου εξιστόρηση για το πώς βρέθηκα στη σημερινή μου κατάσταση, άρχισε να πίνει λαίμαργα, αφήνοντας τις σταγόνες να τρέχουν στο στέρνο του. «Είδες, αφεντικό τώρα, τι ψυχή έχει λίγο νερό;» μου απάντησε, αναθυμούμενος το απελπισμένο του πλύσιμο τότε, στην αυλή μου.  Δεν του απάντησα, τι να ’βρισκα άραγε να του πω; «Μια αλληλεγγύη μας σώζει, φίλε», μου είπε, «μόνο μια αλληλεγγύη». («Το νερό που μ’ εκδικήθηκε», σ. 126-127)

 

Διώνη Δημητριάδου

 

Ο κήπος του Λουξεμβούργου και άλλα κείμενα Νίκος Αλιφέρης εκδόσεις Άγρα η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

 

Ο κήπος του Λουξεμβούργου

και άλλα κείμενα

Νίκος Αλιφέρης

εκδόσεις Άγρα

η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

Νίκος Αλιφέρης: «Ο κήπος του Λουξεμβούργου» (diastixo.gr)

 

Εύστοχα στον πρόλογο του βιβλίου του ο Νίκος Αλιφέρης αναφέρεται στον Έριχ Άουερμπαχ και στη θέση του για τη σχέση της λογοτεχνίας με την πραγματικότητα ως αναπαράστασή της, όπως παρουσιάζεται στην εμβληματική Μίμηση του συγγραφέα. Ο Αλιφέρης προεκτείνοντας τη θέση αυτή μετατρέπει τη σχέση σε δυνάμει αμφίδρομη, αφού με τη σειρά της η λογοτεχνία (η τέχνη θα λέγαμε γενικότερα) προσφέρει τα κατάλληλα εργαλεία προκειμένου αυτή ακριβώς η πραγματικότητα να γίνει προσπελάσιμη, επηρεάζοντας έτσι και τον ίδιο τον χαρακτήρα της. Κυρίως με την επινοημένη εικόνα που δημιουργείται στη λογοτεχνική γραφή διαφαίνονται πλευρές του πραγματικού που αλλιώς θα έμεναν δυσερμήνευτες, αν όχι παρερμηνευμένες. Εν προκειμένω, στα είκοσι τρία κείμενα του βιβλίου παρουσιάζονται όψεις του κόσμου που μας περιβάλλει, έτσι όπως προκύπτουν από την προσεκτική παρατήρηση του συγγραφέα και τη διάθεσή του να δει την ουσία κάτω από την παραπλανητική συχνά επιφάνεια, και να την ερμηνεύσει βοηθούσης της λογοτεχνίας.

Αυτό κάνει στο εξαιρετικό «Το ανατέλλον φως του Παπαδιαμάντη», όπου με την ευχέρεια (και την αποενοχοποίηση) που προσφέρει η τέχνη του λόγου, αναδεικνύει τη μέγιστη σε αξία γραφή του ταπεινού Σκιαθίτη σε ικανό αντιστικτικό πόλο του Κακού, πιο πάνω και πιο πέρα ακόμα και από τη ντοστογιεφσκική ευρεία στη μυθιστορηματική εκδοχή πραγματεία επί του θέματος. Αλλά και στη «Φάρσα», κινούμενος επιδέξια ανάμεσα στη σύγχρονη εικόνα των νεαρών ατόμων που εξοικειωμένα με την τεχνολογία έχουν αναγάγει τα μηνύματα σε «ζώσα» επικοινωνία, θυμάται τη σατανική για τη υπηρέτρια (στο Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ) εφεύρεση του τηλεφώνου για να καταλήξει σε μια ευφυή φάρσα που έστησαν οι δικοί του σε έναν βουλευτή χρησιμοποιώντας την άλλη διαβολική εφεύρεση, αυτή του μαγνητοφώνου. Όσο για τη σύγχυση που επικρατεί ως προς τη σαφή απόδοση των εννοιών με τον πεπερασμένων δυνατοτήτων λεκτικό κώδικα («Η ασάφεια του λόγου»), θα ασχοληθεί με τον όρο δημοκρατία ή Δημοκρατία, για να καταλήξει πάλι στον Άουερμπαχ που συνδέει τον νεφελώδη και ασαφή λόγο με την κατά περιόδους παρακμή της ευρωπαϊκής ιστορίας.

Βρίσκεις πολλές ανάλογες αφορμές στην πολυποίκιλη θεματική του βιβλίου για να αναλογιστείς πόσο η καλή γραφή (εύστοχη στους τρόπους έκφρασης αλλά και στην επιλογή των στόχων της) μπορεί να δέσει μεταξύ τους φαινομενικά ασύνδετα θέματα, ωστόσο βρισκόμενα σε μια βαθύτερη επικοινωνία – πώς συνδέονται, για παράδειγμα, η Αθηναϊκή Δημοκρατία, η ανθρώπινη βλακεία, η 17^η Νοέμβρη, ο Κομφούκιος κ. ο. κ. για  να αναφέρουμε μόνον  κάποιες από τις  θεματικές του; Οι επισημάνσεις του Αλιφέρη, μπορεί να αφορούν κατά καιρούς σκέψεις και παρατηρήσεις του, και οπωσδήποτε θα απέχουν κάποιες χρονικά μεταξύ τους. Όμως, το γεγονός της συμπερίληψης τους κάτω από τον ίδιο τίτλο σε μια συλλογή κειμένων/αφηγημάτων αποκτά ενδιαφέρον αν δούμε το νήμα που τις συνδέει. Συνιστούν όλες μαζί αφενός έναν κόσμο σύγχρονο όσο και διαχρονικό, και αφετέρου απηχούν τον τρόπο που ο συγγραφέας θεάται αυτόν τον κόσμο, τον αναλύει και τον προσφέρει ερμηνευμένο κατά το δοκούν. Μια εναλλαγή του είναι και του φαίνεσθαι, μια αντιπαράθεση της ευτέλειας με το εξαίσιο, του παραλογισμού με την ευθεία οδό της λογικής.

Γράφει εδώ: Εκπλήσσομαι πάντα όταν διαπιστώνω πως ο στοχασμός πάνω στις τέχνες και στα γράμματα μπορεί να μετατραπεί σε πολιτική σκέψη. Αν η πραγμάτωση ενός έργου τέχνης, λοιπόν, κατά τον εθνικό μας ποιητή, απαιτεί λογισμό και όνειρο, το ίδιο χρειάζεται και η πολιτική. Όχι μόνο  από πλευράς πρωταγωνιστών αλλά ακόμη και για μια ισορροπημένη στάση όλων μας απέναντι στα πολιτικά πράγματα. Αυτό δεν ισχυρίζεται και ο Μπωντλαίρ όταν γράφει Ce double caractére de calcul et de rêverie qui constitue l’ être parfait [Τα δύο χαρακτηριστικά, ο λογισμός και το όνειρο, που συνθέτουν τον τέλειο άνθρωπο]; («Τέχνη και πολιτική», σ. 27)

Μια επισήμανση, εν κατακλείδι. Εκεί που ετοιμάζεσαι να θεωρήσεις αυτά τα κείμενα δοκίμια (και πολλά από αυτά είναι, για παράδειγμα το σχετικό με τη μεταφραστική εργασία «Ούτις εμοί γ’ όνομα»), έρχεται η άλλη ιδιότητα, η ποιητική, να δώσει έναν διαφορετικό αέρα σε αυτή τη γραφή, να δείξει πώς ποιητικώ τω τρόπω, με την ελεύθερη περιδιάβαση στον κόσμο των ιδεών (με την αρχική ωστόσο ιδέα πάντα παρούσα), με την αναγκαία συμπύκνωση όλου του νοήματος μέσα στις λίγες, κατάλληλες λέξεις, μπορεί ένα δοκίμιο στην πρωταρχική του πρόθεση να αποκτήσει ύφος και χαρακτήρα καθαρά λογοτεχνικό. Γιατί η αλήθεια είναι πως τα κείμενα αυτά διαβάζονται με την αναγνωστική πρόσληψη που χαρακτηρίζει την καλή λογοτεχνία, παρέχοντας στον αποδέκτη την άνεση της προσωπικής ερμηνευτικής επεξεργασίας. Ο συγγραφέας, άλλωστε, θα κάνει την απαραίτητη διάκριση ανάμεσα στα καλά και στα κακά (ή έστω μέτρια) βιβλία και στη συνακόλουθη επίδραση που ασκούν στους αναγνώστες τους, δηλαδή σ’ αυτά που βαθαίνουν το βλέμμα και σ’ αυτά που το καθιστούν ηλιθιότερο («Το βιβλίο, ο κακός φίλος του ανθρώπου»).

 

Διώνη Δημητριάδου