Πικρά σταφύλια αφηγήματα Όλγα-Πατσούρα Λένη ΑΩ εκδόσεις η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

Πικρά σταφύλια

αφηγήματα

Όλγα-Πατσούρα Λένη

ΑΩ εκδόσεις
η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal
https://www.fractalart.gr/pikra-stafylia/

η θαυμαστή οικονομία της αφήγησης

Η μικρή φόρμα είναι –παρά την απατηλή φαινομενική της ευκολία– μια γραφή δύσκολη στις απαιτήσεις της. Πρέπει μέσα στη λιγοστή της έκταση (επομένως και στον ελάχιστο χρόνο μέσα στον οποίο θα κερδίσει το αναγνωστικό ενδιαφέρον) να συμπεριλάβει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του είδους: το διήγημα θέλει τον τόπο του και τον χρόνο του για να σταθεί ο ένας ήρωας και να αναδείξει τον χαρακτήρα του, ώστε να μην αιωρείται άσαρκος και αφανής· θέλει ακόμη αυτή την ελάχιστη πλοκή που θα τυλίξει γύρω από τον ήρωα την έννοια της περιπέτειας – απαραίτητη συνθήκη από αρχής του λογοτεχνικού κόσμου· δεν χωρούν εδώ τα πολλά πρόσωπα, οι λαβυρινθώδεις ιστορίες, οι πολλές ανατροπές.

Η Όλγα Λένη επέλεξε τον τόπο και τον χρόνο για τις 24 μικρές ιστορίες της από μια πιο μακρινή εποχή, αυτή που περικλείει μέσα της την ταραγμένη ζωή, πριν και μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο,  στην ελληνική επαρχία. Πέτρινος και άκαρπος ο τόπος, φτωχικά τα σπίτια, σκληροί οι άνθρωποι μέσα στις στερήσεις μιας Ελλάδας που αγωνίζεται να φτιάξει μια αξιοπρεπή ζωή μα οι συνθήκες δεν της το επιτρέπουν πάντοτε. Οι ήρωές της διαγράφουν με σαφήνεια το πρόσωπό τους· ξεκάθαροι χαρακτήρες στα πιστεύω τους, στις επιθυμίες τους, στις πράξεις τους. Η περιπέτεια που τους αναλογεί χωράει στο μικρό σώμα των αφηγήσεων, χωρίς να περισσεύει τίποτε ή να υστερεί σε κάτι.

Ευσύνοπτη όπως είναι η μικρή φόρμα του διηγήματος, βρίσκει την καλή της ώρα όταν και η γλώσσα που χρησιμοποιείται συνάδει με τις παραπάνω προϋποθέσεις. Δεν ταιριάζουν εδώ πολύπλοκα φραστικά σχήματα, εύκολοι λεκτικοί εντυπωσιασμοί· η χρήση  λιτών μέσων αποδίδει με τον καλύτερο τρόπο τον πυρήνα της μικρής σε έκταση ιστορίας. Αυτός είναι ο τρόπος που προτιμά η συγγραφέας για να αφηγηθεί τις αποθησαυρισμένες μνήμες ή τις μυθοπλαστικά φτιαγμένες ιστορίες της.  Λόγος προσαρμοσμένος στις ανάγκες της κάθε μιας από αυτές. Λιτός, απλός, χωρίς περιττά φορτώματα· έτσι μιλούν οι ήρωές της, όπως ακριβώς μιλούν οι άνθρωποι που έχουν μάθει να πορεύονται με τα λιγοστά τους γράμματα αλλά με τη βαθιά γνώση της ζωής. Κοφτές οι φράσεις, μονοπερίοδος συχνά ο λόγος· η ουσία της αυθεντικής τους έκφρασης, όταν μιλούν οι ίδιοι, αποτυπωμένη με όση απλότητα επιτρέπει η λογοτεχνική γραφή. Αλλά και οι συγγραφικές παρεμβάσεις του παντογνώστη αφηγητή με τη χρήση του τρίτου προσώπου ακολουθούν στον ίδιο τόνο. Ο τόπος, ο χρόνος, η γλώσσα, όλα συναρμοσμένα και λειτουργικά.

Το υλικό έχει αντληθεί κυρίως από διηγήσεις των μεγαλυτέρων, από μνήμες που διατήρησαν ζωντανές και που τώρα βρίσκουν τη θέση τους μέσα στο απαραίτητο μυθοπλαστικό περίβλημα. Έτσι αποκτούν τον λογοτεχνικό μανδύα και γίνονται κτήμα σε όποιον επιθυμεί πέρα από την απόλαυση μιας ανάγνωσης να αγγίξει την εποχή που αποτελεί το σκηνικό για την πλοκή τους. Άλλες πάλι αποτελούν συγγραφικές επινοήσεις, χωρίς να είναι ορατά τα σημεία που η πραγματικότητα συναντά τη μυθοπλασία. Η Λένη κατορθώνει να αποδώσει μέσα από τη δική της γραφή με πιστότητα τα μακρινά εκείνα χρόνια, χωρίς να προδώσει την αυθεντικότητα των προφορικών αφηγήσεων από τις οποίες βρήκαν την αφορμή τους. Σε κάποιες από αυτές επιλέγει την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, ταυτίζοντας έτσι τον ήρωα με τον ιστορητή και καθιστώντας τον αναγνώστη της ακροατή μιας αρχικής τάχα αφήγησης και επιτυγχάνοντας τη μέγιστη δυνατή αμεσότητα. Στις υπόλοιπες αναλαμβάνει η ίδια τον ρόλο του αφηγητή/μεσολαβητή ανάμεσα στην ιστορία της και στον αναγνώστη της, ο οποίος επικοινωνεί με την ιστορία μέσω του παντογνώστη πλέον αφηγητή/συγγραφέα. Αφηγηματικές τεχνικές, δόκιμες, που φαίνεται να γνωρίζει καλά. Η εστίαση συχνά είναι μέσα από τα παιδικά μάτια, που παρατηρούν τον κόσμο και τον φτιάχνουν όπως θα ήθελαν ή όπως τον εννοούν με την ανώριμη ακόμη κρίση τους, για να ξαφνιαστούν όταν κατανοούν τα αληθινά του μεγέθη. Η Λένη δανείζει την αφηγηματική της φωνή πότε σε άντρες, πότε σε γυναίκες, πότε σε παιδιά αποδεικνύοντας έτσι τη δεινότητα του λόγου της, καθώς προσαρμόζει αναλόγως τη γλώσσα του ήρωα, τον χρωματισμό της φωνής του για να αναδειχθεί το ήθος του.

Αυτό το ήθος είναι που διασώζεται, όμως, μέσα τους ίσως περισσότερο και από το κλίμα της εποχής. Πίσω από την πλοκή των ιστοριών του βιβλίου διαφαίνονται τα χαρακτηριστικά εκείνα που κατέστησαν δυνατή την επιβίωση παρά τις αντίξοες συνθήκες. Απρόσμενες ευαισθησίες, συνδρομή των αδύνατων, επιμονή για το φαινομενικά ακατόρθωτο, παιδιά που περνούν απότομα από τη μικρή ηλικία στην ενηλικίωση, μικρά θαύματα των απλών ανθρώπων. Αλλά και μικροκακίες, αντιπαλότητες, λόγια και κουβέντες που γρήγορα ξεχνιούνται, δύσκολες αποφάσεις και ζωές που ανατρέπονται από τη μια στιγμή στην άλλη. Δύσκολα χρόνια, σκληρό το κέλυφος της ανθρώπινης αντοχής, ήρωες που προσαρμόζονται στις ανάγκες της ζωής προσπαθώντας ταυτόχρονα να διαφοροποιήσουν τις συνθήκες της, όσο μπορούν. Κάποιοι το κατορθώνουν.

Τα σταφύλια στον τίτλο της συλλογής τα θέλει πικρά η συγγραφέας. Και ίσως να είναι, όπως και η εποχή και ο τόπος που αποτελούν το σκηνικό για τις ιστορίες της. Κι αν πει κανείς γιατί θα ενδιέφερε κάποιον σήμερα η αναφορά σε τόσο μακρινούς χρόνους, η απάντηση θα είναι πως αξίζει να διασώζονται οι παλιές αφηγήσεις που φέρουν μέσα τους άλλα ήθη και άλλους τρόπους επικοινωνίας, σήμερα που όλα απλοποιούνται τεχνικά αλλά περιπλέκονται όλο και περισσότερο οι ανθρώπινες σχέσεις. Όταν μάλιστα οι ιστορίες έχουν την απαραίτητη μυθοπλαστική επένδυση, ώστε πότε να φαίνονται αληθινές και πότε επινοημένες, ακόμη πιο πολύ ελκύουν το ενδιαφέρον. Η λογοτεχνία άλλωστε συμπληρώνει την πραγματικότητα, άλλοτε εξωραΐζοντας, άλλοτε απομυθοποιώντας και άλλοτε αποδίδοντας ακριβώς τα πράγματα όπως είναι. Σε κάθε περίπτωση πολύτιμη αποβαίνει. Κι εδώ έχουμε μία πολύ καλή εκδοχή της.

Στο εξώφυλλο μια ασπρόμαυρη φωτογραφία του Άγγελου Καλογερίδη, που μας μεταφέρει το κλίμα της εποχής, όπως αυτή ιστορείται στα αφηγήματα του βιβλίου. Τα δύο μικρά κορίτσια, λίγο έξω από την ασφάλεια του σπιτιού, κοιτάζουν με επιφυλακτικότητα, ίσως κάποια δυσπιστία και με πολλή κρυφή αναμονή τον κόσμο που τα περιμένει. Η αποτύπωση όλου του βιβλίου μέσα σε μια εικόνα. Η φροντίδα των ΑΩ εκδόσεων έκδηλη για μια ακόμη φορά.

Διώνη Δημητριάδου