Η προσήλωση Alberto Moravia μετάφραση: Δημήτρης Παπαδημητρίου εκδόσεις Κριτική η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

 

 

Η προσήλωση

Alberto Moravia

μετάφραση: Δημήτρης Παπαδημητρίου

 εκδόσεις Κριτική

 η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

Alberto Moravia: «Η προσήλωση» (diastixo.gr)

 

Η ανατομία του αυθεντικού

Όταν ο Ζαν Πωλ Σαρτρ το 1945 στην περίφημη διάλεξή του περί Υπαρξισμού (Ο Υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, L'existentialisme est un humanisme) έθετε τις βάσεις του φιλοσοφικού αυτού ρεύματος, πρότεινε στον εγκλωβισμένο στις αυτοδεσμεύσεις του άνθρωπο ένα συνδυασμό των δύο εννοιών: ευθύνη-ελευθερία. Έτσι θεμελίωσε τη φιλοσοφική του θεωρία πάνω στις προσωπικές επιλογές που θέτει ο καθένας επωμιζόμενος την ευθύνη των πράξεών του και μη αναμένοντας καμία άνωθεν υποστήριξη ή καθοδήγηση. Ο Μοράβια, πιστός στη θεωρία του υπαρξισμού, αφήνει σε όλα του τα έργα να παρεισφρήσει με άμεσο ή έμμεσο τρόπο ο ρόλος της προσωπικής ευθύνης σε όσα επιχειρούν οι ήρωές του οραματιζόμενοι μια διαφυγή από τις πολλαπλές παγίδες που η συμβατικά δομημένη κοινωνία θέτει μπροστά τους καταργώντας την ελευθερία τους.  Στο έργο του Η προσήλωση (πρωτότυπος τίτλος L’ attenzione, δηλαδή Η προσοχή) θα τον απασχολήσει η αναζήτηση της αυθεντικότητας, μιας έννοιας στενά δεμένης με την προσωπική πρωτοβουλία και την ελεύθερη επιλογή. Έτσι θα χτίσει την ιστορία του  γύρω από τον δημοσιογράφο Φραντσέσκο Μερίνγκι, ο οποίος θα ερευνήσει τα όρια της προσωπικής του αυθεντικότητας ως δρώντος προσώπου μέσα σε έναν κόσμο που ενώ μοιάζει γνήσιος είναι γεμάτος από ψέμα και υποκρισία. Το ενδιαφέρον έγκειται στο γεγονός πως η αναζήτηση αυτή θα γίνει με δύο τρόπους, αλληλοσυμπληρούμενους και διασταυρούμενους, καθώς από τη μια θα ανατρέψει την ως τότε αδιάφορη και ανούσια ζωή του και από την άλλη θα θελήσει να καταγράψει όσα ζει σε ημερολόγιο, προκειμένου όλο αυτό να αποτελέσει αυθεντικό υλικό για το μυθιστόρημά του. Πόσο, όμως, διαπλέκονται έτσι η πραγματικότητα με τη μυθοπλασία, και πόσο αναιρείται στην ουσία η ίδια η αυθεντικότητα των στιγμών που ζει μέσα από τη διαμεσολάβηση του εαυτού του ως συγγραφέα πλέον; Η αλήθεια θα λάμψει ξαφνικά και θα κινητοποιήσει τη σκέψη του: όσα γράφει δεν είναι αυθεντικά, γιατί απηχούν μια πλαστή, μη αυθεντική πραγματικότητα. Η λογοτεχνική γραφή έτσι απενοχοποιείται για πιθανές διαστρεβλώσεις του πραγματικού, καθόσον, όπως θα παραδεχθεί ο ήρωάς του:

Αλήθεια, με ποιο τρόπο μπορούσε κάτι που δεν είχε υπόσταση, που δεν υπήρχε, με λίγα λόγια, κάτι μη αυθεντικό, να γεννήσει κάτι υπαρκτό και με υπόσταση, δηλαδή ένα αληθινό γεγονός; Ωστόσο έτσι είχαν τα πράγματα, από το τίποτα ανέβλυζε η μονάδα και από το μη πραγματικό το αληθινό. (σ. 21).

Ο ήρωας θα διαφοροποιήσει τη στάση του απέναντι στη ζωή, θα αλλάξει τη θεώρησή του για τον κόσμο, μετατρέποντας την ως τότε αδιαφορία του για την οικογένειά του (τη σύζυγό του Κόρα και την προγονή του Μπάμπα) όχι απλώς σε προσοχή αλλά σε προσήλωση, όπως ευφυώς ο μεταφραστής Δημήτρης Παπαδημητρίου προτιμά για να αποδοθεί καλύτερα η εναγώνια προσπάθεια του Φραντσέσκο να βρει την έννοια του αυθεντικού σ’ αυτό τον μικρό πυρήνα κοινωνικής συμβίωσης, να ανακαλύψει στην ουσία την αυθεντικότητα των συναισθημάτων εκεί που ευκολότερα γίνεται αντιληπτή η όποια υποκρισία, η όποια εξαπάτηση. Η καταγραφή της καθημερινότητάς του σε ημερολογιακή μορφή, θα ήταν άραγε μια όψη του αυθεντικού, που τόσο επίμονα αναζητά; Με βάση την παρατήρηση (αναγκαία συνθήκη για κάθε συγγραφή) θα εναποθέσει στις ημερολογιακές του καταγραφές αληθινά, όπως πιστεύει, στοιχεία της ζωής του, όσο όμως θα θέτει τα στοιχεία αυτά κάτω από τη βάσανο της επεξεργασίας στη σκέψη του, θα καταλήξει σε μια νέα νόθευση του αληθινού, αποδεικνύοντας πως καμία πιστή αποτύπωση ζωής δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς να υπεισέρχεται διαρκώς σ’ αυτή η παντοδύναμη μυθοπλασία, ακόμη κι αν πρόκειται για πιθανές εκδοχές που στήνει το μυαλό, αρνούμενο να αποδεχθεί τη μία και μοναδική ερμηνεία των πραγμάτων. Έτσι, όσα διαβάζουμε να γράφει στο ημερολόγιό του, πότε μοιάζει να ανταποκρίνονται σε όσα του συμβαίνουν και πότε να απηχούν όσα θα ήθελε να συμβούν – παράδειγμα η σχέση του με την Μπάμπα, που ισορροπεί ανάμεσα στην ερωτική έλξη και στην απώθησή της. Ο ήρωας θα αντιληφθεί ότι το ημερολόγιο που γράφει δεν αποτελεί απλώς το υλικό για το μελλοντικό του μυθιστόρημα· εμπεριέχει ήδη τη μυθοπλαστική επεξεργασία της πραγματικότητας.

Σε γενικές γραμμές ο πρωταγωνιστής του ημερολογίου ήταν το μυθιστόρημα, και όχι εγώ που κρατούσα το ημερολόγιο. Και το ημερολόγιο αποτελούσε ένα μυθιστόρημα ολοκληρωμένο όχι γιατί αφηγούνταν την ιστορία μου, αλλά γιατί αφηγούνταν την ιστορία ενός μυθιστορήματος που σκόπευα να γράψω. (σ. 424).

Ο Μοράβια, σ’ αυτό το μυθιστόρημα, το αναπτυσσόμενο σε πολλαπλά επίπεδα, αναλύει, με τρόπο λογοτεχνικό όσο και δοκιμιακό, τον πολυδαίδαλο κόσμο των ανθρωπίνων σχέσεων για να προτείνει την εύρεση της λύσης από το ίδιο το άτομο, το οποίο αφημένο στην τύχη του μέσα σ’ ένα σύμπαν που αδιαφορεί θα πρέπει να εφεύρει τον τρόπο της ζωής του, την προσωπική του ελευθερία, με μόνο αυτό να δηλώνει την αυθεντικότητα. Στην αναζήτηση αυτή θα ενσωματώσει τον μύθο του Οιδίποδα, κατά την ερμηνεία που του έδωσε ο Σοφοκλής, με την εναγώνια προσπάθεια του θνητού όντος να χαράξει τον δρόμο του πέρα από τη βούληση της ανώτερης δύναμης ή της μοίρας, με το συνακόλουθο τίμημα φυσικά. Ωστόσο, στα μεγάλα έργα της παγκόσμιας δραματουργίας, παλαιότερα και σύγχρονα, πάντοτε η ελευθερία του ανθρώπου άγγιζε την προσωπική ανάληψη ευθύνης.

 Παράλληλα, ας μην αγνοηθεί μια επίσης ενδιαφέρουσα παράμετρος του βιβλίου, αυτή που αφορά στην ίδια τη γραφή, που εδώ αποκαλύπτει τη δική της περιπέτεια σ’ ένα δρόμο που στήνει διαρκώς παγίδες αποτύπωσης της αλήθειας, την ίδια στιγμή που ο συγγραφέας θέτει ως κύριο στόχο του την αληθοφάνεια ή την πιστότητα. Ο συγγραφέας και ο ήρωάς του, μια ιδιόμορφη συνθήκη που ακροβατεί ανάμεσα στο αληθινό και το παραπλανητικό, στη λεπτή ισορροπία της απόστασης από την επινοημένη περσόνα ως την ταύτιση ήρωα και δημιουργού.

Απ’ όλα τα είδη των σχέσεων που υπάρχουν στην αληθινή ζωή, καμία σχέση δεν είναι τόσο αληθινή όσο αυτή ανάμεσα σε έναν συγγραφέα και στους ήρωές του. (σ. 410).

Ένα σπουδαίο έργο του μεγάλου δημιουργού, που ευτύχησε στην προσεγμένη έκδοση της Κριτικής και φυσικά στην απόδοση του μεταφραστή Δημήτρη Παπαδημητρίου.

Διώνη Δημητριάδου