Τάκη Σπύρου Σπαράγματα αναθεώρησης στο τραγούδι του Διονύση Σαββόπουλου (η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Νέα Εστία τεύχος 1883, Δεκέμβριος 2019)

 

Τάκη Σπύρου

Σπαράγματα αναθεώρησης 

στο τραγούδι του Διονύση Σαββόπουλου

(η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Νέα Εστία

τεύχος 1883, Δεκέμβριος 2019)

Πρόλογος: 

Μισό αιώνα τώρα, ο Διονύσης Σαββόπουλος, κατά γενική ομολογία, αποτελεί βασική πολιτιστική παράμετρο με πολιτικά χαρακτηριστικά. Σε πρώτη ανάγνωση, κάποιοι θαύμασαν την εκρηκτική μουσική του και κάποιες φράσεις συνθήματα, πχ Εθνική Ελλάδος γεια σου! Άλλοι, τον θεώρησαν προκλητικό και κάποτε προσβλητικό για τα ιερά και το όσιά τους, καθώς με το στίχο του αποδομούσε συνήθειες και βεβαιότητες που τις είχαν ανάγκη.  Το άρθρο αναλαμβάνει να ερευνήσει αυτή την πτυχή ακριβώς, τον ποιητικό αναθεωρητισμό στο τραγούδι του.           

 

Εισαγωγή:

 

Κι ήμουν εγώ ο ρυθμός[i]

νταού- νταούλι

στο μεγάλο τραγούδι …

Ποτέ μου δεν έγραψα στίχο χωρίς μουσική …. Γράφω στίχους και μουσική σχεδόν ταυτόχρονα και μάλιστα προπορεύεται λιγάκι η μουσική κι ο ρυθμός[ii].

 

Γνωρίζουμε πως ό, τι έχει ρυθμό μαθαίνεται εύκολα. Με ρυθμό και μοτίβα άρχισε να μεταδίδεται και να αποθηκεύεται ο πολιτισμός[iii]. Το γραμμένο σε ρυθμό είναι σαν να αναβλύζει από την παράδοση,  όπως κάνουν οι παροιμίες, λόγια που έχουν ακουστεί χιλιάδες φορές χωρίς να ξέρουμε ποιος τα πρωτοείπε, όπως το Στα γήπεδα η Ελλάδα αναστενάζει[iv]. Έτσι, το 1966 μπήκε στη ζωή μας ο Σαββόπουλος, με το Φορτηγό, σε μια εποχή μαύρη[v] καθώς προετοιμαζόταν η δικτατορία. Οι στίχοι του φύτρωναν στο μυαλό σαν παραφυάδες, αναστεναγμοί δίπλα στην πολιτική ρητορική ενός κόσμου με αποφορά Ψυχρού Πολέμου. Οι χειρούργοι είχαν δουλειά[vi], θα μας έβαζαν στον νάρθηκα![vii]  Αυτά, για να αρχίσουμε να ανιχνεύουμε συχνότητες αναθεωρητισμού[viii], θα έλεγα, στο φως που σκάει στη μουσική των λέξεων. Θα μαζέψουμε την κούτα με παζλ φράσεων από τραγούδια και δηλώσεις του Διονύση Σαββόπουλου,  αλλά πρώτα απ’ όλα, ας θυμηθούμε το κλίμα μέσα στο οποίο έρχεται να τα κυκλοφορήσει, τα χρώματα, τον πληθυσμό που απηχεί και τα επεισόδια μέσα από τα οποία εισβάλλει η ιστορία κι η δική μας αφήγηση.

 

Στις Συμπληγάδες της Ιστορίας 

 

Η Ελλάδα μετά τους εμφυλίους, δεκαετία του 1960. Αστυνομικό κράτος. Πιστοποιητικό φρονημάτων ακόμη και για δίπλωμα οδήγησης. Διαδηλώσεις για την ανεξαρτησία της Κύπρου. Εκλογές Βίας και νοθείας του 1961. Καταγγελία της αντιπολίτευσης. Ο Ανένδοτος Αγώνας κατά της δεξιάς  του Γεωργίου Παπανδρέου, αρχηγού της Ενώσεως Κέντρου. Κίνημα του 114 για δημοκρατία. Διεθνή αντιπολεμικά κινήματα, πόλεμος του Βιετνάμ, κινήματα Ειρήνης, η Μαραθώνια πορεία κι ο βουλευτής της ΕΔΑ, Γρηγόρης Λαμπράκης 21 Απριλίου 1963 κι ένα μήνα μετά, η δολοφονία του στη Θεσσαλονίκη. Μέτωπο της αριστεράς και του κέντρου κατά της δεξιάς κυβέρνησης.  Εκπαιδευτικά κινήματα. Καταγγελία του διαβλητού τότε συστήματος των εισαγωγικών εξετάσεων,  στα επί μέρους Πανεπιστημιακά Τμήματα. Το κίνημα του 15%[ix]. Συγκρότηση των Λαμπράκηδων[x], οργάνωση της νεολαίας της αριστεράς.

Προσωρινή αισιοδοξία από τη νίκη του Γ. Παπανδρέου στις εκλογές το Νοέμβρη του 1963. Αποφυλακίσεις εξόριστων. Η εκπαίδευση στο κέντρο της πολιτικής. Θεσμοθέτηση του Ακαδημαϊκού (πανελλαδικές εξετάσεις). Καταργείται το πιστοποιητικό των κοινωνικών φρονημάτων για εγγραφή στα Πανεπιστήμια. Ίδρυση των νέων Πανεπιστημίων Πατρών και Ιωαννίνων. Δημιουργία της ΕΦΕΕ[xi]. Εκδίδονται περιοδικά της φοιτητικής νεολαίας της αριστεράς. Ηγετική σημασία του φοιτητικού και νεολαιίστικου κινήματος στην Ελλάδα, αλλά και τη διεθνή πολιτική.

Απ’ την άλλη, το παρακράτος οργιάζει. Οι συνταγματάρχες ετοιμάζονται. Σαμποτάζ με βόμβες στη γιορτή για το Γοργοροπόταμο[xii], Νοέμβρης 1964, 13 νεκροί. Δίκη ΑΣΠΙΔΑ[xiii], 1966 με 67. Αποστασία με Τσιριμώκο και Μητσοτάκη. Κόμματα διαλύονται ... καρνάγιο, ρουλέτα Βουλής[xiv], Πτώση της κυβέρνησης Παπανδρέου[xv]. Τα Ιουλιανά του 1965, αιματηρά συλλαλητήρια, συγκρούσεις και δολοφονία Σωτήρη Πέτρουλα[xvi] από την αστυνομία, εκατοντάδες τραυματισμοί και συλλήψεις.

Η Δικτατορία, την 21η Απριλίου 1967,  δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Οι πολιτικές αναταραχές ήταν καθημερινότητα. Το κυνήγι των αριστερών φοιτητών είναι μόνιμη κατάσταση (Τα βρήκα γης μαδιάμ/τους ανοίγει ο θυρωρός με αντικλείδι όταν λείπω)[xvii]. Η τότε τρομοκρατία της ζωής μας, δοσμένη από το Σαββόπουλο όσο πουθενά αλλού. Θα αρχίσουμε με αποσπάσματα από τραγούδια που αποπνέουν την ατμόσφαιρα της εποχής.

Για τη Συγκέντρωση της ΕΦΕΕ

Η πλατεία ήταν γεμάτη

με το νόημα που ’χει κάτι 

απ’ τις φωτιές

στις γωνίες και τους δρόμους

από συντρόφους οικοδόμους φοιτητές

και συ έφεγγες στη μέση όλου του κόσμου

κι ήσουν φως μου

κατακόκκινη νιφάδα

σε γιορτή

σε γιορτή που δεν ξανά ’δα

στη ζωή μου τη σκυφτή[xviii]

…..

στο αμφιθέατρο σε ψάχνω στους διαδρόμους

και στους δρόμους

και ζητώ πληροφορίες

και υλικό

να φωτίσω τις αιτίες

που μ ‘αφήνουνε μισό

….

τα πλακάτ και την σκανδάλη

 που κτυπά

 η συγκέντρωση ανάβει

κι όλα είναι συνειδητά.

 

Κλασική, υπέροχη εικόνα. Ο φοιτητής που σέρνει το επαναστατικό αίτημα του Διαφωτισμού, κάτι που συμβαίνει σε πολλές δυτικές χώρες στον πλανήτη τη δεκαετία του 1960. Το τραγούδι απαγορεύεται  από την λογοκρισία. Θα κυκλοφορήσει έντεκα χρόνια αργότερα, το 1975 στο δίσκο Δέκα χρόνια κομμάτια. Οι φοιτητές, της εποχής, ζήσαμε την εικόνα ξανά και ξανά ως δυνατότητα και όταν ακούστηκε νιώσαμε ότι είχε περάσει με τηλεπάθεια στα μυαλά μας από καιρό[xix]. Η Συγκέντρωση της ΕΦΕΕ  είναι το καλύτερο από ένα κύκλο τραγουδιών της πρώτης εποχής που, θα έκανα ένα τολμηρό χαρακτηρισμό, ήταν η εποχή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού του (η Ζωζώ, Εγερτήριο, Αμνηστία 64, Τα πουλιά της δυστυχίας, Η σωματική ανάγκη, Το δένδρο, Βιετνάμ γιε γιε, Τα κορίτσια που πηγαίνουν δυο δυο)[xx] και από τα λίγα που μπορεί κανείς να δει αισιόδοξη μαχητική στάση στο εν γένει συγκρουσιακό κλίμα της εποχής[xxi]. Τα τραγούδια από το Φορτηγό κάλλιστα μπορούσαν να συμπεριληφθούν σε αυτό που ονομαζόταν Νέο Κύμα[xxii].  Μοτίβα,  κεντήματα σε κορνίζα. Κάτι που μπορούσες να το περιγράψεις, ήταν απέναντί σου και σου άρεσε.

Αυτό όμως που συμβαίνει στο Σαββόπουλο δεν μπορούσε να θαυμαστεί από έναν ουδέτερο παρατηρητή, είχε κάτι άβολο, μια ταραχή που οδηγούσε στη συνείδηση. Πως να ακουστεί ήρεμα το  401 αγωνία για ηλεκτροσόκ/ νεκροζώντανοι στο κύτταρο σκηνές ροκ[xxiii]. Κατακλυσμός από αισθήματα κατατρεγμού που μάστιζαν τη νεολαία. Μια δουλειά ζυμωμένη στα γεγονότα, τους φόβους, που παρακολουθεί  άγρυπνη πάνω από τα δρώμενα στο δημόσιο χώρο σαν να περιμένει κάτι να συμβεί[xxiv]. Συνωμοτεί διαρκώς και στέλνει μηνύματα που απευθύνονται στις βασικές μας τις αρχές[xxv]. Εστιάζει στον νέο, τον εκτεθειμένο στις μυλόπετρες της Ιστορίας ανάμεσα στη βία του κράτους και τους πολύπλοκους ιδεολογικές απαιτήσεις του αντίποδα[xxvi]. Είναι η κριτική ενάντια στους καταπιεστικούς μηχανισμούς που εγκαλούν το υποκείμενο, όπως  περιγράφει η Butler[xxvii]. Παρακολουθούμε αυτή τη δραματική αναζήτηση ταυτότητας[xxviii] δίπλα σε μια μυστηριακή επεξεργασία σε βάθος της πολιτισμικής και μουσικής παράδοσης των Βαλκανίων, στην ώσμωσή της με το ροκ της εποχής της[xxix].  Μεγάλο βήμα προς τη μεταφορά και την αλληγορία, στιχουργικά, αποτελεί Η παράγκα[xxx]  

Η παράγκα

όπου κοιτάζω να κοιτάζεις

όλη η Ελλάδα ατέλειωτη παράγκα

παράγκα παράγκα του χειμώνα

κι εσύ μιλάς σαν πτώμα.

….

στέκει στο περίπτερο διαβάζει

 φυλλάδες με μιάμιση δραχμή

όχι όχι αυτό δεν είναι τραγούδι

είναι η τρύπια στέγη μιας παράγκας

είναι η γόπα που μάζεψε ένας μάγκας

κι ο χαφιές που μας ακολουθεί

 

Διακρίνουμε χαρακτηριστικά που συναντάμε επανειλημμένως στο έργο του Σαββόπουλου και μένουν κωδικοποιημένα[xxxi], όπως και το δεύτερο πρόσωπο με το οποίο συνομιλεί. Ο Δημήτρης Καράμπελας[xxxii] αναφέρεται «το πρώτο πρόσωπο δεν υπάρχει καθαυτό , αλλά μόνο στραμμένο σε κάτι ολωσδιόλου Άλλο, ζωογόνο κι απολύτως αδύνατο- σε κάτι που ούτε εκείνο υπάρχει: την Αριστερά ή το πνεύμα, την Ελλάδα ή το Θεό». Κάποτε είναι απλώς αυτός που ακούει το τραγούδι, ένας πολιτικός καθοδηγητής κι εξουσιαστής, η καλλιτεχνική μούσα του Σαββόπουλου που του οφείλει ήχο να εκφραστεί; Δεν έχω ήχο θα φωνάξει αλλού[xxxiii]. Ίσως πρόκειται για μια σύνοψη όλων αυτών, μια μούσα επαναστατική, πολιτικά και καλλιτεχνικά, που κρύβεται βαθιά μέσα του. Κανένα πλάσμα του θεού δεν ζει σε τέτοιο βάθος, όπου σ’αγάπησα πολύ κι απόμεινα μονάχος[xxxiv].  Έτσι, κάνουν την εμφάνισή τους η εσωτερική σύγκρουση και ένας διάλογος που κρίνει την ιδεολογία[xxxv] (ή καλύτερα τον λόγο[xxxvi]) το βλέπει ως τραγούδι, ως στιχάκι, ως φυλλάδα φτηνής εφημερίδας. Κάτι ημιτελές[xxxvii], απαξιωμένο, τρύπια στέγη μιας παράγκας, και αυτό θα επανέρχεται. Για παράδειγμα στο Κιλελέρ.     

Στιχάκι τρύπιο και τραγούδι μπαλωμένο

πού θα με κρύψεις πες μου πού

ακούω φωνές από παντού και φοβάμαι το καημένο

 

Το ατελές ως κινητήριος δύναμη της αναζήτησης[xxxviii]

 

κείνο που με τρώει κείνο που με σώζει

είναι που ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

….

βάλε στη σκιά σου τούτο το παιδί

που δεν έχει σώμα[xxxix] να ψηφίσει

….

μα όσο κι αν μετρώ κάτι περισσεύει

τρύπια είναι η αγάπη μας και δεν μας προστατεύει

 

Παράλληλα, μια ανάγκη περιπετειώδους αναζήτησης, απορία και φυγή,  Κι είπα γεια χαρά σου στον Αντύπα/ κι άφησα ξοπίσω μου μια τρύπα[xl].  Κι η αναθεώρηση που θέλει τον ποιητή να αλλάζει σελίδες στο Οι παλιοί μας φίλοι  

η ζωή αλλάζει δίχως να κοιτάζει

τη δική σου μελαγχολία

κι έρχεται η στιγμή

για ν’ αποφασίσεις με ποιους θα πας

και ποιους θ’ αφήσεις

…

πέρασαν για πάντα

οι παλιές ιδέες οι παλιές αγάπες

οι κραυγές

γίνανε παιχνίδι στα χέρια των παιδιών

 

και το ακόμη πιο ώριμο Οι πίσω μου σελίδες

 

Ξεφύγαν απ’ τα χέρια μου

οι πίσω μου σελίδες

κι ας μου κοστίσαν ακριβά

σε κόπους και  θυσίες

 

με περιφρονούνε τώρα

και τραβάνε

σαν τρελές μέσα στη μπόρα

 

πηγαίνω βόλτα στον σταθμό

κι αλλάζω θεωρίες

καιρός να διώξω απ’ το μυαλό

τις πίσω μου σελίδες

….

εκατομμύρια μηχανές

τυραννάνε

τις φτωχές μας τις ζωές

 

Το αναπόφευκτο σημείο ενός ταξιδιού είναι να περνάει από σταθμούς να αλλάζει τρένα, να μην καθηλώνεται, να αλλάζει θεωρίες, σε στάσεις αναθεώρησης, να περνά και να ξαναπερνά  από σταθμού, κάτι που φαίνεται στη βαθιά εξομολόγηση[xli] στο    

 

Η θανάσιμη μοναξιά του Αλέξη Ασλάνη

 

τη νύχτα αυτή η αστυνομία

μάζεψε τους αλήτες απ’ το πάρκο

πλάκωσε το εκατό 

κι ακουγόταν μέχρι εδώ

η σειρήνα

φύγε φύγε όσο έμεινε καιρός

γιατί η νύχτα στα κρατητήρια είναι κρύα

πώς βαστιέται τέτοιος εξευτελισμός

και το στόμα σου φαρμάκι απ’ τα τσιγάρα

το πρωί στο λεωφορείο στριμωχτός

μια διαδήλωση κοιτάς πίσω απ’ τα τζάμια

 

απ’ όλα τα τραγούδια

αγαπούσα πιο πολύ τα λαϊκά

η ζωή μου έχει αλλάξει

κι έτσι τώρα δεν με ζαχαρώνουν πια

……..

όταν πέφτει το σκοτάδι

στα υπόγεια τα ρεύματα βουίζουν

την αλήθεια ποιος θα μάθει

ένορκοι πληρωμένοι θα με κρίνουν

η ζωή μου έχει γεμίσει μυστικά

στους διαδρόμους ψευδομάρτυρες καπνίζουν

κι οι φίλοι με κερνούν ναρκωτικά

και το κόμμα με τραβάει απ’ το μανίκι[xlii]

….

την καρδιά μου στους σταθμούς τη τυραννώ

…

μην κοιτάς τους στρατιώτες

στα δημόσια ουρητήρια σοβαροί

μου θυμίζουν επεμβάσεις

μου θυμίζουν δυσκολίες γιώτα χι[xliii]

…..

που ακούστηκε ο Άλκης να πεθαίνει

όλη νύχτα ψηνόταν στον πυρετό

στο διάδρομο είχα δει έναν νεκρό

οι γιατροί δε μας δίνουν σημασία

βιαστικά μας κουβαλούν στα χειρουργεία

 

Τα προσωπικά στοιχεία είναι η Συννεφούλα του, τα παιδιά του, οι συνθήκες που δεν μπορεί να υπερβεί. Περνάει μια φάση γνωστή, του ατομικού τρόμου που ενσπείρει η κρατική βία απ’ τη μια και η ιδεολογική βία μέσω του κόμματος και των συντρόφων, η οποία απαιτεί μάρτυρες (όπως όλες οι μαχητικές ιδεολογίες). Το υποκείμενο εγκαλείται αμφίπλευρα και φτιάχνει τη φοβισμένη ταυτότητα του αντιήρωα, περιγραφή που έχουμε  δει και ξαναδεί στη λογοτεχνία η την Ιστορία. Το κάνουν ο Χρόνης Μίσσιος[xliv], ο Αλεξάνδρου[xlv], ο Κούντερα, ο Άρθουρ Καίσλερ[xlvi]. Αλλά ακόμη και φιλόσοφοι, όπως ο Καρλ Πόππερ[xlvii] κ.ά.

Είναι μυστήρια η φράση που ακούγεται[xlviii] στο μεταξύ περιμένουν την πορεία όπως οι άλλοι το Πάσχα. Έρχονταν διακοπές του Πάσχα 1967. Πολιτικές προσωπικότητες ξόρκιζαν την πιθανότητα δικτατορίας. Δευτέρα 17 Απρίλιου, η συναυλία των Rolling Stones στο στάδιο του Παναθηναϊκού[xlix]. Η συναυλία διακόπτεται με επίθεση της αστυνομίας.  Η 21η Απριλίου είναι Παρασκευή, ενώ η Κυριακή είναι του Λαζάρου και Μεγάλη Δευτέρα Πανεπιστήμια και σχολεία είναι κλειστά. Οι φοιτητές θα αδειάσουν τους μαζικούς χώρους, όπου τα συνθήματα πυροδοτούν εύκολα εξεγέρσεις. Τα Πανεπιστήμια, με διαταγή της «επαναστατικής» κυβέρνησης των συνταγματαρχών, κλείνουν εντελώς. Έτσι, οι ελπίδες αυτού του τόπου για ζωή[l], των αγωνιστών με λαχτάρα αλλά και έντονα  μεσσιανικά στοιχεία, θα συναντήσουν τον σκοταδισμό της καταστολής.

Για να κατανοηθεί το πολύπλοκο κλίμα της εποχής, που αποπνέει ο στίχος του, σε πολλά σημεία πρέπει να ιδωθεί και μια άλλη πτυχή της πολιτικής Ιστορίας, κι αυτή είναι οι διασπάσεις της αριστεράς και οι μιτώσεις[li] της. Είναι προφανώς γνωστή η πρώτη μεγάλη διάσπαση μεταξύ σταλινικών και τροτσκιστών που συνέβη δραματικά τη δεκαετία του 1920. Μεταξύ Τίτο και Στάλιν έπειτα, το 1952. Ενώ, μέσα στη δεκαετία του 1960 θα προκύψουν ομάδες των λεγόμενων μαοϊκών, που διαφωνούσαν σε ουσιαστικά ζητήματα με τους κλασικούς σοβιετόφιλους αλλά όχι ως προς τον σταλινισμό και ό,τι αυτός συνεπαγόταν. Οι εμπλεκόμενοι είχαν έντονη θεωρητική και κάποτε πρακτική σύγκρουση. 

Όταν ένας άνθρωπος βιώνει την Ιστορία δεν  προβάλλει μόνο αντίσταση στη βία της κράτους, αλλά και προβληματίζεται για το νόημα που καλείται να αποδώσει σ’ αυτή του την αντίσταση. Οι θεωρητικές συζητήσεις κι οι επικρίσεις για τις στρατηγικές κάνουν τον αγώνα μια ακόμα πιο πολύπλοκη και βασανιστική λειτουργία της ψυχής. Οι επαναστατικές ταυτότητες σφυρηλατούνται σε δύσκολα ζητήματα κοινωνικής πρακτικής[lii].  Έτσι, οι υπαινιγμοί των βασανιστηρίων μετά το ΤΙ ΤΡΕΧΕΙ;; στο Μπάλο δίνουν θέση στο

ωχ πηδώ, χοροπηδώ

κι έχω ένα τσίρκο ηλεκτρικό

μες στο μυαλό μου

μες στο μυαλό μου που’ χει όρια

και μια ελευθερία ζόρικια

αλίμονό μου

…

ελευθερία ή θάνατος

κι ο κόσμος είν’ αδιάβατος

κι ο χορός μου κάνει κύκλο

και με κλείνει

από παντού

 

ήρθαν γύρω από την κρήνη

ένα τσούρμο θεατρίνοι

πήγα να τους δω κι εγώ

κι είδα μον’ τον αρχηγό τους

ματωμένο ξαπλωμένο

μες στο έρημο χωριό

 

και αμέσως μετά επανέρχεται στο κατ’ επανάληψη φαινόμενο της εξουσίας. Κάποιος θέλει να πάρει την ευθύνη, να γίνει αρχηγός σ’ αυτό το πανηγύρι, κι οι φίλοι του, μπουχτισμένοι από αυτό το παιχνίδι, του απαντούν άσε τα θαύματα τη μάσκα πέταξε. Ο Μπάλος εξελίσσεται στο αέναο κυκλικό παιχνίδι των μικρών Μεσσιών, της ανάγκης εξουσίας κι ενός λαού που θα βγαίνει πάντα χαμένος, όπως στο Κιλελέρ. Οι μαοϊκοί, οι προσδοκίες τους για την αγροτική επανάσταση, ο δάσκαλος Αντύπας του 1910 και ο παγιδευμένος, κατά συγκυρία επαναστάτης δείχνονται μέσα από συνειρμούς.  

μαύρο ζώο και τυφλό μαστιγωμένο

σε ποιο χαντάκι σκοτεινό

με κουβαλάς μ’ ένα παλμό

αγριεμένο

 

Στο μεταξύ η Χούντα εδραιώνεται. Οι φυλακές και τα βασανιστήρια εγκαθίστανται  ολόγυρα.

στο ’πα και το  '66….

θα’ μια μακριά σου τότε που θα ψάχνεις για γιατρό

για γιατρό και δικηγόρο να σου δώσουνε γραμμή

κάτι θα λαλεί στο χώρο τούτη φταίει για το παιδί

….

 είσαι σχήμα του θανάτου δεν μπορείς χωρίς εμένα

….

κι από πάνω φέγγουν φώτα κι οι χειρούργοι έχουν δουλειά

σ’ αγαπώ όπως και πρώτα και ορμάω στα σκαλιά

 …

στον ομφάλιό σου λώρο μια μαμή ακροβατεί

αν στραφώ να γίνω αλάτι και να μην χαρώ το φως

 

Η νοσταλγία της επανάστασης κι η άρνηση της, ο τρόμος της κρατικής βίας, οι διανοούμενοι καθοδηγητές της[liii] και οι βιβλικές εικόνες που είναι εμπεδωμένες στον χριστιανικό πολιτισμό[liv].     

 

Η δικτατορία επιβάλλει σιωπή σε τέτοιου είδους τέχνη. Στο μεταξύ τα φοιτητικά κινήματα διεθνώς φουντώνουν. Στη Γερμανία κινητοποιήσεις ς φοιτητών. Μάιος 1968, εξέγερση στο Παρίσι. Αύγουστος, εισβολή των Σοβιετικών στην Πράγα. Μαύροι Πάνθηρες στους Ολυμπιακούς του 1968. Η εξέγερση των φοιτητών στο Μπέρκλεϋ[lv]. Θάνατος του Γ. Παπανδρέου, 1 Νοέμβρη. Κηδεία και επεισόδια. 

Η Ιστορία τρέχει σαν ποτάμι που κάποτε χάνεται σε καταβόθρες, για να εκβάλει σε πεδιάδες. Το περιβόλι του τρελού κυκλοφορεί το 1969 κι οι πολιτικοί του υπαινιγμοί είναι ελάχιστοι ή βαθιά κρυμμένοι στις πίσω μου σελίδες και στην Ωδή στον Καραϊσκάκη[lvi] όπου ακούγεται η δήλωση αναζήτησης ταυτότητας στο στίχο Ποιος αλήθεια ειμ’ εγώ και πού πάω/ με χίλιες δυο εικόνες στο μυαλό.

Σεπτέμβρης 1971 κηδεία του Σεφέρη, επεισόδια. Θα κυκλοφορήσει το Μπάλο, για τον οποίο έγραψα πιο πάνω. Θα αναφωνήσει Γκραντ σουξέ![lvii] Αλλά ο δίσκος που σηματοδοτεί μια μεγάλη αλλαγή του, την οποία θα υποστηρίξει στα επόμενα έργα του, είναι το Βρώμικο ψωμί από το 1973, όπου το κεντρικό τραγούδι είναι :

 

Η Δημοσθένους λέξις

 

Κι αν βγω απ’ αυτή τη φυλακή

κανείς δεν θα με περιμένει

οι δρόμοι θα ’ναι αδειανοί

κι η πολιτεία μου πιο ξένη…

….

χωρίς βουλή χωρίς θεό

σαν βασιλιάς σ’ αρχαίο δράμα

 

Η φυλακή ως εγκλωβισμός, ως αποκλεισμός, ως αλλοτρίωση, ως απομόνωση. Η έξοδος είναι μια φάση[lviii] που αναστέλλει το νοήματα που έδινα μέχρι τώρα στα πράγματα όλα μπαίνουν σε ένα είδος παρένθεσης για να επανανοηματοδοτηθούν, όπως κάνει ο βασιλιάς σε αρχαίο δράμα, όταν την στιγμή της κάθαρσης έρχονται τα πάνω κάτω.  Δεν είναι μόνο ότι ο έξω κόσμος άλλαξε αλλά, το πιο τραγικό, ότι άλλαξε ο τρόπος που βλέπω τα πράγματα. Ο μεγάλος Ρώσος σκηνοθέτης Ταρκόφσκι  έχει σκηνοθετήσει ένα πολύ ωραίο τραγούδι των REM, το Loosing my religion[lix], όπου στέκεται σε αυτή τη δραματική έως τραγική στιγμή της συνείδησης όταν η ιδεολογία που έχει αναχθεί σε θρησκεία καταρρέει. Καταρρέει η εικόνα του κόσμου και είναι η στιγμή που ο άνθρωπος νοιώθει βάναυσα εξαπατημένος! Είναι μια φάρσα[lx]. Από εκεί και πέρα ξεδιπλώνεται μια άλλη ζωή, τα ταμπού πέφτουν, τα στεγανά αποσύρονται και πολλά, που μέχρι τώρα τα νιώθει κανείς ως δαιμονικά, επιτρέπονται. Είναι η στιγμή της συνάρθρωσης των Λόγων[lxi], τότε που αρχίζω υποψιάζεται τη σημασία και άλλων αντιλήψεων εκτός από τις δικές του και καταλαβαίνει τη φυλακή της μέχρι τώρα μοναδικής δικής του ερμηνείας. Οι επιστημολόγοι μιλούν για την αλλαγή παραδείγματος. O Σαββόπουλος αρχίζει να αναρωτιέται βαθύτερα και φτάνει σε συμπεράσματα[lxii] :

 

Nόμιζα πως ήμουν ελεύθερο πουλί

όμως ελεύθερη ήσουν μονάχα εσύ

και όλα τ’ άλλα είναι πια ψευτιές

κι ανοησίες και στατιστικές

 

αλλά και

φταίνε τα Νταούλια του φταίει κι ο  λυράρης

μα φταίει κι ο ίδιος ο λαός γιατί ’ναι μαραζιάρης

 

Η ζωή συνεχίζεται. Εκείνος τραγουδά στο Κύτταρο. 401 Αγωνία για ηλεκτροσόκ… Τα γεγονότα της Νομικής. Ο φόβος της ΕΣΑ[lxiii]. Υποχρεωτικές στρατεύσεις φοιτητών, αλλά και προσπάθεια φιλελευθεροποίησης του καθεστώτος από τον Παπαδόπουλο. Διάχυτα γεγονότα που αναβλύζουν και στο Βρώμικο ψωμί, όπως

 

Δεν μας ακούς που τραγουδάμε

με φωνές ηλεκτρικές

μες στις υπόγειες στοές

ώσπου οι τροχιές μας συναντάνε

τις βασικές σου τις αρχές

 ….

χθες στο βράδυ είδα ένα φίλο

σαν ξωτικό να τριγυρνά

πάνω στη μοτοσυκλέτα

και πίσω τρέχανε σκυλιά

 

Με μια τέτοια παρακολούθηση των γεγονότων θα φτάσει στα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Εκεί θα θυμηθεί μια άλλη στιγμή που είχε νοσταλγήσει την εξέγερση, με τις εικόνες του Κιλελέρ όπου στρατός περνούσε όλη τη νύχτα/ με τραίνα και με φορτηγά/ κι είχανε κλείσει όλοι οι δρόμοι/ για τη Λάρισα. Έτσι, με φόντο την ιδέα της πολιορκημένης πόλης θα βγει σαν άσκηση φυσικής αναπνοής[lxiv] στο σαν τον Καραγκιόζη

 

Λάρισα 5 το πρωί

Εκεί ένας τροχός οδοντογιατρού που τρυπάει το κρανίο

(πυροβολισμοί)

Ένας νεκρός στην αγκαλιά αδύνατο να τον αναστήσεις ή να τον φορτωθείς

 

Στα χρόνια της Χούντας, ο Σαββόπουλος βρέθηκε μπροστά στην υποχρέωση της στρατιωτικής θητείας.  Η νέοι της εποχής υπηρετούσαν ένα ασύλληπτο για τα σημερινά δεδομένα χρονικό διάστημα, που κάποτε ξεπερνούσε τα δυόμισι χρόνια[lxv]. Με μια στρατιωτική διοίκηση ψυχροπολεμικής λογικής και με στρατιωτικούς εν γένει φιλοχουντικούς, οι αριστεροί φαντάροι δεινοπαθούσαν[lxvi]. Όλοι προσπαθούσαν να αποφύγουν τη στράτευση. Όσοι φοιτητές είχαν προλάβει να κάνουν ένα διδακτορικό τη γλίτωναν.  Εκείνος είχε προσφέρει στην κουλτούρα πολύ περισσότερα από ένα διδακτορικό και δεν χρειαζόταν πια να διοριστεί στο Δημόσιο. Διεκδίκησε να μην πάει και είχε αναλάβει το τίμημα της εποχής, καθώς μεσολαβούσαν για το απολυτήριο ψυχίατροι[lxvii]! Εδώ τελειώνει κι η φυλακή του, καθώς μέχρι να πάρει κανείς και το απολυτήριό του δεν ήξερε τι μπορούσε να του συμβεί μήτε είχε εύκολα διαβατήριο.    

 

Έξοδος από τη φωλιά του κούκου

 

Η Μεταπολίτευση τον βρίσκει πια πολύ ώριμο και χωρίς την αμφίπλευρη καταστολή, κρατική και ιδεολογική. Κυκλοφορεί απαγορευμένα τραγούδια που έχει γράψει σε καιρούς σκληρής λογοκρισίας, για τα οποία μιλήσαμε. Μετά μεσολαβούν δύο συνεργασίες όπου αυτά που γράφει δεν προκύπτουν από την αμεσότητα των γεγονότων, όπως τα μέχρι τώρα, που είχαν χαρακτήρα τραγουδιών-ρεπορτάζ.

Η μία συνεργασία είναι το Happy Day για την ταινία του Παντελή Βούλγαρη με αναφορά στη Μακρόνησο. Η προσέγγισή του θα είναι πολύ πικρή, για το νόημα της φυλακής και των μαρτυρίων, και θα ξεκινήσει από εκεί που μας άφησε στο Δημοσθένους λέξις… σαν βασιλιάς σ ‘αρχαίο δράμα.  Η τραγωδία της Μακρονήσου εκεί που την άφησαν ο Λουντέμης και ο Φραγκιάς.

  

Σχόλιο

 

δεν έχει τι δεν έχει πώς

της ταινίας μας το φως

μια κηλίδα μόνο σκάει

και το καίει και το γεννάει

 

τη λένε Μακρονήσι

ο λαός έχει νικήσει

βγαίνει αλυσιδωτός

μες στο αίμα του παντός

 

προδοσίες και ψευτιές

και μουρλές πολιτικές

όποιος λύγισε εκεί

λέω για πάντα έχει σωθεί

όχι που είναι στη ζωή

 μα που υπόφερε εκεί

 τέτοιο φως που αιμορραγεί

θέλω να αναστηθεί

με το τι και με το πως

σαν καρκίνος θα ’μαι φως

 

ξέρω ανθρώπους σαν κι εσάς

που μου λεν μην τα ρωτάς

γύρω στο ’48

πέρασα από εκεί κι εγώ

ήταν μέρες φοβερές

η Μακρόνησο που λες

 

κι όμως τώρα που

κι εγώ είμαι εκεί

μες στο φιλμ του Παντελή

νιώθω πρώτη μου φορά

τι σημαίνουν όλα

 

νιώθω άλλος κι άλλη μια

χαιρετώ με τη γροθιά

δεν έχει τι δεν έχει πού

στις οθόνες του λαού

 

Όλοι οι νέοι της εποχής είχαμε ακούσει από συγγενείς και γείτονες, δεν ήμασταν αυτόπτες. Ο βιωματικός τροβαδούρος πρέπει να βρει τρόπο να μπει στην ψυχή τους και να ζήσει το βίωμα τους. Στο εξώφυλλο του δίσκου θα γράψει τα αγωνιώδη συναισθήματα με τα οποία ακουμπά στα γεγονότα.  Έρχεται ο Παντελής…. Την πρώτη νύχτα στην παλιά στρατώνα πετάγομαι πάνω μούσκεμα. ‘Όλοι αυτοί στα ζαχαροπλαστεία και στα γραφεία κάποτε πέρασαν από δω. Αυτός ο χώρος δεν είναι του παρελθόντος, είναι τώρα, μας σκάβει τον λάκκο, δεν θα σταματήσει αν δεν ξεπληρωθεί…. Έχουμε να ελευθερώσουμε αυτόν που ούτε πέθανε ούτε άντεξε άλλο…..  

27 χρόνια μετά κι η αρρώστια του Εμφυλίου κρατά ακόμη τους πυρετούς της και τις εφιδρώσεις της. Ψυχαναλύσεις πάνω στο δράμα του λαού με τις πληγές ένθεν κι ένθεν τις έκαναν οι στιχουργοί, πχ Ελευθερίου,   σκηνοθέτες όπως Βούλγαρης, ο Αγγελόπουλος, (αλλά οπωσδήποτε) κι ο Θεοδωράκης.  Γιατί; Πόσες ερμηνείες χωρούν πάνω από μια ιστορία[lxviii]. Η αλήθεια του άλλου θα μένει πάντα απρόσιτη.

Στον Λαϊκό τραγουδιστή ζωγραφίζει τον εγκλωβισμό του ήρωα,

 

βλέπω φτωχούς ανθρώπους

με πληγωμένο εγωισμό

κι όμως είμαι τελευταίος

γιατί δεν έχω ούτε κι αυτό

 

να απολυθώ να φύγω

τι θα αντικρίσω στη ζωή

τούτο το καψώνι μοιάζει

να είναι ολόκληρη η ζωή

 

Η έξοδος και το ερώτημα να ελευθερωθεί η Ιστορία, ν’ ανοιχτεί στο μύθο,

αν δεν το μπορέσουμε εμείς Παντελή πώς θα το μπορέσουνε οι πολιτικές να γίνει το πτώμα γεγονός αναστάσιμο;

Καταλήγει σε μια δέηση, κι ίσως εδώ αρχίζει κι η νεορθόδοξη του εκδοχή. Ο αμήχανος κυνισμός άλλων εποχών έχει εγκαταλειφθεί[lxix]. Διαισθάνεται τη δραματικότητα με την οποία προσεγγίζει αυτούς που μαρτύρησαν, ξέρει ότι ακουμπά ταμπού κι αποκρύψεις. Η ζωή γεμίζει αλήθειες, αφηγήσεις, ερμηνείες. Δηλαδή, ξεδιπλώνεται εμπρός μας ένα ακόμη πιο δύσκολο πεδίο.  Γεγονότα, που η κάθε πλευρά της εμφύλιας σύγκρουσης ερμηνεύει τελείως διαφορετικά, και με αυτή την έννοια ο Σαββόπουλος θα αναλάβει να δουλέψει πάνω στον Αριστοφάνη.

Ο Δικαιόπολις είναι προνομιακό πεδίο, ο ρόλος εκείνου που θα προσπαθήσει μια επαναφήγηση της Ιστορίας σ’ ένα αφηνιασμένο πλήθος, τους Αχαρνής, που θέλουν να τον λιντσάρουν. Πρέπει να τους μιλήσει στη δική τους γλώσσα κι αυτό δεν είναι εύκολο.   Επειδή σας ξέρω τι μελό είστε/ να πάω να φορέσω τίποτα κουρέλια,/ τίποτα μασκαρέματα λυπητερά να ντυθώ/ σαν κι αυτά που φορούν οι αγαπημένοι σας θεατρίνοι/να σας συγκινήσω λιγάκι.  Συνειδητοποιεί τη μεγάλη σημασία που παίζει η συγκινησιακή φόρτιση για την κατανόηση της συγκυρίας στο πολιτικό και δανείζεται από τον Αριστοφάνη αυτή την εξαιρετική κοινωνική και ψυχολογική παρατήρηση για να μιλήσει για το σήμερα, να σαρκάσει την εκμετάλλευση και συσκότιση που επιφέρουν οι πολιτικοί ώστε να χειραγωγήσουν τον πανικό του πλήθους. Αυτά είναι ιδέες μοτίβα[lxx] γνωστά στην τέχνη που προσπαθεί να απελευθερώσει τον άνθρωπο. Δεν μπορεί να ερμηνεύεται η κατάσταση μέσα στην παράκρουση που επιβάλλουν οι εμπόλεμες λογικές, η τέχνη πρέπει να μας βγάλει από τον φαύλο κύκλο της εκδίκησης. Αυτή την τρέλα εμφανίζει ο Σαββόπουλος με τον πλέον απαξιώτικο τρόπο: χαφιέδες και πρεζάκηδες και ταξικά κωθώνια δεν θα με αλαφιάζουνε με τις πολιτικές τους. Αναζητά αυτοκυριαρχία  μέσα σε μια διονυσιακή γιορτή. Σαρκάζει τα ιερά τέρατα της αριστεράς της εποχής Μ. Θεοδωράκη, Γιάννη Ρίτσο με τα επιφωνήματα Το Χρέος![lxxi] και με φράσεις όπως μια ρίζα δεντρολίβανο, το καπνισμένο τσουκάλι, να σε χαίρεται η μανούλα σου που καθαρίζει φρέσκα φασολάκια. Στο τέλος αυτής της πρώτης ασέλγειας θα βροντοφωνάξει   Κάτω οι διαλεκτικές των τεχνικών της εξουσίας, φίλε θεατή Έξοδος!!

Από τη δραματική κάθαρση του βασιλιά σε αρχαία τραγωδία, κατάλληλη μεταφορά για μια προσωπική επανερμηνεία, μεταβαίνουμε στην κάθαρση της αρχαίας κωμωδίας, όπου πρέπει να πείσει πολλούς[lxxii], καθώς η κωμωδία κάτι ξέρει από δικαιοσύνη!

Η Ρεζέρβα (1979) ζωγραφίζει τελικά τα συναισθήματα με τα οποία μας βρίσκει η Μεταπολίτευση. Τότε μόνο η μεταπολεμική Ελλάδα μοιάζει να βγαίνει από τον Εμφύλιο και νομιμοποιείται το ΚΚΕ. Συμμερίζομαι την άποψη του Ευγένιου Αρανίτση[lxxiii] ότι με τον Σαββόπουλο βγαίνουμε από τον Εμφύλιο. Μια κανονικότητα ζωής που χαράζει στο Πρωινό, αλλά και μια καινούργια πληγή που ανοίγει, ένας νέος εφιάλτης: η κατεχόμενη Κύπρος!  Ενώ η κοινωνία ρίχνεται να καταναλώσει πολιτικές ελευθερίες, που τις είχαν λείψει. Κομματικές νεολαίες, πολιτικά φεστιβάλ, διαδηλώσεις, καταλήψεις. Ο Σαββόπουλος δεν είναι ο ίδιος της εποχής του Δέντρου και της Συγκέντρωσης της ΕΦΕΕ.. Θυμάται τις ευθύνες τους (της ηγεσίας της αριστεράς) και την επανάπαυσή τους, όταν προσπαθούσαν να πείσουν τον κόσμο ότι δεν θα γίνει δικτατορία. Έχει πάρει μια στάση άκρως περιπαικτική για τους ηγέτες της αριστεράς κι αρχίζει με τον Πολιτευτή

 

Θυμάσαι που βαλάντωνες εκεί στην εξορία

και διάβαζες και Ρίτσο και αρχαία τραγωδία

τώρα κοκορεύεσαι απάνω στον εξώστη

και μιλάς στο πόπολο σαν τον ναυαγοσώστη

 

στη φοιτητριούλα που σ’ έχει ερωτευτεί

θα σε καταγγείλω πονηρέ πολιτευτή

τσάμπα χαραμίζει θα πάω να της πω

τον νεανικό της  και αγνό ενθουσιασμό

….

κι ό, τι σε γλιτώνει και σου δίνει την αιτία

είναι που χρειάζεται κι η γραφειοκρατία

….

άλλαξες το σώμα μου με έπιπλα και σκεύη

σαν τον σοσιαλισμό[lxxiv] που σε βολεύει

 

Στη ροή αυτού του τραγουδιού ακούγεται το άλα  πολιτευτάκια! Συλλαμβάνοντας μια αλήθεια για την πολιτική ζωή, θα επισημάνει την παγίδα της νεολαίας που σαγηνεύεται από τη μεσσιανική μυθολογία των αριστερών κομμάτων παίρνει το ρίσκο συγκρότησης τους συχνά εγκαταλείποντας σπουδές και επαγγελματικές δραστηριότητες. Στη στάση του ωστόσο δεν φαίνεται να αμφισβητεί από μια αναρχική θέση, απλά εκφράζει κάποιους αντιεξουσιαστικούς υπαινιγμούς. Η γραφειοκρατία χρειάζεται[lxxv]. Αργότερα αυτή την χλευαστική στάση προς τους πολιτικούς θα τη δούμε στο Εκλογές μαντινάδα, όπου αναφέρεται ευθέως στα ονόματα των ηγετών της τότε αριστεράς Φλωράκη και Κύρκο, αλλά και στον Ανδρέα Παπανδρέου (είμαστε άλλωστε στο 1977 και ο Ανδρέας κατατάσσεται ακόμη στην αριστερά). Ο στίχος έχει μια διασκεδαστική διάθεση τύπου επιθεώρησης. Έχει ενδιαφέρον ο πρώτος

 

Τα όνειρα σου μην τα λες, γιατί μια μέρα κρύα

Μπορεί κι οι φροϋδιστές να ’ρθούν στην εξουσία

Δέκα λογιώ οι παλικαριές οι εννιά να δραπετεύεις

Κι οι αγάπες είναι δυο λογιώ, στη μια καλογερεύεις

 

Η αναφορά γίνεται στον κατακερματισμό της αριστεράς, με κεντρικότερες εκφράσεις εκείνη του κανίβαλου, όπως αναφέρει τον Φλωράκη, και του κάπως χαμένου Κύρκου. Μια αγάπη που της είπε λάθος λόγια τα τελευταία δέκα χρόνια.  Μια άλλη ενδιαφέρουσα διακωμώδηση υπάρχει στο Για τα παιδιά που’ ναι στο Κόμμα, για τα οποία συγχρόνως μιλά με αγάπη και θαυμασμό.

 

λάμπεις σαν το πιο πολύτιμο ορυκτό

ναι, σαν ασημένιο υψώνεσαι φτερό

τούτη τη στιγμή που σπάζεις τον κλοιό

 

λευκέ γαλάζιε ποντικέ μου

που χρόνια τώρα σ’ αγαπώ

….

ξέρω έχεις ήδη αντιρρήσεις

μα ούτε που σου λέω να χωρίσεις

δυο λόγια μόνο λέω σ’ αγαπώ

λόγια ηθοποιού για τον αγώνα

λόγια σαν βιολί σε αρραβώνα

με ό, τι ως τώρα μάχεται λειψό

 

τώρα έχεις χρέη και πιστώσεις

τρελαίνεσαι για πολιτικές εκδόσεις

αύριο να δούμε ποια πόρτα θα χτυπάς

αφού κι αυτό το αύριο το αλάνι

όργανο του κόμματος έχεις κάνει 

ποιον θα περιμένεις και ποιον θα τυραννάς

 

ποιος θα αναλάβει την ευθύνη

τι θα πάει να πει στη δικαιοσύνη

να το δικαστήριο υψώνεται από εδώ

όχι μόνο για το στιλπνό σου το φτερό

αλλά και για την προβοσκίδα σου θαρρώ

 

Επίκριση μιας γενιάς που σήμερα έχουμε εμπρός μας. Μπορούμε να την επεξεργαστούμε, σαν ψάρι σε ιχθυοτροφείο,  μέσα στη γυάλινη σφαίρα των σαράντα χρόνων που πέρασαν, και καταλαβαίνουμε γιατί πολλοί της γενιάς  τον μίσησαν….  καθώς τους προειδοποιούσε. Συγχρόνως, αρχίζει να φαίνεται και μια άλλη περίοδος στο τραγούδι του, εκείνη της νουθεσίας, όπου εκείνους που βλέπαμε ως «κόκκινους» θέλει να τους δει «γαλανόλευκους». Δεν θα είναι πια ο νέος που εξεγείρεται ενάντια στους κατεστημένους μηχανισμούς της εποχής του και της βίας που ασκούσαν. Ανήκει και ο ίδιος πλέον στο σύστημα κι έχει κύρος στον χώρο του πολιτισμού με το έργο του.  Βοηθά και ενθαρρύνει νέους καλλιτέχνες, συχνά ταλαντούχους. Οι συναυλίες του αποτελούν κεντρικό γεγονός. Η δουλειά του για τον Αριστοφάνη θα μείνει ανεξίτηλη. Σε αυτή δεν έχουμε τα χορικά μόνο, όπως στο εξαιρετικό για την κουλτούρα μας έργο του Χατζιδάκι στις Όρνιθες. Έχουμε όλη την παράσταση στο αφτί μας και για όσους έχουμε δει την ιστορική παράσταση του Κουν, με την οποία έμμεσα συνδέθηκε, είναι μια πλήρης μεταφορά σε άκουσμα.  Ακόμη σκηνοθέτησε και τον Πλούτο το 2016 στην Επίδαυρο. Σημαδιακή επίσης η εμφάνισή του στο Ηρώδειο και στους Ολυμπιακούς Αγώνες.

 

Στη Ρεζέρβα υπάρχει ένα τραγούδι που θυμίζει τις μεγάλες ποιητικές στιγμές του: το Γεννήθηκα στη Σαλονίκη[lxxvi]. Πρόκειται για τον ψυχαναλυτικό πυρήνα στον οποίο φτάνει σε μια ιδιαίτερα ώριμη στιγμή της καριέρας του. Ψυχαναλύεται μαζί μ’ αυτόν όλη η Ελλάδα μετά τον Eμφύλιο. Τα αδιέξοδα και η καθυστέρηση της χώρας σε μεγάλο βαθμό ανάγονται σε εκείνες τις κακές στιγμές.       

  

Δεκέμβρης του ’44

σε μια μοτοσυκλέτα του ΕΛΑΣ

η μάνα μου ετοιμόγεννη

γυρίζει ο θανατάς

να η μαμή ανασηκώνει το μανίκι

έτσι γεννήθηκα στη Σαλονίκη

….

τζάμια το πλήθος βλέπει οπτασίες[lxxvii]

…

στριφογυρίζω μια σημαιούλα μες στο κρύο

νύχτα και φέγγει το στρατοδικείο

…

ο κόσμος λιώνει σαν δωμάτιο με σόμπα

κι οι δυο Ελλάδες σιγοπίνουν το ποτό

 

Γεννήθηκα στη Σαλονίκη

Να δω του ποιητές πρόλαβα εγώ

Στο υπόγειο νησί τους

Ταξίδεψα ώς εδώ

Με μια κρυφή εκ γενετής αιμορραγία

Ελλάδα γλώσσα τυφλή στη γεωγραφία

Ελλάδα οικόπεδο και αποικία

 

Ο καλλιτέχνης καταθέτει πάντα μια γνώση, που αναβλύζει από το υποσυνείδητο τους τραυματισμούς της παιδικής ηλικίας πάνω στους οποίους στήνεται όλη του η διαδρομή. Μας κάνει την αποκάλυψη αναδρομικά. Πάλι η εικόνα του Μαρξ: «βία, η μαμή της ιστορίας». Αποτελεί ίσως το πλέον αποκαλυπτικό τραγούδι του γι αυτόν αλλά και για την Ελλάδα τη στιγμή της μεγάλης ήττας του δεύτερου Εμφυλίου. Μιλάει για την τραγωδία δύο Ελλάδων. Η μεγάλη επίγνωση των γεωπολιτικών σχεδιασμών, οικόπεδο και αποικία. Μια εποχή στρατοδικείων όπου εκτελούνται χιλιάδες νέοι[lxxviii] κι ακόμη ο Μπελογιάννης και ο καθηγητής του Πολυτεχνείου Μπάτσης[lxxix] Στο Τραπεζάκια έξω η ποιητική του έχει αλλάξει εντελώς και νομίζω ότι δεν είναι στο ίδιο επίπεδο με το προηγούμενο έργο. Κεντρικό τραγούδι  η Πρωτομαγιά, όπου το πολιτικό επιμένει.

 

Όλες οι γραμμές μας στραβωθήκαν κι αποτύχαν[lxxx]

….

σε παραλίες σκουπιδοτόπων

με κασετόφωνα κι εγώ

μια πολιτεία σωριασμένη έχω σκοπό

όλα είναι τόσο τρομαγμένα

μα τ’ αγαπάω ο φτωχός

δως μου τα λόγια επιτέλους

να μην είμαι μοναχός  

 

Σε αυτό το δίσκο ο Σαββόπουλος δείχνει μια κοινωνική ματιά και  συμπαράσταση στους νέους, τους χουλιγκάνους, τους εξαρτημένους, τον επαρχιώτη εκείνον που ταυτίζει την ταυτότητα του με την ελληνική καταγωγή, όπως στο τραγούδι Τοπίο μυστικό ακούγεται το κι όχι σαν μέρος του λόγου τους και του δικού τους πόστου. Στο ας κρατήσουν οι χοροί επιμένουν κάποιοι υπαινιγμοί για το πολιτικό σύστημα (τι να φταίει η Βουλή, τι να φταίνε οι εκπρόσωποι, έρημοι και απρόσωποι) και μηνύματα ελπίδας σε εθνοκεντρικές αξίες, όπως στις Παρέες και το Εθνική Ελλάδος γεια σου!

Μια γοητεία που θυμίζει την παλιά εποχή έχει το Τον χειμώνα ετούτο, τραγούδι φτιαγμένο στην αρχή της Μεταπολίτευσης με τα τότε χαρακτηριστικά του.

 

Μέσα μου έχω πράγμα ζορισμένο και βουβό

Θέλω να χορεύω και να κάνω εμετό

 

Κόμμα και ρετσίνα κι άσματα επινίκια

Είμαι δεκαεξάρης σας γαμώ τα λύκεια

δεν είμαι ΠΑΣΟΚα δεν είμαι ούτε ΚΚΕ

είμαι ό, τι είμαι κι ό, τι τραγουδώ για σε

 

 Δεκαπέντε χρόνια τραγουδώ  μα δε θα βρω

 το παλιό μου πάθος και τον ενθουσιασμό

 

οι μειοψηφίες τάγματα ξυπόλυτα

σκαρφαλώνουν μέσα σε σκοτάδια απόλυτα

 

Το τραγούδι ετούτο το’ πα και το 79

σ αγαπάω ακόμα αλλά εσύ είσαι κακιά

 

Έχουμε έναν επίλογο της σταδιοδρομίας του, τουλάχιστον αυτής που μας απασχολεί στο άρθρο. Έχει ενδιαφέρον η εναντίωσή του στις παλιές μεθόδους κατανόησης[lxxxi] της πολιτικής μέσα από βιωματικά γεγονότα, όπως τα ζήσαμε όλοι,  η κριτική ενός φονταμενταλισμού που κληροδότησε ο σταλινισμός στην πολιτική. Ωστόσο, δεν είμαι σίγουρος αν ο Σαββόπουλος  είχε στο νου του μια άλλη σωτηρολογία[lxxxii] κι έναν δικό του φονταμενταλισμό. Βλέπω ότι κάποιοι[lxxxiii] αναφέρονται σε αυτή τη νεότερη περίοδο θέλοντας να διακρίνουν κάποια συνέχεια με το προηγούμενο έργο.

Από τους Κωλοέλληνες κι έπειτα ο Σαββόπουλος αναλαμβάνει το καθήκον να διασκεδάσει και νουθετήσει την κοινωνία σε συναυλίες στο Ηρώδειο, στην Επίδαυρο, στο Ολυμπιακό Στάδιο. Την πορεία[lxxxiv] αυτή δεν την παρακολούθησα, απλά τη νιώθω πολύ μακριά από τον φοβισμένο νέο του μετεμφυλιακού κράτους, που πασκίζει να βρει ήχο για να εκφραστεί και να μην συνθλιβεί στις συγκρούσεις που εκτυλίσσονται στην ελληνική ζωή και τέχνη. Συμμερίζομαι σε μεγάλο βαθμό τον ενθουσιασμό που εκδηλώνει σε άρθρα του ο Ευγένιος Αρανίτσης, απλά δεν θα συνέκρινα τον Δ. Σαββόπουλο με τον Χατζιδάκι. Έχω την εντύπωση ότι ο Σαββόπουλος εμφανίζεται με ένα στίχο που λέει πολύ λίγα για έναν άνθρωπο μακριά από την εποχή εκείνη (που ώς ένα βαθμό δεν εύχομαι να ξαναζήσουμε). Θα μείνει μόνο αυτή η εκρηκτική μουσική του και η ανυπέρβλητη πρόζα του στο τραγούδι. Μια περίοδος της νεοελληνικής Ιστορίας  σφραγίστηκε κι εκφράστηκε με τον Σαββόπουλο, που από ένστικτο ανέδειξε τις μεταλλάξεις της αριστεράς μιας εποχής,  όπως αυτές συνέβαιναν διεθνώς και στο δικό μας Underground μόλις έφτανε μόλις ένας απόηχος.

---

[i] Από το τραγούδι Το μωρό, δίσκος από το δίσκο Το βρώμικο ψωμί

[ii] Διονύση Σαββόπουλου,  Η μουσική των λέξεων «Γεννήθηκα στη Σαλονίκη» Αντιφώνηση – Ομιλία του Δ.Σ στην τελετή αναγόρευσης του σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Φιλολογίας στου ΑΠΘ (24 Νοεμβρίου 2017),  ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, έτος 93^ο, τόμος 184, τεύχος 1880, Μάρτιος 2019.   σελ. 36

[iii] Η γνωστή μας έναρξη στον Όμηρο. Ο Σαββόπουλος αναφέρεται στην ιστορικότητα της παρατήρησης στο παραπάνω.

[iv] στο τραγούδι Η παράγκα. Στο δίσκο Δέκα χρόνια κομμάτια

[v]μαύρο τύμπανο κτυπά…στο αντιμιλιταριστικό Ολαρία Ολαρά, ρυθμός γερμανικού στρατιωτικού τραγουδιού του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου., από το δίσκο Το βρώμικο ψωμί

[vi] Τραγούδι από το δίσκο Το βρώμικο ψωμί..

[vii] Χαρακτηριστική μεταφορά του δικτάτορα Παπαδόπουλου.

[viii]Το υλικό για το Σαββόπουλο είναι τεράστιο, θα περιοριστώ στα κείμενα του αφιερώματος στη ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, Μάρτιος 2019. Πιο συγκεκριμένα, για το γεγονός ότι ο Δ.Σ. παίρνει αποστάσεις και κρίνει την ιδεολογία της αριστεράς αναφέρονται και οι Δ. Καράμπελας, Ζ. Δ. Αϊναλής, Λ. Σταματελόπουλος.  

[ix] Σύνθημα που ξεκινά ο Γεώργιος Παπανδρέου, να δίνεται το 15% του προϋπολογισμού στην Παιδεία.

[x] Τον Ιούνιο του 1963, μετά την δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Αργότερα, συγχωνεύεται με τη Νεολαία της ΕΔΑ. Πρώτος πρόεδρος ο Μίκης Θεοδωράκης.

[xi]Η Εθνική Φοιτητική Ένωση Ελλάδος, ήταν τριτοβάθμια οργάνωση των φοιτητικών συλλόγων των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων της Ελλάδας. Ιδρύθηκε το 1963, Διαλύθηκε από τη δικτατορία. Στη δεκαετία του 1980 πρακτικά έπαυσε να λειτουργεί λόγω ασυμφωνίας των φοιτητικών παρατάξεων να εκλέξουν διοικητικό συμβούλιο.

[xii] Η Αριστερά, για πρώτη φορά, προσπαθεί να γιορτάσει το γεγονός της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου στις 25 Νοεμβρίου του 1942 με συνεργασία των ενωμένων αντιστασιακών δυνάμεων ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ και άγγλων πρακτόρων.. Η γιορτή καταλήγει σε τραγωδία.  

[xiii] Η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ ήταν ένα πολιτικό και στρατιωτικό σκάνδαλο που ξέσπασε στην Ελλάδα στα μέσα Μαΐου του 1965 και ήταν ένας από τους λόγους που οδήγησαν στην αποστασία. Πρωτεργάτης θεωρήθηκε ο γιος του πρωθυπουργού Ανδρέας Παπανδρέου.  Αξιωματικοί κατηγορηθήκαν ότι ετοίμαζαν συνομωσία στο στρατό.

[xiv]  Στην προφορική εισαγωγή στο τραγούδι Η παράγκα.

[xv] Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος διαφωνεί με τον πρωθυπουργό για τον υπουργό άμυνας. Ο Παπανδρέου παραιτείται και ζητά εκλογές. Το κόμμα της ΕΡΕ παίρνει εντολή σύστασης κυβέρνησης και συνεργάζεται με βουλευτές που αποχωρούν από την ΕΚ.  

[xvi] Φοιτητής στην Α.Σ.Ο.Ε.Ε.. Μέλος της διοικούσας επιτροπής της Νεολαίας Ε.Δ.Α. Πρωταγωνίστησε σε όλες τις φοιτητικές κινητοποιήσεις. Η δολοφονία του από χτυπήματα αστυνομικών στο κεφάλι, την 21^η Ιουλίου στη Σταδίου.

[xvii] Πρόλογος στο Η θανάσιμη μοναξιά του Αλέξη Ασλάνη.

[xviii] Η υποταγή που συγκροτεί το υποκείμενο, βλέπε στο J. Butler, Η ψυχική ζωή της Εξουσίας, Κεφάλαιο 4, Η καθυπόταξη κατά τον Αλτουσέρ, Πλέθρον, Αθήνα 2009. 

[xix] «ο εαυτός μας δεν χρησιμοποιεί τη γλώσσα για να εκφραστεί, στην πραγματικότητα , η γλώσσα είναι μάλλον εκείνη που μιλάει μέσα από το άτομο. Ο ατομικός εαυτός μας γίνεται ένα όχημα του πολιτισμού και της γλώσσας του» L. Phillips &  M. W. Jorgensen, Θεωρία Λόγου, Εκδόσεις Παπαζήση, 2009. Σελ. 41. Ο Σαββόπουλος στην αντιφώνηση στο ΑΠΘ.  Λέει «μέσα από τη φωνή μας πολλές φορές , χωρίς νατο συνειδητοποιούμε, είναι σαν να μιλάει μια κοινότητα, μια πόλη, πρόσωπα που αγαπήσαμε, παρέες μια γειτονιά.» 

[xx] από το Φορτηγό

[xxi] Στα μετέπειτα νιώθει κανείς όλο και πιο πολύ το κλίμα της ποιητικής Σχολής της Θεσσαλονίκης που μιλούν από την οπτική της ήττας, βλέπε παραπάνω αντιφώνηση Δ.Σ., σελ. 40. 

[xxii] Ένας όρος του μάρκετινγκ, χρησιμοποιήθηκε από την Εταιρεία Λύρα. 

[xxiii] Εισαγωγή στο Ζεϊμπέκικο από το δίσκο Το βρώμικο ψωμί..

[xxiv] ΤΙ ΤΡΕΧΕΙ; ΕΓΙΝΕ ΚΑΤΟΛΙΣΤΗΣΗ ΚΙ ΕΠΕΣΕ ΚΑΝΑΣ ΒΡΑΧΟΣ, στο Μπάλο

[xxv] στο Ζεϊμπέκικο

[xxvi]  το επαναστατικό κόμμα. 

[xxvii] Butler Τ, μέσω της ενοχής στο ίδιο. 

[xxviii] «Το υποκείμενο επιδιώκει διαρκώς να «ανακαλύψει τον εαυτό του» επενδύοντας σε διαφόρους λόγους» στο L. Phillips &  M. W. Jorgensen, σελ, 88.

[xxix]Βλέπε στα άρθρα του Δ. Καράμπελα σελ. 88 και 89 και  Ζ. Δ. Αϊναλή σελ 106. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, Μάρτιος  2019

[xxx] Από το Δέκα χρόνια κομμάτια

[xxxi] Κρυπτικότητα ώστε να αντιμετωπίσει τη λογοκρισία, Ζ. Δ. Αϊναλής, Αρδεύοντας μέσα φλέβα με υλικά οικεία για την ποιητική του Διονύση Σαββόπουλου, ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1880, 2019.σελ 101

[xxxii] Δημήτρης Καράμπελας, Το αδύνατο του πατρικού λόγου ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1880, 2019, .σελ 81

[xxxiii] Στο Μαύρη Θάλασσα. από το δίσκο Το βρώμικο ψωμί..

[xxxiv]  Στο Μαύρη Θάλασσα, βλέπουμε το στοιχείο της υποταγής Butler, στο ίδιο.

[xxxv] «Εξουσία και ιδεολογία συνυφαίνονται στην έννοια του λόγου», Phillips &  Jorgensen,  σελ. 20.

[xxxvi] «ως  ενός ιδιαίτερου τρόπου να μιλάει κάποιος για τον κόσμο (ή για μια ορισμένη διάσταση του κόσμου) και να κατανοεί τον κόσμο (ή μια ορισμένη διάσταση του)»  στο L. Phillips &  M. W. Jorgensen, σελ, 18.

[xxxvii] «Η κύρια ιδέα της θεωρίας λόγου είναι ότι τα κοινωνικά φαινόμενα δεν είναι ποτέ τελειωμένα, ολοκληρωμένα ή απόλυτα.» στο L. Phillips &  M. W. Jorgensen, σελ. 56.

[xxxviii] «Το νόημα δεν μπορεί ποτέ να παγιωθεί οριστικά , και το γεγονός αυτό ανοίγει το δρόμο για διαρκείς κοινωνικούς αγώνες γύρω από την διαμόρφωση της κοινωνίας και της ταυτότητας» L. Phillips &  M. W. Jorgensen, σελ. 56.

[xxxix] Κάποτε το τραγουδά λέγοντας κόμμα.

[xl] Σαν παλιό ρεμπέτικο  και Βλ Τα πιο ωραία παραμύθια. Και τα δυο στο Το περιβόλι του τρελού.

[xli] Θέλω να ανήκω σε αυτή τη Σχολή όπου το περιεχόμενο είναι πάντα βιωματικό και ο τόνος πάντα εξομολογητικός,  στην αντιφώνηση του παραπάνω, σελ 39.

[xlii] Ο  Althusser λέει «η ιδεολογία «δρα» ή «λειτουργεί» έτσι που να «στρατολογεί» τα υποκείμενα ανάμεσα στα άτομα (και στρατολογεί τους πάντες) και μεταμορφώνει τα άτομα σε υποκείμενα (και μεταμορφώνει τους πάντες). Τούτο επιτυγχάνεται  χάρη σε εκείνη την πολύ συγκεκριμένη επιχείρηση που θα ονομάσουμε έγκληση και που θα μπορούσαμε να παραστήσουμε με την εικόνα της πιο κοινότοπης καθημερινής αστυνομικής κλήσης «Ε, σεις εκεί κάτω.»  Αν υποτεθεί ότι αυτό το φανταστικό επεισόδιο συμβαίνει στο δρόμο, το εγκαλούμενο άτομο γυρίσει το κεφάλι του… γίνεται υποκείμενο»  στο  L. Phillips &  M. W. Jorgensen, σελ. 42,

[xliii]  « Οι κουμουνιστές»…. Γράφει ο Μαρξ  «δεν δεν αντιπαραθέτουν τον εγωισμό στην αυτοθυσία ή την αυτοθυσία στον εγωισμό, ούτε εκφράζουν αυτή την αντίφαση…. Στην αισθηματική της ή στην πομπώδη ιδεολογική της μορφή…. Επομένως οι κουμουνιστές με κανένα τρόπο δεν θέλουν … να καταργήσουν το «ιδιωτικό άτομο» για χατίρι του «γενικού», αυτοθυσιαζόμενου ανθρώπου» Σπύρος Μακρής, Καρλ Μαρξ  σελ. 205, εκδόσεις Σιδέρης, 2013.    

[xliv] Χρόνη Μίσσιος  ….Καλά,  εσύ σκοτώθηκες νωρίς , Εκδόσεις Γράμματα 1985.

[xlv] Άρης Αλεξάνδρου,  Το κιβώτιο,  εκδ. Κέδρος , 1974.

[xlvi] Άρθουρ Καίσλερ, Το μηδέν και το άπειρο, Εκδόσεις Πατάκη, 2014, και του ιδίου   Σταυροφορία χωρίς σταυρό, Εκδόσεις Βίπερ, 1972.

[xlvii] Το 1919 ήταν 17 ετών και για μικρό διάστημα υπήρξε μέλος της  νεολαίας του ΚΚ Αυστρίας. Γίνονταν συγκρούσεις στους δρόμους μεταξύ αστυνομικών και εργατών – φοιτητών.  Στον απόηχο της Οκτωβριανής επανάστασης του 1917 τέτοιες συγκρούσεις γίνονταν κι αλλού, όπως στο Βερολίνο, στο Μόναχο κλπ. Σε αυτές τις συγκρούσεις σκοτώθηκαν αρκετοί νεαροί σοσιαλιστές, ακόμη και φίλοι του Πόππερ.  Σκέφτηκε ότι είχε το δικαίωμα να ριψοκινδυνεύσει εκείνος για τις ιδέες του, αλλά όχι να παροτρύνει άλλους σε κάτι τέτοιο. Όταν έθεσε το θέμα στην ηγεσία του Κόμματος, η απάντηση που πήρε ήταν ότι η απώλεια ζωής νομιμοποιείται από το ιδεώδες της επανάστασης…. η επανάσταση απαιτεί θύματα…

Δεν ξαναπήγα εκεί, διηγείται ο Πόππερ, είχα ξεφύγει από τη μαρξιστική παγίδα. Από εκείνη τη στιγμή πάντως άρχισα να αντιμετωπίζω πολύ κριτικά τον μαρξισμό. Σελ. 20 στο Σπύρος Μακρής Karl Popper, διαψευσιμότητα, ιστορικισμός και ανοικτή κοινωνία. Εκδ. Σιδέρη 2013 Αθήνα.    

[xlviii] Στην εισαγωγή του θανάσιμη μοναξιά του Αλέξη Ασλάνη.

[xlix] Ο Τζάγκερ πέταξε κόκκινα τριαντάφυλλα. Οι μπάτσοι τρομάζουν. Τραγουδούσαν το Satisfaction και  οι μπάτσοι ακούνε «θα την σφάξω».     

[l] Από το Στη συγκέντρωση της ΕΦΕΕ.

[li] Το φαινόμενο των μιτώσεων είναι διεθνές και το σαρκάζει ο Erich Fried στο Φωνές χωρίς πατρίδα, εκδόσεις Κάλβος, μετάφραση Δ. Κούρτοβικ  Αθήνα 1981.  

ΑΝΤΙΔΙΚΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΩΝ

ΚΛΗΡΟΝΟΜΩΝ

Ο Μαρξ-μου θα πιάσει τον Μαρξ-σου

και θα του ξεριζώσει τα γένια

Ο Ένγκελς-μου θα πιάσει τον Ένγκελς-σου

και θα του σπάσει τα δόντια

Ο Λένιν-μου θα πιάσει τον Λένιν-σου

και θα του λιώσει τα κόκαλα

Ο Στάλιν-μας θα πιάσει τον Στάλιν-σας

και θα του φυτέψει μια σφαίρα στο σβέρκο

Ο Τρότσκι-σας θα πιάσει τον Τρότσκι-σας

και θα του ανοίξει το κεφάλι

Ο Μάο-μας θα πιάσει τον Μάο-σας

και θα τον πνίξει στον Γιάνγκ-Τσε

Για να μην στέκει πια εμπόδιο

Στη νίκη…

[lii] Σε συνέχεια της σημείωσης 42, από κείμενα του Μαρξ «Οι κουμουνιστές…. Δεν κηρύσσουν καμιά ηθική…. Έχουν ανακαλύψει πως στη διάρκεια όλης της ιστορίας το «γενικό συμφέρον» δημιουργείτε στα άτομα που ορίζονται σαν «ιδιωτικά πρόσωπα».  Ξέρουν ότι αυτή η αντίφαση είναι μόνο επιφανειακή διότι η μια πλευρά της, η λεγόμενη «γενική» παράγεται διαρκώς από την άλλη πλευρά, το ατομικό συμφέρον και με κανένα τρόπο δεν έρχεται σε αντιπαράθεση με το τελευταίο.» 

[liii] Μας χρειάζονται συνθέτες μάλλον παρά καθοδηγητές, Σαββόπουλος στο ίδιο, σελ 37.

[liv] Παραλληλίες σε  συναισθηματικές καταστάσεις μεταξύ θρησκευτικής προσήλωσης και ιδεολογικής έχει παρατηρήσει ο Αλτουσσέρ, βλέπε Butler Τ, στο ίδιο.  

[lv] Κατάληψη του Πανεπιστημίου. Αργότερα θα γυριστεί ταινία με τίτλο Φράουλες και αίμα. Η ταινία θα προβληθεί το Νοέμβρη του ’70 στην Αθήνα. Θα αρχίσουν τα πρώτα επεισόδια.  

[lvi] Π. Βλαγκόπουλος, «Τι να τα κάνω τα τραγούδια σας» ή Καθαρόαιμα Λακανικά και Μπωντριιαντριλίκια, σελ 114 αναφέρει ότι υπαινίσσεται τον Τσε Γκεβάρα, (που οποίος εξοντώνεται στις 9 Οκτωβρίου του 1967 στη  Βολιβία) ,

[lvii] Φράση στο Δέκα χρόνια κομμάτια

[lviii] Φαινομενολογικής εποχής, βλέπε ΕΠΟΧΕΣ, αφιέρωμα στον Husserl,  σελ. 194, τεύχος 34, Φεβ. 1966, αλλά και στο Φιλοσοφικό Λεξικό του Cambridge Εκδόσεις Κέδρος, 2011, σελ 1324.    

[lix]Το REM, το Loosing my religion είναι κλασσικό πια βρίσκεται στο https://www.youtube.com/watch?v=xwtdhWltSIg

[lx] Το αίσθημα που νιώθει κανείς ότι του έκαναν φάρσα, είναι έντονο στα βιβλία του Κούντερα, ως ένα δράμα στο οποίο έχει ευθύνη γιατί αφέθηκε, όπου η αλήθεια αποκαλύπτεται ως μεταμέλεια.

[lxi] L. Phillips &  M. W. Jorgensen, τα υποκείμενα «συγκροτούνται δια λόγου». Η κλασική θέση της ιδεολογίας του Alttusser «υποτιμούσε τη δυνατότητα των ατόμων να αντιστέκονται στις ιδεολογίες … Αυτό επιτρέπει την διαμόρφωση υβριδικών  λόγων. …. Τα άτομα λειτουργούν ως φορείς αλλαγής των λόγων και του πολιτισμού.», σελ 45 -46.   

[lxii] Έλσα σε φοβάμαι και Μαύρη θάλασσα αντίστοιχα στο δίσκο Το βρώμικο ψωμί

[lxiii] Ελληνική Στρατιωτική Αστυνομία, που αναλάμβανε τους βασανισμούς των κρατουμένων με το μαρτύριο της φάλαγγας (ανελέητα κτυπήματα στις πατούσες) και ηλεκτροσόκ.

[lxiv] Φράση στο Φορτηγό.

[lxv] Ο γράφων έκανε 30 μήνες.

[lxvi] Πολύ αργότερα ο Μαχαιρίτσας θα μιλήσει στο «Διδυμότειχο Μπλουζ» για κόλαση του Δάντη

[lxvii] Αργότερα, στο απλοϊκό τραγούδι (βλέπε στο άρθρο του Δ. Καράμπελα σελ.90 Αφιέρωμα της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ, Μάρτιος  2019 ο γιος μου πάει στο στρατό δηλώνει μεταμέλεια.  

[lxviii] Ο Λουίτζι Πιραντέλο σε  ένα πρωτοποριακό θεατρικό έργο ασχολείται με το θέμα της ερμηνευτικής ήδη από το Μεσοπόλεμο, Το έργο αυτό είναι το Έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε.

[lxix] Εννοώ το Σημαία από νάιλον και άλλα.

[lxx] Αυτά είναι ρόλοι που έχουν παιχτεί και ξαναπαιχτεί χιλιάδες φορές, από τον Αριστοφάνη

[lxxi] Ο Θεοδωράκης είχε εκδώσει ένα εξάτομο βιβλίο με αυτό τον βαρύγδουπο τίτλο, με ιστορίες της πολιτικής του ζωής. Γρήγορα κατέληξε να πωλείται με το κιλό στην Ιπποκράτους,.

[lxxii] «Φίλε μου, η πραγματική αλήθεια δεν είναι ποτέ αληθοφανής, το ξέρετε τάχα αυτό; Για να γίνει η αλήθεια αληθοφανέστερη πρέπει, το δίχως άλλο, να την ανακατέψουμε με λίγο ψέμα. Αυτό κάνανε πάντα οι άνθρωποι» , Ντοστογιέφσκι,  Δαιμονισμένοι, Μετάφραση Άρη Αλέξανδρου, τόμος Β, σελ 12. Εκδόσεις Γκοβόστη,, Αθήνα.

[lxxiii] Ευγένιος Αρανίτσης, Επίσκεψη στον Σαββόπουλο, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 1/2/2004.     

[lxxiv] Αριστερχουντισμό σε άλλη βερσιόν.

[lxxv] Ο Καράμπελας αναφέρει ότι διάκειται θετικώς προς την αριστερά Συνασπισμού μέχρι το 1989. στα άρθρα του,  σελ. 91,  Αφιέρωμα της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ, Μάρτιος  2019.

[lxxvi] Στο τραγούδι αναφέρεται στην αντιφώνησή του στο ΑΠΘ. Θεωρώ ότι είναι κάτι κεντρικό στην διαδρομή του. Σε αυτό επικεντρώθηκε και η Ιταλική τηλεόραση που έκανε αφιέρωμα για αυτόν.   

[lxxvii] Είναι μια ιστορία χαρακτηριστική για το επίπεδο απελπισίας που είχε φτάσει ο κόσμος έχοντας χάσει κάθε ελπίδα… Έβλεπαν την Παναγιά σε τζάμια που είχαν πλυθεί με απορρυπαντικά κι συνέρρεαν μια στο ένα σπίτι μια στο άλλο.

[lxxviii] Το γνωρίζουμε ανεπίσημα. Συγκεκριμένη αναφορά για 18.000 κάνει ο Μ. Θεοδωράκης στην εκπομπή: Στην υγειά μας ρε παιδιά. 

[lxxix] Που είχε γράψει βιβλίο για την μεγάλη σημασία των κοιτασμάτων στην Ελλάδα. Το βιβλίο απαγορεύτηκε για 35 χρόνια.

[lxxx]Razmig Keucheyan, Αριστερό Ημισφαίριο, εκδόσεις Angelus Novus, 2013. Αρχίζει με τη φράση:  «Όλα αρχίζουν με μια ήττα. Όποιος θέλει να καταλάβει τη φύση των σύγχρονων κριτικών θεωριών πρέπει να πάρει ως αφετηρία αυτή τη διατύπωση», σελ. 21.

[lxxxi] Ας θυμηθούμε το Underground του Κουστουρίτσα.

[lxxxii] Δ. Καράμπελα σελ. 90,  στο. Αφιέρωμα της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ, Μάρτιος  2019.

[lxxxiii] Θεωρώ ότι τα κείμενα του αφιερώματος της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ και ιδιαίτερα των Δ. Καράμπελα, Φ. Βασιλείου και Λ. Σταματελόπουλου έχουν πολλά ενδιαφέροντα για αυτή την περίοδο. 

[lxxxiv] Μου αρκούν οι επικρίσεις κι οι χαρακτηρισμοί του Δ. Καράμπελα σελ. 90 με 91 στο. Αφιέρωμα της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ, Μάρτιος  2019

[1] Από το τραγούδι Το μωρό, δίσκος από το δίσκο Το βρώμικο ψωμί

[1] Διονύση Σαββόπουλου,  Η μουσική των λέξεων «Γεννήθηκα στη Σαλονίκη» Αντιφώνηση – Ομιλία του Δ.Σ στην τελετή αναγόρευσης του σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Φιλολογίας στου ΑΠΘ (24 Νοεμβρίου 2017),  ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, έτος 93^ο, τόμος 184, τεύχος 1880, Μάρτιος 2019.   σελ. 36

[1] Η γνωστή μας έναρξη στον Όμηρο. Ο Σαββόπουλος αναφέρεται στην ιστορικότητα της παρατήρησης στο παραπάνω.

[1] στο τραγούδι Η παράγκα. Στο δίσκο Δέκα χρόνια κομμάτια

[1]μαύρο τύμπανο κτυπά…στο αντιμιλιταριστικό Ολαρία Ολαρά, ρυθμός γερμανικού στρατιωτικού τραγουδιού του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου., από το δίσκο Το βρώμικο ψωμί

[1] Τραγούδι από το δίσκο Το βρώμικο ψωμί..

[1] Χαρακτηριστική μεταφορά του δικτάτορα Παπαδόπουλου.

[1]Το υλικό για το Σαββόπουλο είναι τεράστιο, θα περιοριστώ στα κείμενα του αφιερώματος στη ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, Μάρτιος 2019. Πιο συγκεκριμένα, για το γεγονός ότι ο Δ.Σ. παίρνει αποστάσεις και κρίνει την ιδεολογία της αριστεράς αναφέρονται και οι Δ. Καράμπελας, Ζ. Δ. Αϊναλής, Λ. Σταματελόπουλος.  

[1] Σύνθημα που ξεκινά ο Γεώργιος Παπανδρέου, να δίνεται το 15% του προϋπολογισμού στην Παιδεία.

[1] Τον Ιούνιο του 1963, μετά την δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Αργότερα, συγχωνεύεται με τη Νεολαία της ΕΔΑ. Πρώτος πρόεδρος ο Μίκης Θεοδωράκης.

[1]Η Εθνική Φοιτητική Ένωση Ελλάδος, ήταν τριτοβάθμια οργάνωση των φοιτητικών συλλόγων των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων της Ελλάδας. Ιδρύθηκε το 1963, Διαλύθηκε από τη δικτατορία. Στη δεκαετία του 1980 πρακτικά έπαυσε να λειτουργεί λόγω ασυμφωνίας των φοιτητικών παρατάξεων να εκλέξουν διοικητικό συμβούλιο.

[1] Η Αριστερά, για πρώτη φορά, προσπαθεί να γιορτάσει το γεγονός της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου στις 25 Νοεμβρίου του 1942 με συνεργασία των ενωμένων αντιστασιακών δυνάμεων ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ και άγγλων πρακτόρων.. Η γιορτή καταλήγει σε τραγωδία.  

[1] Η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ ήταν ένα πολιτικό και στρατιωτικό σκάνδαλο που ξέσπασε στην Ελλάδα στα μέσα Μαΐου του 1965 και ήταν ένας από τους λόγους που οδήγησαν στην αποστασία. Πρωτεργάτης θεωρήθηκε ο γιος του πρωθυπουργού Ανδρέας Παπανδρέου.  Αξιωματικοί κατηγορηθήκαν ότι ετοίμαζαν συνομωσία στο στρατό.

[1]  Στην προφορική εισαγωγή στο τραγούδι Η παράγκα.

[1] Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος διαφωνεί με τον πρωθυπουργό για τον υπουργό άμυνας. Ο Παπανδρέου παραιτείται και ζητά εκλογές. Το κόμμα της ΕΡΕ παίρνει εντολή σύστασης κυβέρνησης και συνεργάζεται με βουλευτές που αποχωρούν από την ΕΚ.  

[1] Φοιτητής στην Α.Σ.Ο.Ε.Ε.. Μέλος της διοικούσας επιτροπής της Νεολαίας Ε.Δ.Α. Πρωταγωνίστησε σε όλες τις φοιτητικές κινητοποιήσεις. Η δολοφονία του από χτυπήματα αστυνομικών στο κεφάλι, την 21^η Ιουλίου στη Σταδίου.

[1] Πρόλογος στο Η θανάσιμη μοναξιά του Αλέξη Ασλάνη.

[1] Η υποταγή που συγκροτεί το υποκείμενο, βλέπε στο J. Butler, Η ψυχική ζωή της Εξουσίας, Κεφάλαιο 4, Η καθυπόταξη κατά τον Αλτουσέρ, Πλέθρον, Αθήνα 2009. 

[1] «ο εαυτός μας δεν χρησιμοποιεί τη γλώσσα για να εκφραστεί, στην πραγματικότητα , η γλώσσα είναι μάλλον εκείνη που μιλάει μέσα από το άτομο. Ο ατομικός εαυτός μας γίνεται ένα όχημα του πολιτισμού και της γλώσσας του» L. Phillips &  M. W. Jorgensen, Θεωρία Λόγου, Εκδόσεις Παπαζήση, 2009. Σελ. 41. Ο Σαββόπουλος στην αντιφώνηση στο ΑΠΘ.  Λέει «μέσα από τη φωνή μας πολλές φορές , χωρίς νατο συνειδητοποιούμε, είναι σαν να μιλάει μια κοινότητα, μια πόλη, πρόσωπα που αγαπήσαμε, παρέες μια γειτονιά.» 

[1] από το Φορτηγό

[1] Στα μετέπειτα νιώθει κανείς όλο και πιο πολύ το κλίμα της ποιητικής Σχολής της Θεσσαλονίκης που μιλούν από την οπτική της ήττας, βλέπε παραπάνω αντιφώνηση Δ.Σ., σελ. 40. 

[1] Ένας όρος του μάρκετινγκ, χρησιμοποιήθηκε από την Εταιρεία Λύρα. 

[1] Εισαγωγή στο Ζεϊμπέκικο από το δίσκο Το βρώμικο ψωμί..

[1] ΤΙ ΤΡΕΧΕΙ; ΕΓΙΝΕ ΚΑΤΟΛΙΣΤΗΣΗ ΚΙ ΕΠΕΣΕ ΚΑΝΑΣ ΒΡΑΧΟΣ, στο Μπάλο

[1] στο Ζεϊμπέκικο

[1]  το επαναστατικό κόμμα. 

[1] Butler Τ, μέσω της ενοχής στο ίδιο. 

[1] «Το υποκείμενο επιδιώκει διαρκώς να «ανακαλύψει τον εαυτό του» επενδύοντας σε διαφόρους λόγους» στο L. Phillips &  M. W. Jorgensen, σελ, 88.

[1]Βλέπε στα άρθρα του Δ. Καράμπελα σελ. 88 και 89 και  Ζ. Δ. Αϊναλή σελ 106. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, Μάρτιος  2019

[1] Από το Δέκα χρόνια κομμάτια

[1] Κρυπτικότητα ώστε να αντιμετωπίσει τη λογοκρισία, Ζ. Δ. Αϊναλής, Αρδεύοντας μέσα φλέβα με υλικά οικεία για την ποιητική του Διονύση Σαββόπουλου, ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1880, 2019.σελ 101

[1] Δημήτρης Καράμπελας, Το αδύνατο του πατρικού λόγου ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1880, 2019, .σελ 81

[1] Στο Μαύρη Θάλασσα. από το δίσκο Το βρώμικο ψωμί..

[1]  Στο Μαύρη Θάλασσα, βλέπουμε το στοιχείο της υποταγής Butler, στο ίδιο.

[1] «Εξουσία και ιδεολογία συνυφαίνονται στην έννοια του λόγου», Phillips &  Jorgensen,  σελ. 20.

[1] «ως  ενός ιδιαίτερου τρόπου να μιλάει κάποιος για τον κόσμο (ή για μια ορισμένη διάσταση του κόσμου) και να κατανοεί τον κόσμο (ή μια ορισμένη διάσταση του)»  στο L. Phillips &  M. W. Jorgensen, σελ, 18.

[1] «Η κύρια ιδέα της θεωρίας λόγου είναι ότι τα κοινωνικά φαινόμενα δεν είναι ποτέ τελειωμένα, ολοκληρωμένα ή απόλυτα.» στο L. Phillips &  M. W. Jorgensen, σελ. 56.

[1] «Το νόημα δεν μπορεί ποτέ να παγιωθεί οριστικά , και το γεγονός αυτό ανοίγει το δρόμο για διαρκείς κοινωνικούς αγώνες γύρω από την διαμόρφωση της κοινωνίας και της ταυτότητας» L. Phillips &  M. W. Jorgensen, σελ. 56.

[1] Κάποτε το τραγουδά λέγοντας κόμμα.

[1] Σαν παλιό ρεμπέτικο  και Βλ Τα πιο ωραία παραμύθια. Και τα δυο στο Το περιβόλι του τρελού.

[1] Θέλω να ανήκω σε αυτή τη Σχολή όπου το περιεχόμενο είναι πάντα βιωματικό και ο τόνος πάντα εξομολογητικός,  στην αντιφώνηση του παραπάνω, σελ 39.

[1] Ο  Althusser λέει «η ιδεολογία «δρα» ή «λειτουργεί» έτσι που να «στρατολογεί» τα υποκείμενα ανάμεσα στα άτομα (και στρατολογεί τους πάντες) και μεταμορφώνει τα άτομα σε υποκείμενα (και μεταμορφώνει τους πάντες). Τούτο επιτυγχάνεται  χάρη σε εκείνη την πολύ συγκεκριμένη επιχείρηση που θα ονομάσουμε έγκληση και που θα μπορούσαμε να παραστήσουμε με την εικόνα της πιο κοινότοπης καθημερινής αστυνομικής κλήσης «Ε, σεις εκεί κάτω.»  Αν υποτεθεί ότι αυτό το φανταστικό επεισόδιο συμβαίνει στο δρόμο, το εγκαλούμενο άτομο γυρίσει το κεφάλι του… γίνεται υποκείμενο»  στο  L. Phillips &  M. W. Jorgensen, σελ. 42,

[1]  « Οι κουμουνιστές»…. Γράφει ο Μαρξ  «δεν δεν αντιπαραθέτουν τον εγωισμό στην αυτοθυσία ή την αυτοθυσία στον εγωισμό, ούτε εκφράζουν αυτή την αντίφαση…. Στην αισθηματική της ή στην πομπώδη ιδεολογική της μορφή…. Επομένως οι κουμουνιστές με κανένα τρόπο δεν θέλουν … να καταργήσουν το «ιδιωτικό άτομο» για χατίρι του «γενικού», αυτοθυσιαζόμενου ανθρώπου» Σπύρος Μακρής, Καρλ Μαρξ  σελ. 205, εκδόσεις Σιδέρης, 2013.    

[1] Χρόνη Μίσσιος  ….Καλά,  εσύ σκοτώθηκες νωρίς , Εκδόσεις Γράμματα 1985.

[1] Άρης Αλεξάνδρου,  Το κιβώτιο,  εκδ. Κέδρος , 1974.

[1] Άρθουρ Καίσλερ, Το μηδέν και το άπειρο, Εκδόσεις Πατάκη, 2014, και του ιδίου   Σταυροφορία χωρίς σταυρό, Εκδόσεις Βίπερ, 1972.

[1] Το 1919 ήταν 17 ετών και για μικρό διάστημα υπήρξε μέλος της  νεολαίας του ΚΚ Αυστρίας. Γίνονταν συγκρούσεις στους δρόμους μεταξύ αστυνομικών και εργατών – φοιτητών.  Στον απόηχο της Οκτωβριανής επανάστασης του 1917 τέτοιες συγκρούσεις γίνονταν κι αλλού, όπως στο Βερολίνο, στο Μόναχο κλπ. Σε αυτές τις συγκρούσεις σκοτώθηκαν αρκετοί νεαροί σοσιαλιστές, ακόμη και φίλοι του Πόππερ.  Σκέφτηκε ότι είχε το δικαίωμα να ριψοκινδυνεύσει εκείνος για τις ιδέες του, αλλά όχι να παροτρύνει άλλους σε κάτι τέτοιο. Όταν έθεσε το θέμα στην ηγεσία του Κόμματος, η απάντηση που πήρε ήταν ότι η απώλεια ζωής νομιμοποιείται από το ιδεώδες της επανάστασης…. η επανάσταση απαιτεί θύματα…

Δεν ξαναπήγα εκεί, διηγείται ο Πόππερ, είχα ξεφύγει από τη μαρξιστική παγίδα. Από εκείνη τη στιγμή πάντως άρχισα να αντιμετωπίζω πολύ κριτικά τον μαρξισμό. Σελ. 20 στο Σπύρος Μακρής Karl Popper, διαψευσιμότητα, ιστορικισμός και ανοικτή κοινωνία. Εκδ. Σιδέρη 2013 Αθήνα.    

[1] Στην εισαγωγή του θανάσιμη μοναξιά του Αλέξη Ασλάνη.

[1] Ο Τζάγκερ πέταξε κόκκινα τριαντάφυλλα. Οι μπάτσοι τρομάζουν. Τραγουδούσαν το Satisfaction και  οι μπάτσοι ακούνε «θα την σφάξω».     

[1] Από το Στη συγκέντρωση της ΕΦΕΕ.

[1] Το φαινόμενο των μιτώσεων είναι διεθνές και το σαρκάζει ο Erich Fried στο Φωνές χωρίς πατρίδα, εκδόσεις Κάλβος, μετάφραση Δ. Κούρτοβικ  Αθήνα 1981.  

ΑΝΤΙΔΙΚΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΩΝ

ΚΛΗΡΟΝΟΜΩΝ

Ο Μαρξ-μου θα πιάσει τον Μαρξ-σου

και θα του ξεριζώσει τα γένια

Ο Ένγκελς-μου θα πιάσει τον Ένγκελς-σου

και θα του σπάσει τα δόντια

Ο Λένιν-μου θα πιάσει τον Λένιν-σου

και θα του λιώσει τα κόκαλα

Ο Στάλιν-μας θα πιάσει τον Στάλιν-σας

και θα του φυτέψει μια σφαίρα στο σβέρκο

Ο Τρότσκι-σας θα πιάσει τον Τρότσκι-σας

και θα του ανοίξει το κεφάλι

Ο Μάο-μας θα πιάσει τον Μάο-σας

και θα τον πνίξει στον Γιάνγκ-Τσε

Για να μην στέκει πια εμπόδιο

Στη νίκη…

[1] Σε συνέχεια της σημείωσης 42, από κείμενα του Μαρξ «Οι κουμουνιστές…. Δεν κηρύσσουν καμιά ηθική…. Έχουν ανακαλύψει πως στη διάρκεια όλης της ιστορίας το «γενικό συμφέρον» δημιουργείτε στα άτομα που ορίζονται σαν «ιδιωτικά πρόσωπα».  Ξέρουν ότι αυτή η αντίφαση είναι μόνο επιφανειακή διότι η μια πλευρά της, η λεγόμενη «γενική» παράγεται διαρκώς από την άλλη πλευρά, το ατομικό συμφέρον και με κανένα τρόπο δεν έρχεται σε αντιπαράθεση με το τελευταίο.» 

[1] Μας χρειάζονται συνθέτες μάλλον παρά καθοδηγητές, Σαββόπουλος στο ίδιο, σελ 37.

[1] Παραλληλίες σε  συναισθηματικές καταστάσεις μεταξύ θρησκευτικής προσήλωσης και ιδεολογικής έχει παρατηρήσει ο Αλτουσσέρ, βλέπε Butler Τ, στο ίδιο.  

[1] Κατάληψη του Πανεπιστημίου. Αργότερα θα γυριστεί ταινία με τίτλο Φράουλες και αίμα. Η ταινία θα προβληθεί το Νοέμβρη του ’70 στην Αθήνα. Θα αρχίσουν τα πρώτα επεισόδια.  

[1] Π. Βλαγκόπουλος, «Τι να τα κάνω τα τραγούδια σας» ή Καθαρόαιμα Λακανικά και Μπωντριιαντριλίκια, σελ 114 αναφέρει ότι υπαινίσσεται τον Τσε Γκεβάρα, (που οποίος εξοντώνεται στις 9 Οκτωβρίου του 1967 στη  Βολιβία) ,

[1] Φράση στο Δέκα χρόνια κομμάτια

[1] Φαινομενολογικής εποχής, βλέπε ΕΠΟΧΕΣ, αφιέρωμα στον Husserl,  σελ. 194, τεύχος 34, Φεβ. 1966, αλλά και στο Φιλοσοφικό Λεξικό του Cambridge Εκδόσεις Κέδρος, 2011, σελ 1324.    

[1]Το REM, το Loosing my religion είναι κλασσικό πια βρίσκεται στο https://www.youtube.com/watch?v=xwtdhWltSIg

[1] Το αίσθημα που νιώθει κανείς ότι του έκαναν φάρσα, είναι έντονο στα βιβλία του Κούντερα, ως ένα δράμα στο οποίο έχει ευθύνη γιατί αφέθηκε, όπου η αλήθεια αποκαλύπτεται ως μεταμέλεια.

[1] L. Phillips &  M. W. Jorgensen, τα υποκείμενα «συγκροτούνται δια λόγου». Η κλασική θέση της ιδεολογίας του Alttusser «υποτιμούσε τη δυνατότητα των ατόμων να αντιστέκονται στις ιδεολογίες … Αυτό επιτρέπει την διαμόρφωση υβριδικών  λόγων. …. Τα άτομα λειτουργούν ως φορείς αλλαγής των λόγων και του πολιτισμού.», σελ 45 -46.   

[1] Έλσα σε φοβάμαι και Μαύρη θάλασσα αντίστοιχα στο δίσκο Το βρώμικο ψωμί

[1] Ελληνική Στρατιωτική Αστυνομία, που αναλάμβανε τους βασανισμούς των κρατουμένων με το μαρτύριο της φάλαγγας (ανελέητα κτυπήματα στις πατούσες) και ηλεκτροσόκ.

[1] Φράση στο Φορτηγό.

[1] Ο γράφων έκανε 30 μήνες.

[1] Πολύ αργότερα ο Μαχαιρίτσας θα μιλήσει στο «Διδυμότειχο Μπλουζ» για κόλαση του Δάντη

[1] Αργότερα, στο απλοϊκό τραγούδι (βλέπε στο άρθρο του Δ. Καράμπελα σελ.90 Αφιέρωμα της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ, Μάρτιος  2019 ο γιος μου πάει στο στρατό δηλώνει μεταμέλεια.  

[1] Ο Λουίτζι Πιραντέλο σε  ένα πρωτοποριακό θεατρικό έργο ασχολείται με το θέμα της ερμηνευτικής ήδη από το Μεσοπόλεμο, Το έργο αυτό είναι το Έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε.

[1] Εννοώ το Σημαία από νάιλον και άλλα.

[1] Αυτά είναι ρόλοι που έχουν παιχτεί και ξαναπαιχτεί χιλιάδες φορές, από τον Αριστοφάνη

[1] Ο Θεοδωράκης είχε εκδώσει ένα εξάτομο βιβλίο με αυτό τον βαρύγδουπο τίτλο, με ιστορίες της πολιτικής του ζωής. Γρήγορα κατέληξε να πωλείται με το κιλό στην Ιπποκράτους,.

[1] «Φίλε μου, η πραγματική αλήθεια δεν είναι ποτέ αληθοφανής, το ξέρετε τάχα αυτό; Για να γίνει η αλήθεια αληθοφανέστερη πρέπει, το δίχως άλλο, να την ανακατέψουμε με λίγο ψέμα. Αυτό κάνανε πάντα οι άνθρωποι» , Ντοστογιέφσκι,  Δαιμονισμένοι, Μετάφραση Άρη Αλέξανδρου, τόμος Β, σελ 12. Εκδόσεις Γκοβόστη,, Αθήνα.

[1] Ευγένιος Αρανίτσης, Επίσκεψη στον Σαββόπουλο, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 1/2/2004.     

[1] Αριστερχουντισμό σε άλλη βερσιόν.

[1] Ο Καράμπελας αναφέρει ότι διάκειται θετικώς προς την αριστερά Συνασπισμού μέχρι το 1989. στα άρθρα του,  σελ. 91,  Αφιέρωμα της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ, Μάρτιος  2019.

[1] Στο τραγούδι αναφέρεται στην αντιφώνησή του στο ΑΠΘ. Θεωρώ ότι είναι κάτι κεντρικό στην διαδρομή του. Σε αυτό επικεντρώθηκε και η Ιταλική τηλεόραση που έκανε αφιέρωμα για αυτόν.   

[1] Είναι μια ιστορία χαρακτηριστική για το επίπεδο απελπισίας που είχε φτάσει ο κόσμος έχοντας χάσει κάθε ελπίδα… Έβλεπαν την Παναγιά σε τζάμια που είχαν πλυθεί με απορρυπαντικά κι συνέρρεαν μια στο ένα σπίτι μια στο άλλο.

[1] Το γνωρίζουμε ανεπίσημα. Συγκεκριμένη αναφορά για 18.000 κάνει ο Μ. Θεοδωράκης στην εκπομπή: Στην υγειά μας ρε παιδιά. 

[1] Που είχε γράψει βιβλίο για την μεγάλη σημασία των κοιτασμάτων στην Ελλάδα. Το βιβλίο απαγορεύτηκε για 35 χρόνια.

[1]Razmig Keucheyan, Αριστερό Ημισφαίριο, εκδόσεις Angelus Novus, 2013. Αρχίζει με τη φράση:  «Όλα αρχίζουν με μια ήττα. Όποιος θέλει να καταλάβει τη φύση των σύγχρονων κριτικών θεωριών πρέπει να πάρει ως αφετηρία αυτή τη διατύπωση», σελ. 21.

[1] Ας θυμηθούμε το Underground του Κουστουρίτσα.

[1] Δ. Καράμπελα σελ. 90,  στο. Αφιέρωμα της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ, Μάρτιος  2019.

[1] Θεωρώ ότι τα κείμενα του αφιερώματος της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ και ιδιαίτερα των Δ. Καράμπελα, Φ. Βασιλείου και Λ. Σταματελόπουλου έχουν πολλά ενδιαφέροντα για αυτή την περίοδο. 

[1] Μου αρκούν οι επικρίσεις κι οι χαρακτηρισμοί του Δ. Καράμπελα σελ. 90 με 91 στο. Αφιέρωμα της ΝΕΑΣ ΕΣΤΙΑΣ, Μάρτιος  2019

Ο Παναγιώτης Σπύρου είναι μαθηματικός, πρ. αναπλ. Καθηγητής ΕΚΠΑ