Τζορτζ Όργουελ Η φάρμα των ζώων 1984 μετάφραση - επίμετρο: Κατερίνα Σχινά εκδόσεις Μεταίχμιο η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

 

Τζορτζ Όργουελ

Η φάρμα των ζώων

1984

μετάφραση - επίμετρο: Κατερίνα Σχινά

εκδόσεις Μεταίχμιο

η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

 George Orwell: «Η φάρμα των ζώων» και «1984» (diastixo.gr)

Οι δύο πασίγνωστες ιστορίες του Όργουελ δεν χρειάζονται ιδιαίτερες συστάσεις. Ακόμη και όσοι δεν είχαν την ευκαιρία να τις διαβάσουν ως τώρα, θα τις βρουν μπροστά τους στις προθήκες των βιβλιοπωλείων καθώς, με συμπληρωμένα πλέον τα απαιτούμενα χρόνια για την απελευθέρωση των εκδοτικών δικαιωμάτων, τα βιβλία του τα έχουμε ξαναμεταφρασμένα σε νέες εκδόσεις. Η έμπειρη μεταφράστρια Κατερίνα Σχινά εμπλουτίζει, έτσι, τις γνώσεις μας για τον σπουδαίο συγγραφέα με πολύ προσεγμένες μεταφράσεις αλλά και με κατατοπιστικά επίμετρα στα δύο βιβλία που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Έχουν γραφεί τόσα για τα δύο έργα του Όργουελ, ώστε να θεωρείται μάλλον περιττή μια κατ’ ανάγκη εν πολλοίς επανάληψη των χαρακτηριστικών τους ως προς την ιδέα ή την πλοκή. Θα ήθελα, ωστόσο, να προσθέσω δύο σχόλια σε όσα έχουν γραφεί. Στην ουσία, μια οπτική γωνία κάτω από την οποία είδα εγώ τη Φάρμα των ζώων και το 1984, τα δύο σημεία στα οποία εστίασα το αναγνωστικό μου ενδιαφέρον.

Αρχικά το πρώτο χρονικά από τα δύο έργα, η Φάρμα των ζώων, γραμμένη το 1945, πάντα με προκαλούσε γνωρίζοντας τις πολιτικές πεποιθήσεις του Όργουελ. Συγκεκριμένα, πώς μπορείς να κάνεις ευθύβολη κριτική σε ένα σύστημα όπως αυτό της Σοβιετικής Ένωσης, χωρίς τον κίνδυνο να «ενσωματωθείς» στην άλλη όχθη, αυτή της δεξιάς οπτικής, και χωρίς να αποποιηθείς την αριστερόστροφη ιδεολογική σου ταυτότητα. Η άποψη ότι αυτό το πρόβλημα το ξεπέρασε εύκολα ο Όργουελ με την αλληγορική δύναμη της ιστορίας του, ώστε αυτή να στιγματίζει κάθε μορφή ολοκληρωτισμού, αποσιωπά τον εμφανή συμβολισμό που αποπνέουν τόσο τα ονόματα των «ηρώων» όσο και η χρονική συγκυρία της συγγραφής. Οπότε, πρόκειται για μια θεώρηση του κόσμου κάτω από αντισταλινική οπτική – χωρίς φυσικά να αγνοούμε πίσω από το εμφανές επίπεδο έναν βαθύτερο σκεπτικισμό που αφορά τις υπερβάσεις της εξουσίας με κάθε μορφή καθώς και τη δύναμη των ισοπεδωτικών μηχανισμών της. Η φράση «κλειδί» όλου του βιβλίου είναι «όλα τα ζώα είναι ίσα αλλά κάποια είναι πιο ίσα από τα άλλα».

 

Τώρα πια, δεν υπήρχε τίποτ’ άλλο, παρά μια μονάχα Εντολή. Έλεγε:

 ΟΛΑ ΤΑ ΖΩΑ ΕΊΝΑΙ ΙΣΑ

ΑΛΛΑ ΜΕΡΙΚΑ ΖΩΑ ΕΙΝΑΙ ΠΙΟ ΙΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΛΛΑ

 Έπειτα απ’ αυτό, κανένα ζώο δεν παραξενεύτηκε όταν την επόμενη μέρα τα γουρούνια που επέβλεπαν τη δουλειά στη φάρμα κρατούσαν μαστίγιο στο μπροστινό τους πόδι. (σ. 143)

 

Όσο κι αν φαίνεται το νόημά της να αντικατοπτρίζει την κάθε εξουσία που επιβιώνει με παραπλανητικά σοφίσματα, ανατρεπτικά της λογικής, και μόνον η αναφορά στην έννοια της ισότητας αρκεί για να φανεί από κάτω η εύσχημη παραποίηση της μαρξιστικής θεωρίας από τους εφαρμογείς της στην πράξη. Εκτός αν εγερθεί εδώ ο αντίλογος ότι έπασχε από την αρχή η θεωρία, οπότε οι εφαρμογείς της δεν είχαν και πολλά περιθώρια απόκλισης. Μια τέτοια συζήτηση, όμως, θα μας οδηγούσε αλλού, και οπωσδήποτε μια τόσο πονεμένη ιστορία δεν είναι του παρόντος άρθρου υπόθεση. Άρα, επικεντρώνω στο γεγονός ότι ο Όργουελ βρήκε το σθένος να δείξει τα τρωτά ενός συστήματος χωρίς κατ’ ανάγκη να αποποιηθεί τη βασική του αρχή, το θεωρητικό του υπόβαθρο, και γνωρίζοντας ότι πολλοί θα βρίσκονταν να τον κατατάξουν στο αντίπαλο ιδεολογικά στρατόπεδο. Στο επίμετρο του βιβλίου παρατίθεται μια σημαντική πληροφορία: μια ομάδα Ουκρανών και Πολωνών σοσιαλιστών «διάβασε» σωστά την οργουελική αλληγορία αναγνωρίζοντας μέσα της τα δικά τους παθήματα με τη σταλινικής προέλευσης εξουσία που τους καταδίωξε. Γράφοντας στον Όργουελ για να του ζητήσουν τα δικαιώματα μετάφρασης του έργου δηλώνουν απερίφραστα ότι εξακολουθούν να αυτοχαρακτηρίζονται σοσιαλιστές και δεν εμπιστεύονται διανοητές της δεξιάς για να μιλήσουν για τα αισθήματά τους. Έτσι αναγνωρίζουν τα συναφή με τα δικά τους ιδεολογικά χαρακτηριστικά  του Όργουελ και του αποδίδουν τα εύσημα καταρρακώνοντας κάθε στρεβλή εκτίμηση εναντίον του.

 

Στο 1984, λίγα χρόνια μετά (1949), ο Όργουελ ρισκάρει με το αυτονόητο. Θέλοντας να παρουσιάσει τον ολοκληρωτισμό, ως ιδεολογία και κυρίως ως μεθόδους επιβολής, χρησιμοποιεί μια ακραία στη μορφή της δυστοπία, την οποία τοποθετεί σε κάποια μελλοντική εποχή. Πόσο απέχει, έτσι, η αναγνωστική πρόσληψη από το να θεωρήσει όλο αυτό το εφιαλτικό σκηνικό ως ακόμη μια εκδοχή της λογοτεχνίας του φανταστικού, ως κάτι που ουδέποτε μπορεί να απειλήσει τον ιδεατά κατασκευασμένο κόσμο με τα δημοκρατικά του στηρίγματα αρραγή μπροστά σε ανάλογες απειλές; Κι όμως, η λογοτεχνία συχνά φθάνει στα άκρα, αγγίζοντας ή υπερβαίνοντας τα όρια του πιθανού, προκειμένου να δείξει τους κινδύνους που εγκυμονεί μια φαινομενικά ομαλή κανονικότητα (με ό,τι τέλος πάντων μπορεί να σημαίνει αυτό), αποδεικνύοντας τον εγγενή ρόλο της να μπορεί να δει πέρα από τα εμφανή, αποβαίνοντας εν τέλει προφητική στις προβλέψεις της. Δεν είναι λίγοι αυτοί που ανέμεναν το πλήρωμα του χρόνου, δηλαδή ακριβώς τη χρονιά 1984, για να «αποδείξουν» πόσο φαντασιόπληκτος ήταν ο Όργουελ, αδυνατώντας να δουν μέσα από τα ακραία χαρακτηριστικά του νέου παγκόσμιου συστήματος που περιγράφει στο βιβλίο του, τη δική τους ζοφερή πραγματικότητα, τον πολύμορφο ολοκληρωτισμό που άπλωνε τα πλοκάμια του στην πολιτική, στην καθημερινότητα, στους μηχανισμούς μαζικής κουλτούρας. Και ήταν λίγοι αυτοί που ένιωσαν πως όλη η ουσία του βιβλίου (άρα και το βαθύτερο μήνυμά του) βρισκόταν στην τελευταία σκηνή, καθώς ο ήρωας αντικρίζει μετά από τα τόσα βασανιστήρια τη μορφή του Ηγέτη Μεγάλου Αδελφού στην οθόνη:

 

Σήκωσε τα μάτια στο τεράστιο πρόσωπο. Σαράντα χρόνια είχε χρειαστεί ώσπου να μάθει τι είδους χαμόγελο κρυβόταν πίσω από το μαύρο μουστάκι. Ω σκληρή, ανώφελη παρεξήγηση! Ω πεισματική, εκούσια εξορία από τη στοργική αγκαλιά! Δυο δάκρυα, όμοια με σταγόνες τζιν, κύλησαν στο πλάι της μύτης του. Αλλά ήταν μια χαρά, όλα ήταν μια χαρά, ο αγώνας είχε πια τελειώσει. Είχε κερδίσει τη μάχη με τον εαυτό του. Αγαπούσε τον Μεγάλο Αδελφό. (σ. 413)

 

Ο θρίαμβος του μηχανισμού πλήρης! Ο βασανιστής του το είχε πει: «Θα είσαι κενός. Θα σε στύψουμε τόσο που θα αδειάσεις εντελώς κι έπειτα θα σε γεμίσουμε με μας». (σ. 358). Και τώρα ο ήρωας, πλήρως ενσωματωμένος σε ό,τι ως τώρα αντιμαχόταν, φθάνει στον μέγιστο βαθμό αποδοχής: την αγάπη.

Η συνειδητοποίηση των αληθινών καταστάσεων μέσα στις οποίες βρισκόμαστε είναι η αναγκαία συνθήκη προκειμένου να διεκδικηθεί η όποια απελευθέρωση. Το «κλειδί» των κρυμμένων αλυσίδων βρίσκεται μέσα μας. Αυτό αφήνει ως παρακαταθήκη ο σπουδαίος συγγραφέας. Προετοίμασε το έδαφος με τη Φάρμα των ζώων, έθεσε την αρχή της αμφισβήτησης απέναντι σε ό,τι εμφανίζεται παραπλανητικά δίκαιο και ορθό, για να ολοκληρώσει με το 1984 τη θεώρηση του κόσμου κάτω από τη δική του οπτική. Ανελέητη και σκληρή στην αλήθεια της, προφητική στην ουσία της.

 

Διώνη Δημητριάδου