Η ζώνη του λυκόφωτος Nona Fernández μετάφραση: Κώστας Αθανασίου εκδόσεις Gutenberg (σειρά Aldina) πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ

 

Η ζώνη του λυκόφωτος

Nona Fernández

μετάφραση: Κώστας Αθανασίου

 εκδόσεις Gutenberg (σειρά Aldina)

πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ

 ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ: Τέρας ή άγγελος; • Fractal (fractalart.gr)

 

Τέρας ή άγγελος;

 

«Θέλω να σας μιλήσω για πράγματα που έχω κάνει… για εξαφανίσεις ανθρώπων». Αυτά τα λόγια ξεστόμισε την 27^η Αυγούστου του 1984 μπροστά στην έκπληκτη δημοσιογράφο του περιοδικού Cause ο άντρας που συστήθηκε ως υπαξιωματικός των μυστικών υπηρεσιών της δικτατορίας του Πινοσέτ. Και ήταν ποφασισμένος να μιλήσει για τα εγκλήματα στα οποία ο ίδιος είχε συμμετάσχει ως βασανιστής, γνωρίζοντας πως έτσι έπαιζε κορώνα γράμματα την ίδια του τη ζωή. Ωστόσο, θα πει: «Το ξέρω, αλλά τουλάχιστον θα έχω μιλήσει». Η Nona Fernández στηριγμένη σ’ αυτό το πραγματικό γεγονός θα γράψει ένα βιβλίο, στο οποίο η αναπόφευκτη μυθοπλασία θα πλαισιώσει το ντοκουμέντο. Γνωστή ήδη για το σπουδαίο Space Invaders (Gutenberg, 2020), θα συνεχίσει εδώ τον προσωπικό της αγώνα μέσω της γραφής για να μη βυθιστεί στη λήθη το ζοφερό παρελθόν της πατρίδας της, προβάλλοντας το ηθικό δικαίωμα της μυθοπλασίας να φέρνει στην επιφάνεια μια άλλη όψη των πραγμάτων ή να αποκαλύπτει καλά κρυμμένα μυστικά και ψέματα. Συνειδητά θέτει τη γραφή στην υπηρεσία της ιστορικής αλήθειας. Στη Χιλή, που ακόμη ισχύει μια ιδιόμορφη omertà, μια συμφωνία σιωπής ανάμεσα στους στρατιωτικούς εμποδίζοντας την αλήθεια για τα εγκλήματα της δικτατορίας να έρθει στο φως, η θεωρούμενη «κανονικότητα» και η «ομαλή» μετάβαση σε μια δημοκρατία ανάπηρη, στηριγμένη στα δεδομένα της φαύλης εποχής, αποτελούν την ιστορική πραγματικότητα.

Η προσωπικότητα του Αντρές Αντόνιο Βαλενσουέλα Μοράλες, του βασανιστή, θα απασχολήσει τη Fernández, όσο και τα εγκλήματα που θα περιγράψει. Μια γκρίζα μορφή, κάτι ανάμεσα σε τέρας και άγγελο, σε θύτη και θύμα. Μπορεί ο καθένας (ακόμη και ο φαινομενικά φιλήσυχος γείτονας) να μεταμορφωθεί σε εγκληματία κάτω από ικανές συνθήκες και να υπηρετήσει τη βία είτε με τις πράξεις του είτε ακόμη με τη σιωπηρή αποδοχή των βίαιων πράξεων; Η θεωρία της Χάνα Άρεντ έρχεται στο μυαλό μας για το κακό που εμφωλεύει εν δυνάμει στον καθένα μας απειλώντας μας με μια  ύπουλη εξοικείωση μαζί του, με  την έννοια της κανονικότητας να καλύπτει κάθε άνομη πράξη. Αλήθεια, όμως, αν αυτός ο άνθρωπος-τέρας κάποια στιγμή νιώσει το βάρος των πράξεών του και θελήσει  να  απολογηθεί, αποσείει από πάνω του την ενοχή; Συντάσσεται στην ίδια πλευρά με τα θύματά του; Έρχεται άθελα ο συνειρμός με τους στίχους του Γιάννη Βαρβέρη: Μετά το έγκλημα/ Έχουν οι δολοφόνοι/ Τα πιο αθώα μάτια. («Τα μάτια των δολοφόνων», Ο θάνατος το στρώνει, 1986).

 

Στη Ζώνη του λυκόφωτος, εκεί που πέρα από ό,τι είναι γνωστό υπάρχει μια άλλη διάσταση, η Fernández θα προσεγγίσει τον ήρωά της (πώς αλλιώς να τον ονομάσουμε άραγε;) μέσα από μια ενδιαφέρουσα αντίστιξη. Θεωρώντας την κακία ευθέως ανάλογη με τη βλακεία και χρεώνοντας στους ιθύνοντες της δικτατορίας και τα δύο αυτά χαρακτηριστικά, διαχωρίζει τον βασανιστή από αυτούς, καθώς υπηρετώντας τους στα πιο φρικτά εγκλήματα, ταυτόχρονα  δεν άντεχε το βάρος που είχε επωμιστεί· αντιλαμβανόταν τη διαφορά ανάμεσα στο ηθικό και το ανήθικο, ήταν λοιπόν ευφυής αντιμέτωπος με τη βλακεία των υπολοίπων:

 

Αξιότιμε Αντρές, πιστεύω πως τελικά ήσασταν ένας άνθρωπος ευφυής.

Κάθε φορά που κάνατε εμετό βλέποντας μια εκτέλεση. Κάθε φορά που κλειστήκατε στο μπάνιο μετά από μια ανάκριση με βασανιστήρια. Κάθε φορά που προσφέρατε κρυφά ένα τσιγάρο ή φυλάξατε ένα μήλο από το κολατσιό σας για κάποιον  κρατούμενο. Κάθε φορά που μεταφέρατε κάποιο μήνυμα στους συγγενείς του. Κάθε φορά που κλάψατε. Κάθε φορά που μιλήσατε. Κάθε φορά που επαναλάβατε τη μαρτυρία σας σε δημοσιογράφους, δικηγόρους και δικαστές. Κάθε φορά που κρυφτήκατε. Κάθε φορά που το σκάσατε με το φόβο μήπως σας βρουν. Κάθε φορά και κάθε μέρα, εσείς εφαρμόζετε και εφαρμόσατε τη διαυγή ευφυΐα σας απέναντι στην ηλιθιότητα με την οποία είχατε βρεθεί αντιμέτωπος. (σ. 76, 77).

 

Ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί (μαζί με το Space Invaders), όχι τόσο για να εκτιμηθεί ο τρόπος της γραφής, μια εύστοχη μείξη δημοσιογραφίας και μυθοπλασίας, όσο κυρίως για το πάθος της Fernández να χρησιμοποιήσει τα ιστορικά ντοκουμέντα για να αποκαλύψει την αλήθεια που σωπαίνει, και να ταρακουνήσει την τελούσα εν υπνώσει σημερινή κοινωνία της Χιλής. Η ίδια μάλιστα είναι ξεκάθαρη ως προς τον ρόλο που επιτελούν τα βιβλία: «Για μένα τα βιβλία είναι συλλογισμοί». Πράγματι, συλλογισμοί που προσφέρονται για ανάλυση, κατανόηση, συμπλήρωση ή ακόμη και ανατροπή. Ένα σπουδαίο βιβλίο σε μετάφραση του Κώστα Αθανασίου, που υπογράφει και το κατατοπιστικό εισαγωγικό σημείωμα. Από την εξαιρετική (δεν θα πάψουμε να το λέμε) σειρά Aldina των εκδόσεων Gutenberg. Στο εξώφυλλο το έργο Forbidden view, 2017 της Μάνιας Ευσταθίου, με τη σκιώδη μορφή σε γκρίζο φόντο, ανάλογη με την ατμόσφαιρα του βιβλίου.

Διώνη Δημητριάδου