Τα επιπόλαια της καθημερινότητας του Ανδρέα Γαλανάκη εκδόσεις ΑΩ η πρώτη δημοσίευση στην Bookprresshttps://www.bookpress.gr/kritikes/idees/galanakis-andreas-ao-ta-epipolaia-tis-kathimerinotitas-dimitriadou

Τα επιπόλαια της καθημερινότητας

του Ανδρέα Γαλανάκη

εκδόσεις ΑΩ

η πρώτη δημοσίευση στην Bookpresshttps://www.bookpress.gr/kritikes/idees/galanakis-andreas-ao-ta-epipolaia-tis-kathimerinotitas-dimitriadou

το «ένδον» μειδίαμα των αντικειμένων

Ο άνθρωπος πρώτα έφτιαξε και μετά μίλησε. Έτσι ξεκινά το βιβλίο του ο Ανδρέας Γαλανάκης, γνωστός γλύπτης και κατασκευαστής ηλιακών ωρολογίων. Με αφορμή τη φράση αυτή ξετυλίγεται όλη η πορεία της ανθρώπινης δημιουργικότητας – ο τρόπος να παρεμβαίνει στον φυσικό χώρο επινοώντας και κατασκευάζοντας αντικείμενα, χρηστικά αρχικά και κοσμητικά του δικού του πλέον χώρου κατόπιν.

Άρχισε να νοιώθει ο ίδιος ένα μέρος του θαύματος πλάι στο θαύμα της Φύσης.

Ένα θαύμα που ήταν φτιαγμένο από τον ίδιο με τον δικό του τρόπο και τον δικό του κόπο.

Μια ενδιαφέρουσα νοητική, στη βάση της,  λειτουργία, μέσω της οποίας μπόρεσε να δει τον εαυτό του απέναντι στα αντικείμενα (να αντί – κείνται δηλαδή μπροστά του) και όχι μόνο να βιώνει την ύπαρξή του μέσα σ’ έναν κόσμο, τον οποίο αδυνατούσε επιπλέον να κατανοήσει. Αρχή κατασκευής, λοιπόν, αρχή δημιουργίας, αρχή απεξάρτησης από τον φυσικό κόσμο που τον περιέβαλλε. Αλλά και αρχή ομιλίας. Η ύπαρξη των αντικειμένων τον οδήγησε στην ανάγκη να μιλήσει γι’ αυτά· να τα σχολιάσει, να δείξει τη χρηστικότητά τους, να μοιραστεί τις επινοήσεις του και να συνεχίσει τη δημιουργική του δράση. Άλλωστε είναι βασική η διάκριση ανάμεσα στο zeigen και στο sagen (δείχνω - λέγω) – ο  Genette ορθά όρισε τον πλατωνικό διαχωρισμό διήγησις-μίμησις ως αφήγηση των γεγονότων και αφήγηση των λέξεων. Το θεωρητικό υπόβαθρο της λειτουργίας της αφήγησης πηγάζει ακριβώς από την αρχή: η πράξη και το γεγονός προηγούνται και φέρνουν με τη σειρά τους την αναφορά σ’ αυτά, τη γλώσσα, τον λόγο.

Κάτω από αυτή την οπτική, δεν μας ξαφνιάζει το γεγονός ότι ο άνθρωπος-δημιουργός έδωσε εξ αρχής την ψυχή του στα αντικείμενα που κατασκεύαζε, όχι μόνο την επινοητικότητά του. Τα έβλεπε σαν κομμάτια του εαυτού του, όχι μόνο γιατί τα δημιούργησε εκ του μη όντος αλλά και γιατί του έδιναν τον τρόπο να δηλώνει την παρουσία του – ήταν διαφορετικός από τα άλλα όντα και έπρεπε να το δείχνει όπως μπορούσε. Τα αντικείμενα ήταν τα έργα των χειρών του που μπορούσε να τα μεταφέρει (επίπλοα κατά την αρχαία γλώσσα – από εκεί το δικό μας επιπόλαια), να τα θεωρεί οικεία, συγκατοίκους του στο σπίτι του, σε διάκριση με τα έγγεια (δηλαδή τα δεμένα με τη γη, τα κτίσματα). Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η θεώρηση του θέματος από τον Γαλανάκη, ο οποίος συνδέει (με ετυμολογική προσέγγιση) τα αντικείμενα με τις λέξεις τους, τα ονόματά τους, δείχνοντας τη διαδρομή από τα έργα στα λόγια. Και ας μη μας αποθαρρύνει για μια τέτοια θεωρία η ρήση Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καθόσον η έννοια του Λόγου είναι αρχικά αυτή της Αναλογίας: αναλογία ανάμεσα στη νόηση και την πράξη, στο έργο και στη λέξη. Εύστοχα γράφει ο Γαλανάκης:

Τα αντικείμενα επιπόλαια είναι μικρά δοκίμια κατασκευής λέξεων.

Έτσι συνδέει τον άνθρωπο-υποκείμενο με το έργο-αντικείμενο, δείχνοντας και τον τρόπο που η σύνταξη του λόγου σωστά θεώρησε πως το αντικείμενο σε μία πρόταση είναι η λέξη στην οποία μεταβαίνει η ενέργεια του υποκειμένου.

Και η Τέχνη; Εδώ είναι το σημείο που ο άνθρωπος-δημιουργός αντιλαμβάνεται (ξεπερνώντας κατά πολύ τη χρηστικότητα των αντικειμένων και την ανάγκη επιβίωσης ή απλώς βελτίωσης της ζωής του μέσω αυτών) πως η δημιουργία μπορεί να μην έχει κανέναν απολύτως σκοπό να επιτελέσει και να μην ανταποκρίνεται σε καμία χρηστική εφαρμογή. Ωστόσο να είναι ικανή να του προσδώσει την άλλη όψη του βίου του, την αγαλλίαση καθώς θα θεάται ένα έργο τέχνης. Από τον ακίνητο Κούρο, με την απλή πρόταξη του ενός ποδιού (κατάκτηση αιώνων σκέψης) ως τα περίοπτα γλυπτά που κερδίζουν με τη μορφή τους το μερίδιο του χώρου που τους αναλογεί, πολύς ο δρόμος της δημιουργίας, και έπρεπε να έχει προηγηθεί η κατασκευή των επιπολαίων αντικειμένων της καθημερινότητας. Ο Δαίδαλος και ο Λαβύρινθος. Ο δημιουργός, τεχνίτης χειρώναξ (άναξ των χειρών),  απέναντι στον φόβο του άγνωστου. Να αντιμετωπίσει τον φόβο του και να κατακτήσει τον κόσμο.

Το βέβαιο είναι ότι ο τεχνίτης Δαίδαλος διέκρινε ότι έπρεπε πρώτα να επιτεθεί στη σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου, οδηγώντας τον να πιάσει το νήμα από την αρχή.

Ποια ήταν η αρχή;

Να πάψει να φοβάται.

Ο Ανδρέας Γαλανάκης προσπαθεί να συνθέσει την εικόνα του κόσμου και να δείξει την πορεία της δημιουργίας από τον άνθρωπο ενός δικού του τεχνητού/κατασκευασμένου κόσμου. Θα διατρέξει έτσι την τεχνική πλευρά πολλών αντικειμένων συνδυάζοντας με τα ονόματα που δόθηκαν σ’ αυτά και που αποδεικνύουν την ουσία της ύπαρξής τους.

Θα αποσυνθέσει την εικόνα του κόσμου και στη συνέχεια θα την ξανασυνθέσει τοποθετώντας τα αντικείμενα στη σωστή τους θέση με βάση όχι μόνο τη χρηστικότητά τους αλλά και τη σκέψη του ανθρώπου που τα δημιούργησε. Τον βοηθούν σ’ αυτό οι τεχνικές γνώσεις που έχει αλλά και η γνώση των λέξεων. Μια απόδειξη το ίδιο το βιβλίο και ο τρόπος που διατάσσει το υλικό του για την άρρηκτη σχέση έργου-λόγου, που εξ αρχής έχει τεθεί.

Μια τέτοια μελέτη (θα μπορούσε να ανήκει σ’ αυτό το είδος το βιβλίο) δεν γινόταν να αγνοήσει το αναπόσπαστο ήθος που φέρουν μέσα τους τα αντικείμενα. Αν ο δημιουργός τους έδωσε την ψυχή του για την κατασκευή τους, αναπόφευκτα και αυτά έχουν το μερίδιό τους σε μια ηθική διάσταση. Αυτή αποδεικνύεται μόνον από τον τρόπο που ο δημιουργός τους συμπεριφέρεται απέναντί τους· κυρίως από τη θέση που τους δίνει στη ζωή του. Όσο πιο πολύ η τεχνολογία εισβάλλει στην καθημερινότητά του, τόσο κι αυτός περιορίζει τη δημιουργικότητά του, τόσο περισσότερο αχρηστεύει αντικείμενα και τα αντικαθιστά με λειτουργίες (δεν είναι μόνον ο άνθρωπος που περιθωριοποιείται από την εισβολή της μηχανής και αχρηστεύεται), τόσο αποκόπτεται από τα έργα των χειρών του θεωρώντας τα άψυχα και ανούσια, άρα άχρηστα. Καταργείται το ήθος και από τις δύο πλευρές. Ένας ακατάστατος λαβύρινθος είναι πλέον ο κόσμος μας.

Οι ψηφίδες είναι λαμπρές.

Μα το ψηφιδωτό του ασυνάρτητο.

Έχει απολεσθεί η έννοια της ενότητας. Έχουν λησμονηθεί και αχρηστευθεί οι συνδέσεις των επιμέρους, ώστε να συναποτελέσουν το εξαίσιο όλον. Κάποτε ο άνθρωπος έψαχνε την κρυμμένη μορφή μέσα στην ύλη, την ανακάλυπτε και την έκανε έργο δικό του πρωτότυπο. Τώρα η πρωτοτυπία χάνεται, η χρηστικότητα των πολλών αντικειμένων προσφέρει τον μοναδικό λόγο της κατασκευής τους, η οποία είναι και άκοπη. Με την ψευδαίσθηση πως χειρίζεται τη Φύση (αγνοώντας τη δική του θέση μέσα σ’ αυτήν) δεν εννοεί πως ό,τι περισσότερο έχει κατορθώσει η Επιστήμη δεν πάει πιο πέρα από τον εντοπισμό της οριζόντιας σχέσης αιτίου και αιτιατού. Στην ουσία -την αιτιολόγηση και ερμηνεία σε βάθος- δεν έχει διεισδύσει. 

Ο Γαλανάκης θέλησε εδώ να δώσει τη σύνθεση της εικόνας (αποδομώντας τη στα στοιχεία της και επαναπροσδιορίζοντας τη θέση τους) μέσα από την αρχική διαδικασία της δημιουργίας από τον άνθρωπο ενός κόσμου μέσα στον φυσικό χώρο. Ένα έργο σημαντικό στη θεματική του ως αλλά και στον τρόπο παρουσίασης. Ξεκινώντας από τα πιο αρχικά βήματα του ανθρώπου-δημιουργού διατρέχει όλη την πορεία ως σήμερα εξηγώντας και ερμηνεύοντας, διατυπώνοντας τη θέση του και παραθέτοντας  πολλές εικόνες, επεξηγηματικές και συμπληρωματικές του κειμένου του.

Στο εξώφυλλο η «καρέκλα του σκηνοθέτη», ο αρχαίος οκλαδίας, ανοιχτή και στο οπισθόφυλλο κλειστή, ανοίγει και κλείνει το βιβλίο δείχνοντας τη διαχρονικότητα των αντικειμένων και την επινοητικότητα των δημιουργών που τα κατασκεύασαν με μεράκι και αγάπη μορφοποιώντας την ύλη και εντάσσοντας τα επιπόλαια στην καθημερινότητά τους, δίπλα τους, μέσα στη ζωή τους. Κάποτε τα αντικείμενα χαμογελούσαν. Σήμερα έχει χαθεί το ένδον μειδίαμα· απλώς υπάρχουν.

Διώνη Δημητριάδου