Οι διάφανοι Ondjaki μετάφραση: Μαρία Παπαδήμα εκδόσεις Αιώρα η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

Οι διάφανοι

Ondjaki

μετάφραση: Μαρία Παπαδήμα

εκδόσεις Αιώρα

η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

https://diastixo.gr/kritikes/xenipezografia/14024-oi-diafanoi

Η ιστορία του Οντζάκι είναι απολύτως διάφανη· όσο διάφανη και περίοπτα διακριτή μπορεί να είναι η τοιχογραφία μιας πόλης, μιας χώρας, των ανθρώπων που η τύχη όρισε να την κατοικούν. Ο Οντζάκι (πολεμιστής στη διάλεκτο σουμπούντου) γράφει με έναν πρωτότυπο τρόπο μια ιστορία τόσο διαφορετική όσο φυσικά διαφορετική είναι και η ζωή σε μια χώρα που βγαίνοντας από την αποικιοκρατία βυθίστηκε σε αλλεπάλληλους εμφύλιους πολέμους και ζει μια ειρήνη εδώ και λιγότερο από είκοσι χρόνια. Ποια θεματική μπορεί να είναι στο επίκεντρο της συγγραφικής έμπνευσης; Ο Οντζάκι, εδώ στο δεύτερο μυθιστόρημά του συνεχίζει το (περισσότερο αυτοβιογραφικό) Καλημέρα σύντροφοι, μόνο που εδώ το τοπίο ανοίγει για να συμπεριλάβει κι άλλες ηλικίες από την παιδική και εφηβική του πρώτου μυθιστορήματος. Η οπτική εδώ είναι κυρίως από την πλευρά των μεγάλων. Είναι αυτοί που προσπαθούν να επιβιώσουν μέσα σε μια χώρα που αδυνατεί να σταθεί στα πόδια της (παρά τον ορυκτό της πλούτο), ανίκανη να δώσει στους κατοίκους της ένα σοβαρό λόγο για να ζήσουν. 

Για να περιγράψει τη ζωή στην πόλη της Λουάντα ο Οντζάκι εφευρίσκει μια γραφή που ισορροπεί με σαγηνευτικό τρόπο ανάμεσα στη ρεαλιστική πεζότητα και στον ποιητικό λόγο· έτσι η σκληρότητα της επιβίωσης αποκτά τη λογοτεχνική της εικόνα αλλά ταυτόχρονα τα εμβόλιμα ποιητικά (μαζί με την απουσία των περισσότερων σημείων στίξης και άλλων γραμματικών κανόνων) προσφέρουν την αναζωογονητική αποστασιοποίηση και δείχνουν την άλλη όψη της ζωής. Πιστά σ’ αυτή την επιλογή γραφής τα πρόσωπα της ιστορίας έχουν ονόματα κατασκευασμένα με παιγνιώδη διάθεση, όπως γράφει στο εισαγωγικό της σημείωμα η μεταφράστρια Μαρία Παπαδήμα, με το χαρακτηριστικό τους γνώρισμα να αποτελεί (σε συνεχή γραφή με συγκόλληση των λέξεων) το όνομά τους, ενδεικτικά: ΠωλητήςΚοχυλιών, ΜαρίαΗΔυνατή, ΣύντροφοςΜουγγός κ.α. Έτσι οι ήρωες μοιάζει κι αυτοί να ισορροπούν ανάμεσα στην πραγματικότητα και σε ένα κατασκευασμένο από αυτούς σύμπαν για να αντέξουν, για να ονειρευτούν, για να δημιουργήσουν, αν είναι δυνατόν. Μέσα σ’ αυτό το σύμπαν ξεχωρίζει (και χαρακτηρίζει στην ουσία όλη την ιστορία των προσώπων) η λέξη saudade σε μια φωνητική απλώς μεταγραφή της στα ελληνικά και αμετάφραστη (σαουδάδε) που δηλώνει μια ιδιόμορφη νοσταλγία, καθόσον δεν αφορά μόνο όσα έχουν συμβεί αλλά και όσα δεν έχουν ακόμη υλική υπόσταση. Άλγος για ένα νόστο που εμπεριέχει όσα έζησες αλλά και όσα ποθείς αλλά δεν μπορείς να έχεις. Αξίζει μια ιδιαίτερη μνεία η μεταφραστική προσέγγιση από τη Μαρία Παπαδήμα μιας γλώσσας που μόνο με πρωτοβουλίες απόδοσης μπορεί να μεταφερθεί σωστά.

ο άνθρωπος είναι καμωμένος απ’ όσα σχεδιάζει κι απ’ όσα αισθάνεται στην πορεία. αλυσίδες που τον δένουν στο έδαφος και ρεύματα αέρα που διασχίζουν το κορμί του με αντηχήσεις ποίησης.

αλήθεια και επείγον

(από τις σημειώσεις του συγγραφέα)

(σελ. 214)

Τα πρόσωπα της ιστορίας με τη διαφορετικότητά τους αλλά και την αναγκαστική συνύπαρξη στην πολυκατοικία, στη γειτονιά, στην πόλη, προσθέτουν το καθένα τον δικό του ήχο, τη δική του μουσική/ποιητική εν τέλει νότα σ’ αυτό που τόσο εύστοχα χαρακτήρισε ο κριτικός στην εφημερίδα Libération ένα κομμάτι τζαζ, με την ποικιλία των αυτοσχεδιασμών του να οδηγεί στην πληρότητα μιας ακουστικής απόλαυσης. Παράδοξο, αλλά ισχύει. Τους Διάφανους δεν τους διαβάζεις μόνον· τους ακούς, τους βλέπεις, κι ας είναι διάφανοι. 

Το εύρημα της ιστορίας που επινοεί ο Οντζάκι εντοπίζεται ακριβώς στη διαφάνεια. Διάφανος γίνεται ο ήρωας, ο μελαγχολικός Οντονάτο, που σταδιακά χάνει την υλική του υπόσταση, έτσι που να μπορεί να ενσωματωθεί στον περιβάλλοντα χώρο, να γίνει αυτός με το αβαρές του σώμα ένα με τον χώρο, ένα με την πόλη του αποκαλύπτοντας μαζί με την ψυχή του και τη δική της. Στη δική μου ανάγνωση αυτή η σταδιακή του μεταμόρφωση σε άυλο ον δεν συνιστά μόνο μια υπογράμμιση της ατελούς ζωής που ζουν αυτοί οι άνθρωποι αλλά και έναν καίριο συμβολισμό της άρρηκτης σχέσης του ατόμου με το κοινωνικό περίβλημα που μέσα του εγκαταβιοί. Αν η πόλη είναι ανύπαρκτη ως προστασία, περίθαλψη, ως υποστηρικτικές δομές, τότε πώς μπορεί να έχει υπόσταση ο άνθρωπος ως αυτοτελές ον; Η αυτοτέλεια, η αυτονομία και η αυτάρκεια έχουν καταργηθεί. Ευφυής και ο πληθυντικός του τίτλου: διάφανοι όλοι και όχι μόνον ο ένας. Σταδιακά και με τον χρόνο μετάλλαξης του ο καθένας.

το σώμα του Οντονάτο ήταν ένα μείγμα ανθρώπινης μάζας και οπτικής εξαΰλωσης, εκτός από τις φλέβες μπορούσε τώρα κανείς να διακρίνει τα κόκαλα που ήταν πιο κοντά στην επιδερμίδα του, τα νύχια του είχαν αποκτήσει νέο περίγραμμα επειδή η διαφάνεια έκανε να φαίνεται μια άλλη γεωμετρία στο σώμα του, διέκρινες τα κοκαλάκια των ποδιών του, στα πλαϊνά μέρη αχνοφαίνονταν οι άκρες της λεκάνης και κάποια αβέβαια χρώματα χόρευαν στην περιοχή της κοιλιάς

απέστρεψε τα μάτια γιατί τον έπιασε ένας βαθύς φόβος στην ιδέα ότι μπορούσε να έχει πρόσβαση ανά πάσα στιγμή όχι στο σώμα αλλά στην ψυχή του Οντονάτο

-μη φοβάστε, είναι κάτι φυσικό αυτό που μου συμβαίνει

-αν το έβλεπαν άλλοι θα έλεγαν πως είναι μαγεία

-οτιδήποτε μας συμβαίνει είναι ένα είδος μαγείας (σελ.196)

Το εξώφυλλο (εικαστικό του Κωνσταντίνου Μαρκόπουλου) συνιστά μια ισορροπία με τη γραφή: μια βαριά ατμόσφαιρα δύσκολης επιβίωσης (αυτό στην ουσία αφηγείται η ιστορία) σε αντίστιξη με μια συνειδητή ελαφρότητα του συγγραφικού τρόπου, με τα ονόματα σε παιγνιώδη διάθεση, το αιωρούμενο σώμα του Οντονάτο, τη ναΐφ ζωγραφιά. Έτσι όλα τώρα αποκτούν μιαν άλλη όψη. Είναι ίσως προσωπική υπόθεση η αντιμετώπιση του σκληρού προσώπου της ζωής; Μπορεί να τα καταφέρει τελικά ο άνθρωπος να κερδίσει όχι απλώς μια επιβίωση αλλά μια αξιοπρεπή ζωή; Είναι, τελικά, ένα αισιόδοξο βιβλίο οι Διάφανοι;

Διώνη Δημητριάδου