Η λογοτεχνία της ευθύνης μελέτημα Ιστορία και ταυτότητα στη λογοτεχνική κίνηση του ’30 Ο ρόλος του Άγγελου Τερζάκη Αντώνης Χαριστός εκδόσεις Γράφημα η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

 

Η λογοτεχνία της ευθύνης

μελέτημα

Ιστορία και ταυτότητα στη λογοτεχνική κίνηση του ’30

Ο ρόλος του Άγγελου Τερζάκη

Αντώνης Χαριστός

 εκδόσεις Γράφημα

η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

Αντώνης Ε. Χαριστός: «Η λογοτεχνία της ευθύνης» (diastixo.gr)

 

 

Ένα ενδιαφέρον στη σύλληψή του πόνημα του Αντώνη Χαριστού στη θεματική της Γενιάς του ’30, με εστίαση στον ρόλο του Άγγελου Τερζάκη και του Γιώργου Θεοτοκά, συνιστά την πρόσφατη έκδοση που ήρθε να εμπλουτίσει την ως τώρα σχετική βιβλιογραφία – εν πολλοίς εξαντλημένη, να πούμε την αλήθεια, κυρίως τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, πάντοτε κεντρίζει το ενδιαφέρον μια νέα προσέγγιση. Ο μελετητής θα πάει πίσω στον χρόνο, προκειμένου να αναδείξει τις ιστορικές συγκυρίες αλλά και τις πολιτικές συνθήκες (χωρίς να αγνοήσει τις διαφοροποιήσεις στον κοινωνικό ιστό) που έκαναν αναγκαίες τις ανανεωτικές (ακόμη και ρηξικέλευθες) απόπειρες της πεζογραφίας να εκφράσει αφενός τις τάσεις της νέας ελληνικής πραγματικότητας (πάντα με σεβασμό στο παραδοσιακό υλικό) και αφετέρου να συμβαδίσει με την προπορευόμενη ευρωπαϊκή κουλτούρα στο πεδίο των γραμμάτων.

Η γενιά του ’30, μια ετερόκλητη ομάδα (αν ακολουθήσουμε τον συμβατικό χωρισμό σε γενιές των τάσεων που παρουσιάζονται σε ομάδες λογοτεχνών με κοινά χαρακτηριστικά, κάτι ωστόσο αμφισβητούμενης πλέον αναγκαιότητας) παρουσιάζεται στα βασικά της γνωρίσματα στην Εισαγωγή που επιμελείται ο Γιώργος Ορφανίδης, και που δίνει το στίγμα της μελέτης που ακολουθεί.

Το μελέτημα χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια με το μεγαλύτερο σε έκταση (Ιστορία και παράδοση – Ανάμεσα στην πρόσληψη και την ερμηνεία) να αφορά τη δόμηση της ελληνικής ταυτότητας, ήδη από τον 15^ο αιώνα, και τη διαπάλη ανάμεσα στην εύρεση / διατήρηση του αυθεντικού και στην αναγκαιότητα υπέρβασής του προκειμένου να διαφανεί η πάντοτε ζωογόνα ανανεωτική τάση στο πεδίο του πολιτισμού. Το δεύτερο κεφάλαιο εστιάζει στην επίδραση που άσκησε στη διαμόρφωση της πολιτισμικής εικόνας του νέου ελληνισμού η Μεγάλη Ιδέα και οι πολιτικές που ασκήθηκαν κυρίως στις αρχές του 20ού αιώνα προκειμένου να υπηρετηθεί ο επικίνδυνος εκ των πραγμάτων μεγαλοϊδεατισμός ή, αντιθέτως, να πολεμηθεί από την αντίπαλη μερίδα – δύο συνθήκες που συνέβαλαν στη συρρίκνωση του ελληνισμού. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται ειδικότερα ο ρόλος της εμβληματικής για τη γενιά του ’30 παρουσίας του Άγγελου Τερζάκη. Εδώ επισημαίνεται κυρίως η ευρύτητα του πνεύματος του λογοτέχνη, που δεν δίστασε να προτείνει την ανανέωση χωρίς αγκυλώσεις και στείρες προσκολλήσεις στα παραδεδομένα από τους παλαιότερους,  ανοίγοντας τον δρόμο για τους επόμενους. Δικαιολογώντας τον γενικό τίτλο του βιβλίου (λογοτεχνία ευθύνης) ο Χαριστός αποδεικνύει εδώ πως η πεζογραφία με τον Τερζάκη αναλαμβάνει τον υπεύθυνο ρόλο να βάλει στη θεματική της τα κοινωνικά προβλήματα, δείχνοντας τον τρόπο να υπερπηδηθούν αυτά, όταν οι πολίτες αρχικά τα συνειδητοποιήσουν και κατόπιν, συνειδητά πάλι, προσπαθήσουν να τα επιλύσουν. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύεται ο ρόλος του Γιώργου Θεοτοκά στον προσδιορισμό της ελληνικής ταυτότητας, όπως αυτή φαίνεται μέσα στη λογοτεχνία. Εδώ μοιάζει να ολοκληρώνει ο μελετητής την αρχική του ιδέα, καθώς μέσα από το έργο του Θεοτοκά δείχνει τον τρόπο που δένει λειτουργικά και δημιουργικά το παρελθόν με το παρόν, χωρίς φυσικά να λείπει ο σκεπτικισμός για την ορθότητα (και αποτελεσματικότητα) της πορείας που ακολούθησε ο ελληνισμός για να ενσωματώσει όλα τα δικά του στοιχεία αλλά και να συμπορευθεί με τις ευρωπαϊκές (και ευρύτερες) εξελίξεις. Ενδιαφέρον το Επίμετρο, όπου στην ουσία ανακεφαλαιώνεται η βασική θέση για την ισορροπία που επιτεύχθηκε με τη γενιά του ’30 ανάμεσα στην παράδοση και την ανανέωση. Ακολουθεί πολυσέλιδο μέρος με Παραπομπές, Βιβλιογραφία και Ευρετήριο/Πίνακα κύριων ονομάτων, πολύ λειτουργικό.

Εκτιμώντας πως το εν λόγω πόνημα συνιστά μια σημαντική συνεισφορά στη μελέτη της λογοτεχνικής δημιουργίας και στον ρόλο της όσον αφορά στη γενικότερη πολιτισμική εικόνα του ελληνισμού (ως απεικόνιση των χαρακτηριστικών αλλά και ως έναυσμα για προβληματισμό και νέα δημιουργία), θα ήθελα να παραθέσω ένα τελευταίο σχόλιο σχετικά με τη γλώσσα που ο μελετητής χρησιμοποιεί. Ο Χαριστός επιχειρεί να δημιουργήσει ένα προσωπικό στυλ γραφής με μία ιδιόμορφη μείξη γλωσσικών χαρακτηριστικών χρησιμοποιώντας, ανάμεσα στη ρέουσα δημοτική,  στοιχεία που παραπέμπουν σε προηγούμενες μορφές γλώσσας. Δεν είναι, φυσικά, κακό κάτι τέτοιο, ωστόσο είθισται να το βλέπουμε σε δοκιμασμένους συγγραφείς οι οποίοι μετά από επίμονη ενασχόληση με τη γραφή απέκτησαν το αναγνωρίσιμο στυλ. Ακόμη, όμως, κι αν γίνει αποδεκτό αυτό ως αυθεντικό χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης γραφής, υπάρχει μια ένσταση για τα γλωσσικά σφάλματα που είναι διάσπαρτα στο κείμενο, τα οποία δεν πρέπει να αποδοθούν μόνο στην ελλιπή επεξεργασία των τυπογραφικών δοκιμίων. Ενδεικτικά, χρησιμοποιείται με εσφαλμένο τρόπο η οριστική ενεστώτα και η υποτακτική αορίστου ρημάτων συνθέτων του βάλλω και του άγω (π.χ. σ. 90, 97, 125),  ομοίως η χρήση του ρήματος συντρέχω (π.χ. στη σελίδα 36), η κλίση κυρίων ονομάτων (π.χ. σ. 124), η χρήση του ρήματος αντηχώ αντί του ορθού απηχώ (σ. 124), η χρήση του τρίτου ενικού προσώπου μέσης φωνής (σ. 163). Αλλά και ασυνταξίες βλέπουμε (σ. 163-164, 169, 172, 174) ή ανορθογραφίες σε κύρια ονόματα (σ. 173). Ίσως κάποιοι να θεωρήσουν  ασήμαντες αυτές τις γλωσσικές επισημάνσεις μπροστά στην αξία του όλου πονήματος. Όμως, νομίζω πως μια σοβαρή μελέτη πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψη της όχι μόνο το περιεχόμενο αλλά και τη μορφή που πρέπει αυτό να έχει, κυρίως αν ο συγγραφέας έχει τη φιλολογική σκευή, όπως εδώ.

 

Διώνη Δημητριάδου