Ο πορτοκαλεώνας Larry Tremblay μυθιστόρημα μετάφραση: Ευαγγελία Ανδριτσάνου εκδόσεις Αρμός η πρώτη δημοσίευση στην Bookpress

Ο πορτοκαλεώνας

Larry Tremblay

μυθιστόρημα

μετάφραση: Ευαγγελία Ανδριτσάνου

εκδόσεις Αρμός

η πρώτη δημοσίευση στην Bookpress
https://www.bookpress.gr/kritikes/xeni-pezografia/larry-tremblay-potokaleonas-dioni-dimitriadou

η επιλογή και οι εκδοχές της

Ζούμε την κάθε μέρα με τον τρόμο πως θα ’ναι η τελευταία μας. Κοιμόμαστε άσχημα κι όταν καταφέρνουμε να κοιμηθούμε, μας κυνηγούν εφιάλτες. Κάθε βδομάδα χάνονται ολόκληρα χωριά. Οι θάνατοι πληθαίνουν. Ο πόλεμος αγριεύει, Αχμέντ. Δεν έχουμε άλλη επιλογή.

Η ιστορία του Tremblay φέρει εκ πρώτης όψεως έναν παραπλανητικό τίτλο: «Ο πορτοκαλεώνας». Παραπλανητικό, γιατί παραπέμπει συνειρμικά σε τόπο και σε χρόνο ειρηνικό, εκεί που μπορεί κανείς να χαίρεται τους καρπούς της εύφορης γης χωρίς να αγωνιά για την απειλή κατά της ζωής του μέσα σε σκηνικό πολέμου και καταμεσής μιας ερήμου που (παραδόξως) γεννά έναν πορτοκαλεώνα σε πείσμα της ξηρασίας. Σ’ αυτόν τον σκιερό παράδεισο που έφτιαξε με τα  χέρια του ο παππούς μέσα στην έρημο μεγαλώνουν με τους γονείς τους τα δίδυμα αδέλφια, ο Αχμέντ και ο Ασίζ. Η ιστορία ξεκινά με μια καταστροφή. Μια βόμβα σκοτώνει τον παππού και τη γιαγιά, και η ζωή αλλάζει ρότα.

Οι θόρυβοι δεν ηχούν πια το ίδιο κι η σιωπή κρύβεται σαν να ετοιμάζει κάτι κακό.

Ο θάνατος πρέπει να βρει την απάντησή του, μια αποστολή αυτοκτονίας πρέπει να οργανωθεί. Οι γονείς πρέπει να αποφασίσουν ποιο από τα δύο εννιάχρονα παιδιά τους θα θυσιαστεί για να ηρωοποιηθεί, σε μια κοινωνία που δεν γνωρίζει άλλο τίποτα από το μίσος και την εκδίκηση. Η απόφαση μοιάζει εύκολη, αφού ο Ασίζ είναι ήδη μελλοθάνατος χτυπημένος από την αρρώστια που του τρώει τα σωθικά, του λιανίζει σιγά σιγά τα κόκκαλα. Όμως:

Δεν στέλνει κανείς ένα άρρωστο παιδί στον πόλεμο. Δεν θυσιάζει κανείς ό,τι είναι ήδη θυσιασμένο.

Από το σημείο αυτό κι έπειτα δομείται η πλοκή της ιστορίας ανατρέποντας σελίδα τη σελίδα αυτό που φαίνεται κάθε φορά αποφασισμένο. Γιατί, εν μέσω αντίξοων συνθηκών, πώς να πεις ποιος είναι ο ενήλικας και ποιος ο ανήλικος; Πόσο μετράει η απόφαση ενός εννιάχρονου παιδιού, αλλά και ποιος μπορεί να τη μετρήσει στη βάση μιας λογικής που από χρόνους πολλούς έχει καταργηθεί; Ο Tremblay χρησιμοποιεί με τον καλύτερο τρόπο το συγγραφικό του εύρημα: οι δίδυμοι είναι πανομοιότυποι και δύσκολα ξεχωρίζονται. Ποιος, λοιπόν, από τους δύο θα είναι ο «ήρωας»; Μέσα σε εκατόν πενήντα μόλις σελίδες ο Tremblay προφταίνει να αφηγηθεί  την απρόσμενη σε πολλά σημεία ιστορία του, και αυτό από μόνο του αξιολογεί θετικά το βιβλίο. Ωστόσο, η πραγματική αξία της γραφής του βρίσκεται κυρίως αλλού: στην πρόκληση που δημιουργεί στον αναγνώστη να εστιάσει στον πυρήνα της ιστορίας, στο ιδεολογικό τη υπόβαθρο. Μια σειρά από ερωτήματα γεννώνται καθώς προχωράει η ανάγνωση, περισσότερο διαχρονικά,  που θα μπορούσαν να αναφέρονται σε άλλον τόπο και σε άλλο χρόνο, όπου παρόμοιες συνθήκες βρίσκουν έδαφος για να αναπτυχθούν:

Είναι άραγε εύκολο να διαχωρισθούν τα θύματα και οι θύτες σε δύο απολύτως διακριτές κατηγορίες, όπου το δίκιο θα είναι πάντα με τη μεριά του θύματος; Και ο θύτης, πώς είναι δυνατόν να μην είναι ο ίδιος θύμα μιας ιδεολογίας (ή καλύτερα ιδεοληψίας) που τον κατευθύνει και του στερεί τη δυνατότητα της σκέψης; Τα πεδία της αυτενέργειας και της ετεροκατεύθυνσης καθόλου διακριτά δεν είναι.

Η πειθώ που ασκείται από όποιον έχει χρισθεί (ή αυτοχρισθεί) καθοδηγητής είναι τόσο ισχυρή, ώστε να ισοπεδώνει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης ή το επίσης ισχυρό ένστικτο (κοινωνικά διαμορφωμένο) της προστασίας των παιδιών στα πλαίσια της οικογενειακής εστίας;

Η αλήθεια και το ψεύδος πόσο απέχουν, αν είναι αποδεκτή η κατασκευή μιας πραγματικότητας που εξυπηρετεί το δίκιο του αγώνα, όπως κι αν ορίζεται αυτό το δίκιο; Και τότε, αυτός που τάσσεται με το μέρος του αδικημένου είναι άραγε βέβαιος πως δεν αντιστρέφονται οι πράξεις του έτσι που να καταργούν κάθε έννοια δικαίου;

Αλλά και η ενοχή αυτού που διασώθηκε πόσο ζυγίζει στη ζυγαριά των κριμάτων, απέναντι σ’ αυτόν που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο πήρε τον ρόλο του θύματος/ήρωα;

Στηριγμένη σε τέτοια ερωτήματα η ιστορία θα δείξει πως μια πράξη που υποτίθεται πως κατευθύνεται ίσα στο κέντρο των επιχειρήσεων του ανελέητου εχθρού ίσως να κρύβει μέσα της ένα έγκλημα που ο καθένας θα καταδίκαζε. Για παράδειγμα τα εκρηκτικά, που φέρει ζωσμένα στη μέση του ένας εθελοντής αυτοκτονίας, καταλήγουν να έχουν ως στόχο εκατοντάδες παιδιά που παρακολουθούν σ’ ένα σχολείο μια παράσταση μαριονέτας. Και τότε, πόσο ήρωας είναι ο «ήρωας»;

Το πιο ενδιαφέρον, όμως, ερώτημα προκύπτει από την ενοχή ενός προσώπου από τα δευτερεύοντα της πλοκής. Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου, κάποια χρόνια αργότερα από τα γεγονότα, και σε τόπο πολύ μακρινό από τον χώρο της ιστορίας, στον Καναδά, ένας καθηγητής υποκριτικής θα γράψει ένα θεατρικό έργο για την τελετή αποφοίτησης των σπουδαστών του και θα δώσει τον κύριο ρόλο στον Ασλιζ/Αχμέντ, που πλέον αποστασιοποιημένος από τον τόπο του δράματος, που καθόρισε την παιδική του ηλικία και την ενηλικίωσή του, σπουδάζει ηθοποιός. Η άρνησή του να δεχθεί τον ρόλο θα οδηγήσει στην εκμυστήρευση/αποκάλυψη όλης της ιστορίας στον δάσκαλό του. Είναι εκεί που όλα θα μπουν στη θέση τους, όσες ψηφίδες έλειπαν θα αποκαταστήσουν τη συνολική εικόνα. Θα μείνει, ωστόσο, ανοιχτό ένα ακόμη ερώτημα. Πώς μπορείς να πραγματευθείς ένα θέμα τόσο βαρύ όσο ο πόλεμος και τόσο παράλογο όσο η αντιπαράθεση δύο αντικρουόμενων πλευρών, που η κάθε μια παλεύει για το δικό της δίκιο, αν δεν έχεις ζήσει ο ίδιος στο πετσί σου μέσα σε ανάλογες συνθήκες; Η αφήγηση του Ασίζ/Αχμέντ θα αποκαλύψει στον δάσκαλο μια αλήθεια, την οποία θα αναγκαστεί να ομολογήσει:

Τόλμησα να γράψω ένα έργο για τον πόλεμο χωρίς να έχω ιδέα για όλα όσα επιφέρει, για όλα όσα προκαλεί.

Αναπόφευκτα ο συνειρμός γίνεται με τον ίδιο τον συγγραφέα (έχει άλλωστε διδάξει υποκριτική στο Πανεπιστήμιο του Κεμπέκ) ο οποίος στον «Πορτοκαλεώνα» του καταγίνεται με ένα θέμα στο οποίο ο ίδιος μόνον διανοητικά και με τη συγγραφική άδεια μετέχει. Είναι, επομένως, αυτοαναφορικό ως προς το συγκεκριμένο είδος της γραφής αυτό το βιβλίο; Κι αν θέλουμε να το προχωρήσουμε πιο πέρα, η σύνδεση γίνεται και με όποιον αποπειράται να γράψει για θέματα που δεν έχουν πρώτα χαράξει τα ίχνη τους πάνω του, στη ζωή του την ίδια. Νομίζω είναι ανοιχτό το ερώτημα και μπορεί να απαντηθεί κάθε φορά που θα συναντάμε κάποια ανάλογη γραφή και θα την αξιολογούμε ο καθένας με τον τρόπο του και την προσέγγισή του.

Κάτω από αυτό το πρίσμα της ανάγνωσης (φυσικά απολύτως προσωπικής όπως άλλωστε προσωπικό είναι και το κάθε τι που γράφουμε αξιολογώντας ένα βιβλίο) ο «Πορτοκαλεώνας» είναι ένα συναρπαστικό βιβλίο που οδηγεί σε αλλεπάλληλες σκέψεις τον αναγνώστη. Και αυτή είναι στην ουσία η αξία του. Ακόμη κι αν ο Tremblay έχει εισχωρήσει σε ένα πεδίο άγνωστο ως πείρα ζωής γι’ αυτόν, κατορθώνει να το δώσει με την αληθοφάνεια που αρμόζει στις αφηγημένες ιστορίες. Το γεγονός μάλιστα ότι ο ίδιος με το εύρημα του καθηγητή της υποκριτικής κατευθύνει την ανάγνωση προς το τελευταίο ερώτημα που παρουσιάστηκε σ’ αυτό το κριτικό κείμενο, προσδίδει ακόμη μεγαλύτερη αξία στο βιβλίο του, μια που έχει και την έμπνευση αλλά και την ικανότητα να αυτοσχολιάζεται.

Διώνη Δημητριάδου