"Σονέτα" Μιχαήλ Άγγελος

Σονέτα

Μιχαήλ Άγγελος

εισαγωγή-μετάφραση: Αιμιλία Εμμανουήλ

εκδόσεις Gutenberg

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal
https://www.fractalart.gr/soneta/

ο ποιητικός κόσμος του Μιχαήλ Άγγελου

Ο μέγας καλλιτέχνης καμιά ιδέα δεν κατέχει,

που να μην είναι μες στο μάρμαρο κλεισμένη

από περίσσια ύλη ολόγυρα φυλακισμένη,

μα την αγγίζει μόνο χέρι που οδηγό το νου του έχει [62]

Η αρχική Ιδέα –ανώτερη από την κατοπινή της υλοποίηση στην Τέχνη (με όποιο  τρόπο θα θελήσει ο καλλιτέχνης να την αποτυπώσει)– είναι μια εν δυνάμει μορφή που περικλείει μέσα της το πνεύμα του Θεού. Η Ιδέα, ενσωματωμένη στον Νου, που αποτελεί εικόνα του Ενός, της αρχικής μορφής του αγαθού. Ο καλλιτέχνης εμφορούμενος από την Ιδέα οδηγεί την Ψυχή του, ψυχή του αισθητού κόσμου, ώστε να μεταποιηθεί το άυλο της ιδέας σε αισθητή  μορφή, σε έργο Τέχνης. Όλη αυτή η διαδικασία απηχεί τις νεοπλατωνικές φιλοσοφικές θέσεις, που σαφώς έχουν ασκήσει την επίδρασή τους στο έργο του μέγιστου καλλιτέχνη της Αναγέννησης, του Μιχαήλ Άγγελου. Από αυτές τις ιδέες εμφορείται σε όλες τις δημιουργίες του θέτοντας έτσι το στίγμα του ταλέντου του που θαυμάζεται μέσα στους αιώνες.

Κι αν περισσότερο τον γνωρίζουμε από τις εικαστικές του δημιουργίες, είναι έκπληξη να διαβάζουμε τώρα, σε μια έξοχη έκδοση από τον  Gutenberg, την ποίησή του, τα Σονέτα του. Η Αιμιλία Εμμανουήλ έχει μεταφράσει 102 σονέτα του Μιχαήλ Άγγελου αποδίδοντας σε έμμετρο λόγο τη μουσικότητα του αρχικού κειμένου αποκαλύπτοντας τον εσωτερικό ρυθμό της ποίησης – στοιχείο που πιθανόν θα χανόταν σε μια ελεύθερη απόδοση που καθοδηγείται κυρίως από την ανάγκη νοηματικής συνέπειας με το πρωτότυπο. Εδώ, στον μεταφραστικό άθλο της Εμμανουήλ διασώζεται μαζί με τον ρυθμό και το νόημα υποβοηθούμενο από τη μορφή. Παράλληλα, σαν μια απόδειξη της μεταφραστικής αλλά και της εκδοτικής σοβαρότητας, τα Σονέτα όχι  μόνο συνοδεύονται από πολλές υποσελίδιες σημειώσεις, που αποβαίνουν κατατοπιστικές για την έμπνευση του κάθε ποιήματος και ερμηνευτικές του νοήματος, αλλά προλογίζονται με μια εκτενή Εισαγωγή. Η Εισαγωγή αυτή μας εισάγει στον κόσμο του Μιχαήλ Άγγελου καθοδηγώντας μας στις ιδέες που αποτελούν την αφορμή για το έργο του, στον βίο του και στις προσωπικές του σχέσεις, την ψυχοσύνθεση του καλλιτέχνη, αλλά και την εποχή μέσα στην οποία ζει (βοηθητικό ως προς αυτό  και το εκτενές Χρονολόγιο), αποδεικνύοντας πως είναι διαλεκτική η σχέση ανάμεσα στο άτομο και στον κόσμο γύρω του – άλλοτε για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, άλλοτε για την επίδραση που ασκεί το ίδιο στην εποχή του. Η αξία του έργου θα μπορούσε να σταματήσει εδώ, ωστόσο ακολουθεί η έξοχη απόδοση των Σονέτων ως τεκμηρίωση όσων με σαφή και εύστοχο τρόπο διατυπώνει η μεταφράστρια εισαγωγικά.

Αγαπητό είναι πολύ σ’ εκείνον που φιλοκαλεί

το έργο που δημιουργεί η πρώτη τέχνη, η γλυπτική,

πρόσωπα, πόζες παριστάνει και με ζωντάνια περισσή

πλάθει ανθρώπινο κορμί με πέτρα, με πηλό ή με κερί.

Κι αν ο χρόνος ο άδικος, ο βάρβαρος και ο σκαιός

τα έργα τέχνης σπάει, φθείρει, ή ολωσδιόλου διαμελίζει,

η ομορφιά η προτινή, στη μνήμη μας ξαναγυρίζει,

τη μάταιη τέρψη για τα ουράνια αφήνει όταν έρθει ο καιρός.[65]

Έκδηλη στο παραπάνω δείγμα η ποιότητα της γραφής του δημιουργού αλλά και η μουσικότητα της απόδοσης, με μια μετάφραση που διατηρεί τον εσωτερικό ρυθμό της αρχικής ποίησης. Παράλληλα ξεκάθαρη εδώ η σκέψη του ποιητή: ξεχωρίζει τη γλυπτική ανάμεσα στις άλλες τέχνες, καθόσον παραπέμπει στον αρχικό Δημιουργό/πλάστη των μορφών. Το έργο (Σπουδή για το κεφάλι της Λήδας, 1530) που κοσμεί το εξώφυλλο, υπενθυμίζει τη γλυπτική τέχνη που υπηρέτησε πιστά μαζί με τη ζωγραφική ο δημιουργός των εξαίσιων μορφών. Στην περίπτωση λοιπόν της ποίησης, αυτή κατά τον Μιχαήλ Άγγελο έρχεται ως θεραπαινίδα της γλυπτικής να υμνήσει τις περίοπτες μορφές και να διατηρήσει σε γραπτό πλέον λόγο την αξία της.  

Δεν έχει άλλη γιατρειά η τρομερή πληγή στο στήθος

από σαΐτα αιχμηρή, παρά να πάψει να χτυπά η καρδιά·

μα ο Κύριός μου σ’ όποιον ζει με βάσανα πολλά

συνήθειο το ’χει να χαρίζει χρόνους πλήθος.

Αν και το πρώτο χτύπημα ήταν θανατερό,

ήρθε μαζί εξάγγελος του Έρωτα, μου εμήνυσε αυτά:

«Αγάπα, ή κάλλιο κάψου από του πόθου τη φωτιά·

μόνο μ’ ερωτικά φτερά γυρνά ο θνητός στον ουρανό.

Εγώ είμαι κείνος που απ’ τα χρόνια σου τα τρυφερά

τ’ αδύναμά σου μάτια τα έστρεψα στην ομορφιά

που σ’ ανεβάζει ζωντανό από τη Γη στον ουρανό ψηλά.» [19]

Ύμνος στο έρωτα που δείχνει στη θνητότητα τον τρόπο να ολοκληρώσει την ατελή του φύση, να θυμηθεί τη θεϊκή του προέλευση και να ενωθεί με το θείο· η ποίηση ξανά εδώ το μέσον για να εκφραστεί ο πόθος για τον ερωτικό σύντροφο αλλά και να αποδοθεί στην ερωτική διάθεση η απαραίτητη για τον ποιητή πνευματικότητα.

Δύο μόνο μικρά δείγματα είναι τα παραπάνω, που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν προτρεπτικά στον αναγνώστη για να μελετήσει τον ποιητικό λόγο του Μιχαήλ Άγγελου. Η έκδοση του Gutenberg προσεγμένη στο σύνολό της από το εξώφυλλο ως την τελευταία σελίδα· δείτε πώς ακόμη και στον κολοφώνα το γλυπτό συνυπάρχει με την ταυτότητα του βιβλίου. Ίσως γιατί τίποτα δεν είναι τυχαίο στον εκδοτικό κόσμο, εδώ έχουμε μια έκδοση που τιμά τον ποιητή των Σονέτων, τη μεταφράστρια αλλά και τον εκδότη. Ο σχεδιασμός και η επιμέλεια του Γιάννη Μαμάη.

Διώνη Δημητριάδου