Η χαμένη τιμή της Καταρίνα Μπλουμ Χάινριχ Μπελ μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης πρόλογος: Σώτη Τριανταφύλλου εκδόσεις Μεταίχμιο η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

Η χαμένη τιμή της Καταρίνα Μπλουμ

Χάινριχ Μπελ

μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης

πρόλογος: Σώτη Τριανταφύλλου

εκδόσεις Μεταίχμιο

η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

https://diastixo.gr/kritikes/xenipezografia/12416-xamenh-timh-katarina

Ο μηχανισμός τη βίας

Ο Χάινριχ Μπελ στον πρωτότυπο γερμανικό τίτλο του βιβλίου Die verlorene Ehre der Katharina Blum προσθέτει εναλλακτικά oder Wie Gewalt entstehen und wohin sie führen kann (ή πώς μπορεί να γεννηθεί η βία και πού μπορεί να οδηγήσει). Έτσι δίνει από την αρχή την αναγνωστική οδηγία, δείχνει την πορεία που θα ακολουθήσει η σκέψη προκειμένου να συλλάβει το εύρος αλλά και το βάθος της ιστορίας που θα αφηγηθεί. Μια ιστορία καταγεγραμμένη σε ομόκεντρους κύκλους με στόχο τους στο κοινό κέντρο τους το παγιδευμένο άτομο. Εκεί ακριβώς θα βρεθεί η Καταρίνα Μπλουμ, η ηρωίδα της ιστορίας που θα βιώσει μέσα σε διάρκεια τεσσάρων ημερών τον απόλυτο εφιάλτη εγκλωβισμένη σε μια υπόθεση παράλογη.

Ο Μπελ στον ρόλο του παρατηρητή-αφηγητή θα ξεκινήσει από την τελευταία πράξη του δράματος και σταδιακά θα ξετυλίξει το νήμα ως την αρχική. Θα δούμε την Καταρίνα, μια νεαρή γυναίκα που εργάζεται ως οικιακή βοηθός στο σπίτι του δικηγόρου Μπλόρνα ακολουθώντας μια ήσυχη και μετρημένη ζωή, να παρουσιάζεται στο σπίτι του επιθεωρητή Βάλτερ Μέντινγκ για να ομολογήσει ένα έγκλημα:  σκότωσε στο διαμέρισμά της με πιστόλι τον δημοσιογράφο Βέρνερ Τέτγκες.  Μπορεί να φαίνεται  ανεξήγητη η στάση της, ωστόσο πηγαίνοντας προς τα πίσω τον χρόνο ο Μπελ θα δώσει τις απαραίτητες πληροφορίες. Τέσσερις μέρες πριν το έγκλημα η Καταρίνα θα γνωρίσει σε ένα πάρτυ μεταμφιεσμένων τον Λούντβιχ Γκέτεν, θα δημιουργηθεί μια αμοιβαία έλξη και θα φύγουν μαζί για το σπίτι της· αυτό που αγνοεί η Καταρίνα είναι ότι ο Γκέτεν είναι καταζητούμενος, ύποπτος για τρομοκρατικές ενέργειες και ληστείες τραπεζών. Όταν την επομένη θα εισβάλει η αστυνομία στο σπίτι της ο Γκέτεν δεν θα βρεθεί, θα οδηγηθεί όμως η Καταρίνα στο τμήμα για κατάθεση που θα εξελιχθεί σε ανάκριση.

Από το σημείο αυτό ο αναγνώστης αρχίζει να αντιλαμβάνεται τη λειτουργία των ομόκεντρων κύκλων που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Ο πιο στενός και εύκολα διακριτός είναι αυτός που ορίζεται από τη δράση του σκανδαλοθηρικού τύπου. Η υπόθεση της ανυπεράσπιστης νεαρής γυναίκας θα αποτελέσει το θήραμα που αναζητούν οι δημοσιογράφοι (με προεξάρχοντα τον Τέτγκες) για να γεμίσουν τα ρυπαρά τους πρωτοσέλιδα. Η Εφημερίδα (Die Zeitung) –έτσι με το χαρακτηριστικό αυτό όνομα και μόνον– θα αναλάβει το έργο του διασυρμού της Καταρίνα Μπλουμ. Ανύπαρκτα στοιχεία έρχονται στο φως, αυθαίρετοι συλλογισμοί δρομολογούνται, ενοχή κατασκευάζεται, ο κόσμος παρασύρεται και πείθεται. Ιδού ο μηχανισμός των σκανδαλοθηρικών εφημερίδων, που ελλείψει πραγματικών σκανδάλων επινοούν κάποιο και διαστρέφοντας τα γεγονότα το επιδεικνύουν ως αληθινό. Η νεαρή γυναίκα θα βρεθεί εντελώς απρόσμενα στο κέντρο του ενδιαφέροντος, στα πρωτοσέλιδα. Ο Μπελ μέσα από την ιστορία του απευθύνει δριμεία κατηγορία κατά του κιτρινισμού του Τύπου. Αυτό όμως είναι μόνον το πιο εμφανές κύκλωμα. Το πιο ηχηρό και το πλέον αποτελεσματικό στην επιρροή του κοινού.

Ετούτο το παρασιτικό κύκλωμα βρίσκει τον ζωτικό του χώρο μέσα στον μηχανισμό των Μ.Μ.Ε., που φυσικά μπορεί στην πλειοψηφία τους να  είναι αμέτοχα της λασπολογίας και της ρυπαρότητας, όμως παρέχουν το άλλοθι, το απαραίτητο «επιχείρημα» της διαμόρφωσης της κοινής γνώμης – έννοια «λάστιχο» στα χέρια όσων διαχειρίζονται την περιστασιακή έστω εξουσία τους. Έτσι ανοίγει το τοπίο και εμφανίζεται ο ευρύτερος κύκλος: η κυρίαρχη ιδεολογία που εξυπηρετείται από τα Μ.Μ.Ε., όσο αυτά αναλαμβάνουν να  περάσουν τα μηνύματά της στο κοινό που απαιτεί την εκλαΐκευση, διψά για τη «συμμετοχή» στα γεγονότα.

[…] δεν είναι υπόθεση της Αστυνομίας ή της Εισαγγελίας «η δίωξη συγκεκριμένων ασφαλώς απορριπτέων μορφών της δημοσιογραφίας». Δεν είναι δυνατόν να πληγεί έτσι ελαφρά τη καρδία η ελευθερία του Τύπου. […] όποιος δεν κάνει κακές συναναστροφές δεν δίνει και αφορμή στον Τύπο για χονδροειδείς αναφορές.

Η Καταρίνα Μπλουμ, εν προκειμένω, είναι χαμένη. Βρισκόμαστε χρονικά στην περίοδο  έξαρσης τη τρομοκρατίας στην Ευρώπη, η Δυτική Γερμανία αντιμετωπίζει τη Φράξια του Κόκκινου Στρατού και βλέπει τα φαντάσματα των φόβων της ακόμα κι εκεί που δεν υπάρχουν. Αρκεί να βρεθεί το κατάλληλο θύμα με τις προδιαγραφές που καλύπτουν τις ανάγκες της για τον πανικό του κοινού, για τη στροφή του ενδιαφέροντος μακριά από τα υπαρκτά προβλήματα – γνωστή η μέθοδος, παμπάλαια και αποτελεσματική. Κι αν δεν μπορούμε να βρούμε τον αληθινό τρομοκράτη, ας εφεύρουμε το ιδανικό υποκατάστατό του για να εκτονωθεί ο κόσμος που φοβάται και απαιτεί από τις διωκτικές αρχές μια σύλληψη, για να αποκατασταθεί παράλληλα και το γόητρο της αστυνομίας ως προστάτιδας της ασφάλειας των πολιτών. Η σοσιαλδημοκρατία πρέπει να δείξει το αποφασιστικό της πρόσωπο μέσα σ’ ένα ευρύτερο παγκόσμιο τοπίο, όπου ακόμη τότε (δεκαετία του ’70) συγκρούονται τα αντίπαλα ιδεολογικά στρατόπεδα.

Η βία μπορεί να γεννηθεί μέσα σε όλα τα καθεστώτα, μπορεί να αντιπαρατεθεί στους κανόνες του δικαίου και να τους αναιρέσει καταργώντας ταυτόχρονα και την αυτονομία και ελευθερία του πολίτη. Εδώ ακριβώς η σπουδαία γραφή έχει άποψη και την καταθέτει καταξιώνοντας έτσι τη λογοτεχνία ως μια μορφή τέχνης που μπορεί να παρεμβαίνει και να καλλιεργεί τη συνείδηση του πολίτη δείχνοντας μία παράμετρο που ως τώρα δεν φαινόταν: Η βία δεν είναι το αποτέλεσμα της τρομοκρατίας. Είναι η αιτία της, αν μας ενδιαφέρει η εύρεση της αρχής του νήματος. «Είναι μια κήρυξη πολέμου απελπισμένων θεωρητικών», έγραφε σε άρθρο του ο Μπελ, «που στο μεταξύ έχουν καταδιωχθεί και ταπεινωθεί, που έχουν εγκλωβιστεί και έχουν εξωθηθεί σε αδιέξοδο».

Στο πρόσωπο της ηρωίδας του ο Μπελ αναδεικνύει τον πολίτη με πρόσωπο, αυτόν που αντιδρά στον παραλογισμό της βίας που ασκείται πάνω του. Ακόμη κι όταν πρόκειται για μια αυθόρμητη κίνηση απαλλαγής από την εκδήλωση της βίας που έχει αυτόν ως στόχο, ακόμη κι όταν απουσιάζει ίσως η εμπεριστατωμένη και γερά δομημένη ιδεολογική αρματωσιά, ακόμη και τότε ο επαναστατημένος άνθρωπος, που με τη σειρά του ασκεί βία, είναι ηθικά δικαιωμένος. Αυτό συμβαίνει με την Καταρίνα, που πληρώνει τη χαμένη της τιμή με το έγκλημα που διαπράττει με θύμα τον κατάπτυστο δημοσιογράφο που τη διέσυρε. Ο κύκλος κλείνει. Η κάθαρση έρχεται για την Καταρίνα (το όνομα Katharina παραπέμπει στην Κάθαρση – εύστοχη η παρατήρηση του μεταφραστή Δημήτρη Δημοκίδη) με τον θάνατο του Τέτγκες (δρομολογημένος ο θάνατός του από το όνομα που του έδωσε ο συγγραφέας (Tötges από τη λέξη tot, δηλαδή νεκρός). Τίποτα δεν είναι τυχαίο στην καλή γραφή. Η δομή της αφήγησης, ο ρόλος του συγγραφέα-αφηγητή, τα ονόματα των προσώπων, το εύρημα της πλοκής. Αλλά και οι συνειρμοί που δημιουργούνται στον αναγνώστη με παρόμοιες καταστάσεις που βιώνονται σε απολυταρχικά καθεστώτα αλλά ακόμη περισσότερο στα πλαίσια των κατ’ επίφαση δημοκρατικών. Κυρίως εκεί που είναι κατοχυρωμένη η ελευθερία του Τύπου, το απαραίτητο πλαίσιο που αποενοχοποιεί τις αυθαιρεσίες του κιτρινισμού και τις εμφανίζει σαν ελεύθερη έκφραση ιδεών στην υπηρεσία της ενημέρωσης των πολιτών.

Ως αφηγητής κρατάει απόσταση από τα γεγονότα: απομακρύνεται από τον κόσμο, όπως η Καταρίνα μετά τον φόνο (σαν τον Ρασκόλνικοφ;)· δεν έχει τύψεις· το παίρνει απόφαση: η Γερμανία ανοικοδομήθηκε πάνω στα ερείπια, στο ηθικό κενό, στην ευτέλεια του Κακού […] Οι άνθρωποι που ανέδειξαν τον Χίτλερ και προκάλεσαν δύο παγκόσμιους πολέμους δεν υπάρχουν πια· τα ήθη όμως, η νοοτροπία ίσως εξακολουθούν να υπάρχουν. Κι ο όχλος παίρνει τη γκροτέσκα μορφή του μασκοφόρου του καρναβαλιού.

(από τον Πρόλογο της Σώτης Τριανταφύλλου)

Το αριστούργημα (σε θεματική αλλά και σε τεχνικές γραφής) του Χάινριχ Μπελ φαντάζει εφιαλτικά επίκαιρο σήμερα, εποχή που μέσω του διαδικτύου πολύ πιο εύκολα επιτυγχάνεται η διαμόρφωση της κοινής γνώμης πάνω σε στρεβλά καλούπια και κατευθύνεται στην εύρεση των νέων θυμάτων. Ο πολίτης μοιάζει να είναι πολύ περισσότερο ανυπεράσπιστος – βορά στις θηριωδίες εν ονόματι της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Και τότε η πράξη της ηρωίδας του Μπελ μπορεί να φαίνεται ακραία ως αντίδραση, όμως στη συνείδηση του μέσου πολίτη είναι απολύτως δικαιολογημένη.

Διώνη Δημητριάδου