Ονορέ Ντε Μπαλζάκ Αντίο Μετάφραση: Έφη Κορομηλά Εκδόσεις Ερατώ η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

 

Ονορέ Ντε Μπαλζάκ

Αντίο

Μετάφραση: Έφη Κορομηλά

Εκδόσεις Ερατώ

η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

Honoré de Balzac‎‎: «Αντίο»

 

 

Για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα, από τις εκδόσεις Ερατώ, διαβάζουμε σε μετάφραση της Έφης Κορομηλά, τη νουβέλα του Ονορέ ντε Μπαλζάκ Αντίο, ως αυτοτελές έργο. Ενταγμένη η νουβέλα στην εμβληματική Ανθρώπινη Κωμωδία του Μπαλζάκ, αποτελεί ένα από τα έργα που κατατάσσονται στις Φιλοσοφικές Μελέτες. Αξίζει να δούμε πώς μια ιστορία κατά βάση ερωτική, πλαισιωμένη από τα ιστορικά γεγονότα, την καταστροφή της Grande Armée του Ναπολέοντα το 1812, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας κατά της Ρωσίας, αποτελεί τον καμβά για να διατυπωθούν από τον μεγάλο μάστορα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ιδέες φιλοσοφικού χαρακτήρα.

 

Αρχικά η ερωτική ιστορία

 

Η ιστορία έρχεται σ’ εμάς μέσα από τη φωνή του τριτοπρόσωπου αφηγητή/συγγραφέα, ο οποίος απομυθοποιεί σκόπιμα το «μαγικό ψεύδος» της λογοτεχνίας χειριζόμενος το υλικό του (πρόσωπα και καταστάσεις) από τη θέση ενός μαέστρου/σκηνοθέτη,  που από την αρχή αποκαλύπτει τον ρόλο του παρεμβαίνοντας, σχολιάζοντας, ρίχνοντας φως στα σημεία που επιθυμεί να προσέξουμε· στην ουσία κατευθύνει την ανάγνωση χωρίς να αποκρύπτει ούτε την ταυτότητά του ως δημιουργού ούτε και τον σκοπό της γραφής του. Πρόκειται για την ερωτική σχέση ανάμεσα στον αξιωματικό Φιλίπ ντε Σουσσύ και την κόμισσα Στεφανί ντε Βαντιέρ. Ο κόμης θα σκοτωθεί στην προσπάθεια να διασχίσει τον ποταμό Μπερεζίνα, ο Φιλίπ θα αιχμαλωτισθεί και θα παραμείνει για οκτώ χρόνια στη Σιβηρία, με τελευταία εικόνα στα μάτια του τον αποχαιρετισμό που του απηύθυνε η αγαπημένη του («Αντίο!») από την αντίπερα όχθη του ποταμού. Επιστρέφοντας στη Γαλλία και θεωρώντας ότι η Στεφανί έχει πλέον χαθεί, θα συναντήσει αναπάντεχα την αγαπημένη του και θα διαπιστώσει πως έχει χάσει τα λογικά της και βρίσκεται σε ημιάγρια κατάσταση, χωρίς τίποτα το ανθρώπινο πάνω της. Ο Φιλίπ θα προσπαθήσει να την ξανακερδίσει· στην ουσία θα κερδίσει την «εμπιστοσύνη» ενός ζώου που τον πλησιάζει μόνο και μόνο επειδή της προσφέρει κομμάτια από ζάχαρη. Το μυαλό της Στεφανί θα ξυπνήσει, όταν ο Φιλίπ θα αναπαραστήσει τη μάχη στον ποταμό Μπερεζίνα, θα είναι όμως μόνο για λίγες στιγμές. Η Στεφανί θα πεθάνει ψελλίζοντας: «Ω, είναι ο Φιλίπ. […] «Αντίο, Φιλίπ. Σ’ αγαπώ, αντίο!». Ο Φιλίπ θα ζήσει ακόμα δέκα χρόνια δίνοντας την ψεύτικη εντύπωση του χαρούμενου άντρα, όμως η αυτοκτονία του θα τους διαψεύσει όλους. Δεν μπόρεσε ποτέ να συνέλθει.

 

Η λογοτεχνία και η ιστορία

 

Να θυμηθούμε εδώ τον χαρακτηρισμό του Ένγκελς για τον Μπαλζάκ ως δεξιοτέχνη του ρεαλισμού, που κατορθώνει, κάτω από το πρίσμα των υποκειμένων που δρουν  να καταδείξει το ήθος των δρώντων προσώπων αντικατοπτρίζοντας κατ’ επέκταση  και την εποχή (στο έργο του βλέπουμε ως φόντο την ιστορία της Γαλλίας από το 1815 έως το 1848) σε μια διαλεκτική σχέση. Έτσι, πέρα και πίσω από την πλοκή των ιστοριών του, βλέπουμε στο φόντο τον έμμεσο σχολιασμό του για την πολιτική κατάσταση αλλά και τη «ματιά» του στο κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο. Η λογοτεχνία, άλλωστε, έχει τη δύναμη να δώσει τη δική της οπτική για τα ιστορικά γεγονότα, πέρα από τη μυθοπλασία και τη συγγραφική επινοητικότητα. Μια ενδιαφέρουσα παράμετρος της αποδοχής, που δυνητικά έχουν τα ιστορικά γεγονότα στη συνείδηση των πολιτών, αφορά στη λογοτεχνική επεξεργασία αυτών των ίδιων των γεγονότων διανθισμένων από την απαραίτητη μυθοπλασία αλλά με τη διατήρηση της ζώσας ιστορίας στον πυρήνα τους. Πολύ περισσότερο ισχύει αυτό, αν ο συγγραφέας/μυθοπλάστης είναι σύγχρονος των γεγονότων που αναλαμβάνει να θέσει ως ιστορικό φόντο της δικής του ιστορίας. Με δεδομένη φυσικά την ιδεολογική φόρτιση που αναπόφευκτα έχει και άρα τη συγκεκριμένη ως προς αυτήν οπτική γωνία, μέσα από την οποία βλέπει και καταγράφει, το αποτέλεσμα δεν μπορεί να είναι αντικειμενικό. Απολύτως αντικειμενική ιστορία, όπως γνωρίζουμε όμως,  δεν υφίσταται, καθόσον η θέση των υποκειμένων απέναντι στα γεγονότα δεν μπορεί να αγνοήσει τον διαμορφωμένο ιδεολογικό κόσμο μέσα από τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που τοποθετούν τον κάθε φορά εκτιμητή των γεγονότων στη μία ή την άλλη πλευρά. Όταν λοιπόν ο Ένγκελς δηλώνει (μέσω επιστολής στην κόρη του Μαρξ Λώρα Λαφάργκ) το 1883 ότι στο έργο του Μπαλζάκ «υπάρχει η ιστορία της Γαλλίας από το 1815 ως το 1848» και μάλιστα επισημαίνοντας την τόλμη και την «επαναστατική διαλεκτική στην ποιητική του δικαιοσύνη», δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε την «ιστορική» οπτική του συγγραφέα της Ανθρώπινης Κωμωδίας – δικαιούται και αυτός να αποδίδει μέσα στις επινοημένες ιστορίες του όχι μόνον το κλίμα της εποχής αλλά και τη δική του εκδοχή για πρόσωπα και πράγματα.

Για να γράψει τη συγκεκριμένη ιστορία ο Μπαλζάκ, φαίνεται ότι είχε μελετήσει το έργο Η ιστορία του Ναπολέοντος και της Μεγάλης Στρατιάς κατά το έτος1812 του στρατηγού ντε Σεγκύρ, δημοσιευμένο το 1824, γεγονός που του επέτρεψε να αποδώσει με συγκλονιστικές ρεαλιστικές σκηνές το δράμα των στρατιωτών. Μέσα σε ένα τέτοιο σκηνικό ενέταξε την ερωτική ιστορία και τον απελπισμένο αποχαιρετισμό της Στεφανί προς τον Φιλίπ. Ο λογοτεχνικός ρεαλισμός, εν προκειμένω, επιτρέπει στους χαρακτήρες του να γίνουν περίοπτοι και διαφανείς, εύκολα αναγνωρίσιμοι και προσεγγίσιμοι από τον αναγνώστη. Ο Μπαλζάκ αναδεικνύεται όχι μόνο σε μεγάλο μυθοπλάστη αλλά και σε ανατόμο της ψυχοσύνθεσης των υποκειμένων που συναποτελούν το απαραίτητο ανθρώπινο πλαίσιο για να γραφτεί η Ιστορία. Αν οι επιστήμονες ιστορικοί καταγράφουν τα γεγονότα της ταραγμένης αυτής εποχής στη Γαλλία, ο Μπαλζάκ με την Ανθρώπινη Κωμωδία του ρίχνει φως στα μεμονωμένα πρόσωπα που αποτέλεσαν τον μοχλό της Ιστορίας.

 

Ο φιλοσοφικός στοχασμός

 

Αν δεχθούμε την αρχή πως οι δραματικές καταστάσεις που ζούμε έχουν την αρχή τους στις ιδέες που διαμορφώνουμε για όσα μας περιτριγυρίζουν, τότε  είναι η ψυχή μας η ίδια, η σκέψη μας, που δομεί την πραγματικότητα και της προσδίδει τα χαρακτηριστικά της. Η δύναμη της σκέψης, η επιθετική, επιζήμια δύναμη της ιδέας, κατά τον Μπαλζάκ, μπορεί να μας σώσει όσο και να μας καταστρέψει. Η Στεφανί τρελαίνεται όταν χάνει τον εραστή της, τον Φιλίπ τον σκοτώνει η ιδέα ότι την έχασε οριστικά. Γράφει ο Μπαλζάκ: «Η ανθρώπινη θέληση ήρθε να ζωογονήσει με τους διεγερτικούς χειμάρρους της εκείνο το σώμα από το οποίο ήτανε για πολύ καιρό απούσα». (σ. 110). Στο Επίμετρο (Μοΐζ Λε Γιαουάνγκ) επισημαίνεται: «Το πιο αξιοσημείωτο στο Αντίο δεν είναι το ότι η σκέψη τραυματίζει ή σκοτώνει αλλά το πώς σκοτώνει». Έτσι, αν και η ιστορία αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί σε κάποια σημεία της ιστορία ηθών ή, ακόμη περισσότερο, μια στρατιωτική ιστορία εξαιρετικού ρεαλισμού, σωστά συμπεριλήφθηκε τελικά στις Φιλοσοφικές Μελέτες της Ανθρώπινης Κωμωδίας.

 

Ένα μυθιστόρημα εν συμπτύξει

 

Μια τελευταία παρατήρηση για την αξία της γραφής του Μπαλζάκ. Ενώ πρόκειται για νουβέλα, ο χρόνος της ιστορίας εκτείνεται μέσα σε ευρύτερα διαστήματα. Στην αρχή της ιστορίας εν συμπτύξει έχουμε τον παρελθόντα χρόνο, κατόπιν, στην αφήγηση (στην ουσία πρόκειται για ευρύ εγκιβωτισμό) έχουμε την περιπέτεια (Διάβαση του Μπερεζίνα), για  να καταλήξουμε  πάλι στο παρόν και στο τέλος της ιστορίας, με μια μικρή σύμπτυξη πάλι του χρόνου, τα δέκα χρόνια μετά τον θάνατο της Στεφανί, και την αυτοκτονία του Φιλίπ. Όλο αυτό το υλικό θα δομούσε περίφημα ένα εκτενές μυθιστόρημα, ωστόσο η τέχνη του Μπαλζάκ  το συνέπτυξε μέσα σε λίγες σελίδες. Για μια φορά ακόμη αξίζει να στραφούμε στη γοητεία του κλασικού.

 

Διώνη Δημητριάδου