Με ανοιχτά βιβλία: Το αίνιγμα του τόπου - μια ερωτική υπόθεση: μύηση στις Μούσες των Άλλων γράφει ο Γιώργος Μ. Χατζηστεργίου

Πέμπτη 25 Απριλίου 2019

Το αίνιγμα του τόπου - μια ερωτική υπόθεση: μύηση στις Μούσες των Άλλων γράφει ο Γιώργος Μ. Χατζηστεργίου

Το αίνιγμα του τόπου -

μια ερωτική υπόθεση:

μύηση στις Μούσες των Άλλων

γράφει ο Γιώργος Μ. Χατζηστεργίου

Λένε ότι όταν ο μεγάλος Φλωρεντινός ποιητής Dante Alighieri, ο Δάντης, εξορίστηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους στη γειτονική πόλη-κράτος της Σιένα, διαπίστωσε με φρίκη πως οι Σιενέζοι δεν είχαν ακούσει ποτέ για την Βεατρίκη, που ήταν για αυτόν η ομορφότερη γυναίκα στον κόσμο, η έμπνευσή της δημιουργίας του. Τότε, ο Δάντης διαπίστωσε με τρόμο τι σημαίνει να ζεις ανάμεσα σε ξένους.

Ζούμε σε έναν μεγάλο βαθμό ανάμεσα σε ξένους, όχι μόνο επειδή μιλάμε διαφορετικές γλώσσες. Παρά την παραπλανητική εντύπωση που δίνει μια πλανητική ομογενοποίηση στα ρούχα που φοράμε, τα κινητά και τα ρολόγια, έχουμε διαφορετικά όνειρα, διαφορετικές φαντασίες και διαφορετικές μούσες. Και όπως θα είχαν όλοι να επωφεληθούν αν ο Δάντης ανελάμβανε με εμπνευσμένο τρόπο να συστήσει τη μούσα του στους Σιενέζους, άλλο τόσο κι εμείς θα επωφεληθούμε αν προκύψει να γνωρίσουμε τις μούσες των άλλων. Στο επίπεδο των κοινωνιών, ο ιμάντας γνωριμίας είναι η τέχνη, και εν προκειμένω η λογοτεχνία. Δεν είναι εύκολη υπόθεση. Κανείς δεν ανοίγει με άνεση το σπίτι του σε έναν άγνωστο. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Η παραγωγή και η διακίνηση παγκοσμίως του βιβλίου γίνεται κυρίως από τον αγγλοσαξονικό άξονα, όπου τα πλαίσια για την κυκλοφορία των τοπικών λογοτεχνιών είναι στενά. Η έμφαση, για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, είναι στους Άγγλους συγγραφείς και πάντως όχι στους ζώντες δημιουργούς άλλων χωρών. Κρατάνε αυτήν την στάση ακόμα και για τους Γερμανούς, Ιταλούς, Ισπανούς, πόσο μάλλον για συγγραφείς χωρών εκτός της λεγόμενης Δύσης. Για τις τελευταίες μπορεί να υπάρξουν εξαιρέσεις αν τα βιβλία είναι συμβατά με το πολιτικό κλίμα: π.χ. Τα βάσανα μιας Περσίδας στο σημερινό Ιράν, κλπ. Ασφαλώς υπάρχουν εξαιρέσεις, που συνδέονται συνήθως με τα βραβεία Νόμπελ, αλλά αυτές απλά επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Κρίσιμη εναλλακτική αυτού του κλίματος, είναι το σύστημα της Γαλλοφωνίας, με το οποίο η Γαλλία ευνοεί και αναδεικνύει τη λογοτεχνία μη Γάλλων πολιτών, κυρίως παλαιών αποικιών της, που γράφουν στα γαλλικά. Βεβαίως, επειδή κάθε σύστημα αναπτύσσει την δική του δυναμική, παρατηρείται κάποιες φορές το φαινόμενο, τα βιβλία που γράφονται στα πλαίσια της Γαλλοφωνίας να είναι στραμμένα περισσότερο προς τους κριτές, παρά στους ανθρώπους της χώρας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Καταλήγοντας, είναι απαραίτητη η αναφορά στον κόσμο της Ισπανοφωνίας, ο οποίος προσφέρει ευθέως πολύτιμο ζωτικό χώρο στους ισπανόφωνους συγγραφείς.

Όπως και να ‘χουν τα πράγματα, η επαφή με τις μούσες των άλλων είναι κατά βάση μια ερωτική υπόθεση, που σημαίνει ότι συμβαίνει σπάνια και εμπεριέχει περισσότερο ή λιγότερο το τυχαίο. Είχα λοιπόν την τύχη να συναντηθώ με τρία βιβλία, τρεις μούσες που έχουν σχέση με την Αϊτή, αυτήν την τόσο μακρινή και άγνωστη χώρα της Καραϊβικής. Αλλά ας δούμε πρώτα ποιά είναι η Αϊτή, από πραγματολογική άποψη.

Ποιά είναι η Αϊτή;

Η Αϊτή είναι μια από τις πιο φτωχές χώρες του κόσμου, καταλαμβάνει το δυτικό τμήμα του νησιού της Ισπανιόλας της Καραϊβικής, ενώ στο ανατολικό βρίσκεται ο Άγιος Δομήνικος. Μυήθηκα για πρώτη φορά στις πραγματικότητες της χώρας, από μια συζήτηση με την Δομηνικανή σύζυγο φίλου μου επιχειρηματία. Όταν μου είπε πως η ίδια μαθαίνει στις κόρες της την ελληνική μυθολογία, τη ρώτησα για τη μυθολογία της χώρας της. “Δεν υπάρχει”, μου λέει απλά. “Οι Ισπανοί κατακτητές εξολόθρευσαν τους ιθαγενείς μέχρις ενός. Κάτι ανάλογο έκαναν και οι Γάλλοι στην Αϊτή”. Τότε συνειδητοποίησα ότι τα χρώματα της συνομιλήτριάς μου, νέας γυναίκας, παρέπεμπαν σε μιγάδα. “Και από που ήρθαν οι πρόγονοί σου;”, τη ρωτάω. “Στον Άγιο Δομήνικο οι Ισπανοί κουβάλησαν ανθρώπους ως δούλους από διαφορετικά σημεία της Αφρικής. Στην Αϊτή δεν έγινε το ίδιο: οι Γάλλοι, πιο ορθολογικοί και αυστηροί στον ρατσισμό τους, φέρανε κόσμο μόνο από τη Δαχομέη”.

“Και ποιά είναι σήμερα η σχέση των δύο χωρών;” “Ο Άγιος Δομήνικος είναι φτωχός, μα η Αϊτή πολύ φτωχότερη. Οι Αϊτινοί προσπαθούν διαρκώς να διεισδύσουν στη γειτονική χώρα ως οικονομικοί μετανάστες”.

Η κουβέντα αυτή μου αποκάλυψε το βάθος μιας ζοφερής πραγματικότητας. Στη συνέχεια, ψάχνοντας κι άλλο, επιβεβαίωσα τα πραγματολογικά δεδομένα, στα οποία προστέθηκαν και άλλα ενδιαφέροντα. Αυτό που έχει σημασία, μεταξύ άλλων, είναι το διαχρονικό εξεγερσιακό πνεύμα των Αϊτινών, από τις αρχές του 19ου αιώνα, που επιχείρησαν να στείλουν βοήθεια στην Ελληνική Επανάσταση του 1821, μέχρι σήμερα. Η αλήθεια είναι βέβαια ότι οι εξεγέρσεις αυτές έχουν το στοιχείο της απελπισίας, προσομοιάζουν περισσότερο με ανταρσία έγκλειστων στη φυλακή, που τους είναι αδιανόητη η ολοσχερής κατάργηση της φυλακής. Η σκληρή παρουσία της Γαλλίας, σε συνδυασμό με τα γεωγραφικά δεδομένα, ότι δηλαδή το νησί κείται στην πίσω αυλή των ΗΠΑ, οριοθετούν τα πράγματα. Αν υπάρχει κάτι που να χαρακτηρίζει την ιδιαιτερότητα των Αϊτινών, είναι το βουντού, ένα σύνολο διξασιών που συνδέονται με τη γη των προγόνων τους, τη Δαχομέη, ανάμικτες και με τις ψηφίδες καθολικισμού, ένα είδος μεταφυσικής μόνο γι’ αυτούς, που τους συνδέει με το “υπέρ φύσιν θαυμαστό”, μήπως και εξισορροπήσουν την επίδραση της παγιωμένης ωμής πραγματικότητας.

Τρεις μούσες σε σχέση με την Αϊτή

Τρεις μούσες, τρία βιβλία: “Το αίνιγμα του γυρισμού” του Ντάνυ Λαφερριέρ, “Η Αντριάνα στα όνειρά μου” του Ρενέ Ντεπέτρ και “Η χρονιά του τράγου” του Μάριο Βάργκας Γιόσα. Αϊτινοί βραβευμένοι από τη Γαλοφωνία οι δύο πρώτοι, Περουβιανός με Νόμπελ ο τρίτος, που γράφει για τον δίδυμο της Αϊτής, τον Άγιο Δομίνικο. Η τριπλή αναφορά δεν αποσκοπεί σε κάποια κατάταξη - πώς να ιεραρχήσεις τις μούσες; - αλλά σε έναν συσχετισμό, μέσα από τις προτιμήσεις του γράφοντος.

Το κοινό χαρακτηριστικό αυτών των βιβλίων είναι ότι μιλάνε για κάτι ξεχωριστό με ξεχωριστό τρόπο - αγκαλιάζουν, χαϊδεύουν, ακούνε, συναισθάνονται, έχουν έγνοια για την κοινωνία για την οποία μιλάνε - και οπωσδήποτε δεν ανήκουν στην κατηγορία των έργων που “συμπληρώνουν τα αρχεία του Διαβόλου” - κατά την ωραία έκφραση του Alain Badiou - , δηλαδή αυτών που διεκτραγωδούν τη λάσπη της ζωής με τρόπο που σε στριμώχνουν να γίνεις κι εσύ μέρος της. Τα βιβλία των Γιόσα, Ντεπέτρ και Λαφαριέρ μπορούν να λειτουργήσουν ως μούσες επειδή μπορούν να αναδείξουν τις ζωντανές δυνάμεις, τα κόκκινα πάθη, την ποίηση που υπάρχουν εκεί, κοντολογίς “να κάνουν το πτώμα γεγονός αναστάσιμο”.

Στο “Αίνιγμα του γυρισμού”, ο συγγραφέας επιστρέφει στη χώρα του μετά από πολλά χρόνια απουσίας, λόγω του θανάτου του πατέρα του. Πρόκειται για ένα ποιητικό έργο που προσομοιάζει με μια σειρά λεπταίσθητων ιμπρεσιονιστικών πινάκων. Ο ποιητής κρατάει μια απόσταση από τον γενέθλιο τόπο - ζει πια αλλού, κι εκεί θα ξαναγυρίσει - , πλην όμως η ποίησή του λειτουργεί ως εξορκισμός της κακοδαιμονίας. Με το έργο του να βάζει την Αϊτή σε έναν νεραϊδότοπο.

“Η χρονιά του τράγου” είναι ένα βαθιά πολιτικό βιβλίο, με την ουσιαστική έννοια του όρου και όχι αυτή του χυδαίου πολιτικαντισμού. Στον Άγιο Δομήνικο, το άλλο μισό της Αϊτής, κυβερνάει με ισοπεδωτικό τρόπο ο Τρουχίλο. Προκειμένου να συντηρεί την απόλυτη εξουσία του ποδοπατάει ακόμα και την άρχουσα τάξη που δημιουργήθηκε γύρω του. Είναι χαρακτηριστικό ότι κάθε μεσημέρι επισκέπτεται το ακριβό προάστιο της πρωτεύουσας, όπου οι κυρίες των στελεχών του είναι κλεισμένες στα σπίτια τους περιμένοντας υπομονετικά την απόφαση του αρχηγού για το ποιά θα του δοθεί σεξουαλικά εκείνη τη μέρα. Το ζήτημα είναι ότι κάποια μέρα κινείται πέραν των καθιερωμένων, ζητώντας από τον χήρο υπερυπουργό του να στείλει το κοριτσάκι του στο Προεδρικό Μέγαρο το βράδυ. Συντετριμμένος ο πατέρας υπακούει, μα την κρίσιμη ώρα ο δικτάτορας κολλάει: δεν μπορεί να λειτουργήσει σεξουαλικά μπροστά στην αθωότητα και την αξιοπρέπεια του παιδιού. Αξιοποιώντας την αμηχανία του Τρουχίλο, το κοριτσάκι δραπετεύει για να το φυγαδεύσουν έξω από τη χώρα οι καλόγριες της ξένης αποστολής, που είναι και δασκάλες της. Το ανθρωποκυνηγητό του δικτάτορα προκειμένου να σιωπήσει η μάρτυρας της ανικανότητάς του δεν αποδίδει.

Αριστοτεχνικά γραμμένο το βιβλίο, με την αναλυτικότητα και την λεπτομέρεια ενός Μπαλζάκ και τον ρυθμό θρίλλερ, ανατέμνει την κυβερνώσα τάξη της χώρας για να φανερωθεί κάτι που έχει πανανθρώπινη σημασία: ότι η κόλαση των “κάτω” δεν είναι απαραίτητα ο παράδεισος των “πάνω”, όπως επίσης ότι ακόμα και η πιο φαινομενικά ισχυρή εξουσία, στην ουσία μπορεί να κρέμεται από μια κλωστή.

Στο βιβλίο του Ρενέ Ντεπέτρ η πανέμορφη Αντριάνα Σιλοέ, γαλλίδα από γεννησιμιού της και κρεολής από υιοθεσία, λευκής στην επιδερμίδα μα νέγρας στη ζωή, ενσαρκώνοντας η ίδια από μόνη της αυτή τη μυθική διασταύρωση της οποίας μόνο οι κάτοικοι της Καραϊβικής έχουν το μυστικό, την ώρα που ετοιμάζεται για το γάμο της, σωριάζεται νεκρή. Η αιτία του θανάτου της είναι ανεξήγητη, αλλά καθώς βρισκόμαστε στην Αϊτή - χώρα του βουντού και των μεταμορφώσεων - τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται.

Ο θάνατός της όμως μετατρέπεται σε φάρσα, ενώνοντας το δικό της τελετουργικό με εκείνο του καρναβαλιού. Το πραγματικό και το ασυνήθιστο διασταυρώνονται σε έναν αχαλίνωτο χορό, από όπου προκύπτει ένα απέραντο είδος ψυχαγωγίας, που ιερουργείται από έναν ξέφρενο και εικονοκλαστικό ρυθμο, που δεν σέβεται ούτε το θάνατο ούτε καμία θρησκεία ( εν προκειμένω την καθολική και το βουντού ) που τσακώνονται για το σώμα της όμορφης γυναίκας. Με αφυπνισμένο έναν βαθύ και διάχυτο αισθησιασμό, ολόκληρη η πόλη, ο λαός και ο αφηγητής συμμετέχουν στην κηδεία της, με την πεποίθηση πως η αγάπη είναι πιο δυνατή από τον θάνατο, πως η νέα κοπέλα μια μερα θα ξανακάνει την εμφάνισή της, πως θα ενσαρκωθεί ακόμα μια φορά, αφού ξεφύγει από τα κακοποιά ζόμπι, για να ζήσει έναν πραγματικό έρωτα, φέρνοντας την ανακούφιση και την ευτυχία όλων όσων σήμερα τη γιορτάζουν.

Το μαγικό μυθιστόρημα του Ντεπέτρ φανερώνει μια ουτοπία από την ανάποδη, με τον δικό της σκληρό πυρήνα μιας ηθικής, αναδεικνύοντας τις δυνάμεις ενός αιχμαλωτισμένου λαού που παρά τις κακουχίες, κυνηγάει όχι απλώς τη ζωή, αλλά τη θριαμβική ζωή. “Η γοητεία της Αϊτής μπροστά στο Θεό έγκειται στο ότι οι γοφοί, τα νεφρά, οι γλουτοί, τα εσωτερικά όργανα λειτουργούν στις προσπάθειες ανάτασης της ψυχής σαν δυνάμεις ελκτικές για τη λύτρωση” γράφει ο Ντεπέτρ.

Τρία βιβλία για την Αϊτή, τρεις θελκτικές και δυνατές μούσες. Σπουδαίο πράγμα η παρέα των μουσών των Άλλων: ήδη, αρχίζουμε να βλέπουμε τη ζωή μας εδώ αλλιώς.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

• “Το αίνιγμα του γυρισμού” Ντανύ Λαφερριέρ, Εκδόσεις Θίνες
• “Η χρονιά του τράγου” Μάριο Βάργκας Γιόσα, Εκδόσεις Καστανιώτη
• “Η Αντριάνα στα όνειρά μου” Ρενέ Ντεπέτρ, Εκδόσεις Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος • “H πολιτική και η λογική του συμβάντος”Alain Badiou, Εκδόσεις Πατάκη

• “How to live together / Novelistic Simulations of some everyday spaces” Roland Barthes, Columbia University Press, New York

• “Naes Anaes”George Chatzistergiou, Ergon. Civilergon • “Wasafiri” International Contemporary Writing, περιοδικό που εκδίδεται στην Αγγλία

Ο Γιώργος Μ. Χατζηστεργίου είναι συγγραφέας

Με ανοιχτά βιβλία

Ετικέτες

Πέμπτη 25 Απριλίου 2019

Το αίνιγμα του τόπου - μια ερωτική υπόθεση: μύηση στις Μούσες των Άλλων γράφει ο Γιώργος Μ. Χατζηστεργίου

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Ετικέτες

Ετικέτες