Αλλόκοτες συναντήσεις με φαντάσματα Hugo Von Hofmannsthal - Thomas Mann -Arthur Schnitzler Μετάφραση: Αλέξανδρος Σινιόσογλου Γιάννης Κοίλης Επίμετρο: Γιάννης Κοίλης Εκδόσεις Κίχλη η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500+ ΛΕΞΕΙΣ

 

Αλλόκοτες συναντήσεις με φαντάσματα

Hugo Von Hofmannsthal - Thomas Mann -Arthur Schnitzler

Μετάφραση: Αλέξανδρος Σινιόσογλου Γιάννης Κοίλης

Επίμετρο: Γιάννης Κοίλης

 Εκδόσεις Κίχλη

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500+ ΛΕΞΕΙΣ

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500+ ΛΕΞΕΙΣ | Η έννοια του «ανοίκειου» στη γερμανόφωνη λογοτεχνία • Fractal

 

Η έννοια του «ανοίκειου» στη γερμανόφωνη λογοτεχνία

 

Υπάρχει σαφώς μια διάκριση ανάμεσα στη λογοτεχνική απόδοση του φανταστικού, όπως το συνέλαβε ο Edgar Allan Poe ή ο E. T. Hoffmann –με την εισβολή του τρομακτικού, με τρόπο τέτοιο που να ξεχωρίζει το πραγματικό από το εξωλογικό στοιχείο, και να οδηγείται ο αναγνώστης στην τέρψη, όταν νιώσει την ψυχή του να αναστατώνεται από την παρείσφρηση των εξωλογικών στοιχείων, από την αδυναμία του να δώσει μια λογική ερμηνεία σε ό,τι συμβαίνει στην επινοημένη μυθοπλασία, επιτρέποντας μόνο στη φαντασία του τη νοηματική προέκταση ή «ερμηνεία»– και στην έννοια του «ανοίκειου», όπως τη χειρίζεται στο μεταίχμιο ανάμεσα στον 19^ο  και στις αρχές του 20^ού αιώνα η γερμανόφωνη λογοτεχνία. Στην έκδοση της Κίχλης, Αλλόκοτες ιστορίες με φαντάσματα, στεγάζονται τρεις εκφραστές του αλλόκοτου ως ανοίκειου, που εισβάλλει στην κανονικότητα του καθημερινού για να μας μεταφέρει την υποψία ενός «παράλληλου» σύμπαντος, ενός άλλου κόσμου, τον οποίο δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε με τη δύναμη της λογικής· δεν εμπεριέχει την αίσθηση του τρομακτικού, όπως το γνωρίζουμε στην γερμανική γοτθική παράδοση του 18^ου και 19^ου αιώνα. Είναι κάτι πιο πέρα από αυτό, πιο βαθύ και πιο στοχαστικό από τη, συχνά επιφανειακή, γέννηση του τρόμου. Ο (και μεταφραστής των δύο ιστοριών από τις τρεις) Γιάννης Κοίλης γράφει στο Επίμετρο, συνδέοντας την αλλόκοτη ατμόσφαιρα αυτής της λογοτεχνίας με την εμφάνιση των κινούμενων εικόνων του κινηματογράφου: «Η εμπειρία αυτή ασφαλώς επηρέασε τον τρόπο με τον οποίο τα φανταστικά στοιχεία εμφανίζονται στη λογοτεχνία, αλλά επιπλέον διαμόρφωσε τον καινοφανή τρόπο με τον οποίο μπορεί κανείς να συναρμόσει αφηγηματικές ενότητες. Η διαπλοκή πραγματικού και επινοημένου, όπως τη βλέπει κανείς στην κινηματογραφική συγχρονία, ωθεί τους λογοτέχνες στη σύνθεση ιστοριών  όπου η συνάντηση αυτή απεικονίζει τη νέα μορφή πρόσληψης της πραγματικότητας».

Ο Hofmannsthal,  (1874-1929) γεννημένος στη Βιέννη, με το έργο του εκφράζει αυτό που οι Γάλλοι αποκάλεσαν πνεύμα «fin de siècle», με την ελπίδα να χαράζει στον ορίζοντα στην αυγή του νέου αιώνα αλλά ταυτόχρονα με μια διάθεση αδιόρατης μελαγχολίας, ίσως ανησυχίας μπροστά στο άγνωστο, ακόμη και με μια αίσθηση πεσσιμισμού που εκφράζεται με κυνισμό στη γραφή ή έστω με έναν έντονο σκεπτικισμό. Αφήνεται ελεύθερος στον χώρο της διαίσθησης που θα οδηγήσει σε περιβάλλον μυστικισμού, πολύ μακριά από τον χώρο όπως τον αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις με την περιορισμένη δυνατότητά τους να συλλαμβάνουν τα πράγματα ως εμπειρικές προσλήψεις στα πλαίσια του ρεαλισμού. Δεν είναι  τυχαίο  ότι ο Hofmannsthal ανήκε στον κύκλο του Stefan George, ενός από του σημαντικότερους Γερμανούς ποιητές (Γερμανία 1868 – Ελβετία 1933), συμμετέχοντας έτσι στην κίνηση  που αποτέλεσε την καρδιά του Μοντερνισμού στην Αυστρία («Wiener Moderne»), και μάλιστα ως «Jung Wien» (την εμπροσθοφυλακή, avant-garde) της νεωτερικότητας στη λογοτεχνία. Ο Thomas Mann (1875-1955) κινούμενος και αυτός, ήδη από τη νεαρή ηλικία, στις αρχές του κινήματος του Μοντερνισμού, πραγματεύεται στη δική του ιστορία την πολύ επισφαλή ισορροπία του ανθρώπου ανάμεσα στον εμπειρικό κόσμο (με τη συνακόλουθη γλώσσα που προσπαθεί να τον εκφράσει) και στην υποψία πως όλα τα φαινόμενα είναι απλώς επιφανειακές και οριακές προσλήψεις με απολύτως περατά όρια, που το μόνο που μπορούν να προκαλέσουν είναι ένα αίσθημα απογοήτευσης. Ο Arthur Schnitzler (1862-1931), ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του βιεννέζικου μοντερνισμού, ήταν μέλος και αυτός του λογοτεχνικού κύκλου «Jung Wien», με εμφανή την εισχώρηση της σεξουαλικότητας στο έργο του, η οποία προκάλεσε στην εποχή του σκάνδαλο. 

Στην «Πολεμική ιστορία» του ο Hofmannsthal, γύρω από τον ήρωά του, επιλοχία Άντον Λερχ, θα κτίσει ένα τοπίο θανάτου (υπαρκτού στο πεδίο της μάχης αλλά και ιδεατού ως προμηνύματος), διάστικτου από συμβολισμούς. Ο Thomas Mann, στο «Ερμάριο - Μια ιστορία γεμάτη αινίγματα», με ήρωά του έναν ταξιδιώτη τραίνου, θα αφηγηθεί μια ιστορία έρωτα και θανάτου, που κινείται ανάμεσα στην πραγματικότητα και στο όνειρο. Όσο για τον Arthur Schnitzler, αυτός θα αφήσει τον δικό του ήρωα, στο «Ημερολόγιο της Ρεδεγόνδας», να αφηγηθεί μια (πραγματική;) ερωτική ιστορία σε έναν άγνωστο, με τη δύναμη του φανταστικού στοιχείου να κυριαρχεί, επιτρέποντας την αμφιβολία για τα όρια της αλήθειας. Ως επιρροή και στους τρεις δεν θα πρέπει να αφήσουμε απέξω και την εντύπωση που έκαναν την ίδια εποχή οι ψυχαναλυτικές θεωρίες (π. χ. Freud), για τη δύναμη του υποσυνειδήτου, τη δημιουργία των ονείρων και την αμφίδρομη λειτουργία τους από και προς την πραγματικότητα.

Και στις τρεις ιστορίες γεννιέται η αίσθηση του δυνητικά αναπάντητου αινίγματος. Ο αναγνώστης, με την αποδοχή της λογοτεχνικής σύμβασης, περνάει από το οικείο στο ανοίκειο περιβάλλον, αφήνεται να παρασυρθεί από το «μαγικό ψεύδος», την απατηλή εντύπωση πως όσο βρίσκεται μέσα στις ιστορίες που διαβάζει, όλα είναι εν δυνάμει ισχύοντα. Προσφεύγω πάλι στο Επίμετρο, όπου ο Γιάννης Κοίλης επιστρατεύει σχετικά την άποψη του Jacques Lacan για την τέχνη του θαυματοποιού που απογειώνεται όταν «μέσω του στοιχείου της μυθοπλασίας [κατορθώνει] να μας εξαπατήσει μέσω της αλήθειας».

Στο εξώφυλλο αλλά και στον κολοφώνα του βιβλίου έργα του Αλέξανδρου Σινιόσογλου, δύο μορφές με το περίγραμμά τους να χάνεται στο φόντο, ανάμεσα στο πραγματικό και στο φανταστικό.

 Διώνη Δημητριάδου