Για μια καθολική μόρφωση Της Διώνης Δημητριάδου ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ, Αρχές Παιδείας, πρόλογος-επιμέλεια Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Γιάννης Μπαρτσώκας, εκδόσεις Gutenberg, σελ. 91 η πρώτη δημοσίευση στις ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ της ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗΣ ΑΥΓΗΣ 20-4-2025

 

Για μια καθολική μόρφωση

Της Διώνης Δημητριάδου

ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΚΟΥΝΙΝ, Αρχές Παιδείας, πρόλογος-επιμέλεια Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Γιάννης Μπαρτσώκας, εκδόσεις  Gutenberg, σελ. 91

η πρώτη δημοσίευση στις ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ της ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗΣ ΑΥΓΗΣ 20-4-2025

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ: Για μια καθολική μόρφωση

 

Για τον Ρώσο θεωρητικό του Αναρχισμού, αλλά και μία από τις σημαντικότερες μορφές της επαναστατικής ιδεολογίας του 19^ου αιώνα, Μιχαήλ Μπακούνιν, προέχει πάντα το όραμα της επανάστασης, και αυτό είναι που  καθορίζει κάθε του γραφή, στην ουσία παρέμβαση στα πολιτικά δρώμενα της εποχής του. Για τον Μπακούνιν η μόρφωση είναι το «όχημα» για την κοινωνική αλλαγή που σταδιακά θα οδηγήσει και στην κατάργηση των κρατικών μοντέλων. Θέτοντας ως απώτερο στόχο στις Αρχές Παιδείας τη διανοητική και ηθική απελευθέρωση του ατόμου, ως μέρους του κοινωνικού συνόλου (που θα αποκτήσει το επιθυμητό διανοητικό και ηθικό επίπεδο), διατυπώνει τις θέσεις του στο θεωρητικό ζήτημα της παιδείας, τοποθετώντας φυσικά το όλο θέμα στη σειρά του: επιτακτική αρχικά η οικονομική απελευθέρωση, με τη συνακόλουθη πολιτική απελευθέρωση, που οδηγεί στο ανώτερο επίπεδο του πολιτιστικού εποικοδομήματος, το διανοητικό και ηθικό, σύμφωνα με το μαρξιστικό μοντέλο ανάλυσης, το οποίο εδώ ασπάζεται· η αντιπαράθεση με τον Μαρξ θα ακολουθήσει λίγα χρόνια μετά, στο συνέδριο της «Διεθνούς» το 1872, οπότε και θα επέλθει η διάσπαση σε δύο ομάδες, την υπό τον Μαρξ και την αναρχική.

Στον πυρήνα της ανάλυσής του τοποθετεί την ανάγκη για καθολική μόρφωση, στη βάση μιας ισότητας που θα υπερβαίνει τις κοινωνικές τάξεις, θέση που δημιουργεί, όπως είναι φυσικό, ενστάσεις, καθώς στηρίζεται σε μια ατεκμηρίωτη, εκ του αποτελέσματος, πεποίθηση πως η ισότιμη εκπαίδευση (ίδια σχολεία, ίδιοι δάσκαλοι, ίδια ύλη, ίδια χρόνια σπουδών) αρκεί για να έχουμε το κοινό μορφωτικό επίπεδο για όλους. Άλλωστε, η άποψή του για την καθοριστική έως απόλυτη επίδραση που ασκεί στη μόρφωση του ατόμου η κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει, καταρρίπτεται από πλείστα παραδείγματα αυτοδημιούργητων ή φτωχών στην καταγωγή που διέπρεψαν, παραμερίζοντας πολλούς μορφωμένους λόγω της αστικής ή μεγαλοαστικής τους προέλευσης. Ο Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, επιμελητής της έκδοσης, προλογίζοντας το βιβλίο θα επιμείνει σ’ αυτό το αστήρικτο και κατά βάση ουτοπικό «κοινωνιστικό», όπως το ονομάζει, ιδανικό του Μπακούνιν.

Έχοντας ως βάση της ανάλυσής του αυτό το ιδανικό ο Μπακούνιν, θα μιλήσει για «αστική επιστήμη», θα αναγάγει την εργασία σε μέγιστο ιδεώδες (μόνο με την εργασία ο άνθρωπος γίνεται Άνθρωπος, σ. 75), θα απορρίψει την έννοια του «αυτεξούσιου», θεωρώντας το επινόημα· ομοίως απορριπτέα γι’ αυτόν η έννοια της «θέλησης» θεωρώντας την αποτέλεσμα κάποιας νευρικής λειτουργίας. Αυτές οι θέσεις τον οδηγούν στη διατύπωση: […] κάθε άνθρωπος, σε κάθε στιγμή της ζωής του, είναι προϊόν της σύνθετης δράσης φύσης και κοινωνίας, απ’ όπου επιβεβαιώνεται ό,τι διατυπώσαμε παραπάνω: για να ηθικοποιήσουμε τους ανθρώπους πρέπει να ηθικοποιήσουμε το κοινωνικό περιβάλλον. (σ. 86). Θέση που απηχεί και τη βασική του διάκριση από τη μαρξιστική ιδεολογία, καθώς στηρίζεται περισσότερο στην κοινωνία και στο άτομο (με αυτή τη σειρά) και όχι στη δημιουργία ενός νέου κράτους, το οποίο οραματίζεται ο Μαρξ, ενώ ο Μπακούνιν υποστηρίζει την κατάργησή του. Ενδιαφέρον αποκτά η θέση του για τη σταδιακή εμπειρίωση της ανθρώπινης ηθικής δίπλα στη θεωρητική διδασκαλία, σε διάκριση καταφανή από τη θεία ηθική: Η θεία ηθική θεωρεί την εργασία ευτελισμό και τιμωρία· η ανθρώπινη τη βλέπει ως υπέρτατο όρο της ευτυχίας και της αξιοπρέπειας. (σσ. 74-75). Φυσικά, αξίζει εδώ να επισημανθεί πως το ιδανικό σχήμα της παιδείας, κατά τον Μπακούνιν,  με τον απόλυτο τρόπο που προβάλλεται, δεν απέχει πολύ από το να συγκροτεί έναν ακόμη εξουσιαστικό μηχανισμό – αλλά αυτό μας οδηγεί πολύ πιο πέρα από τα όρια αυτού του κριτικού κειμένου.

Η έκδοση προλογίζεται από τον επιμελητή Ήρκο Ρ. Αποστολίδη, ο οποίος σωστά παρατηρεί πως ανάλογα κείμενα ενδιαφέρουν ως αφορμή για συζήτηση, «ανεξαρτήτως συμφωνίας ή μη με τις αρχές και τις διατυπούμενες ιδέες» (Πρόλογος, σ.9), προτάσσοντας την προβολή τεκμηριωμένης γνώμης. Ο μεταφραστής και σχολιαστής της έκδοσης Γιάννης Μπαρτσώκας, στην Εισαγωγή, συγκρίνει τις σχετικές απόψεις των άλλων διανοητών του αναρχισμού με αυτές του Μπακούνιν, προτάσσοντας τον άξονα της Επανάστασης, αλλά κυρίως αυτόν της Ηθικής (και όχι της Πολιτικής), ως σημείο σύγκλισης των γνήσιων αναρχικών, «[…] που ποτέ δεν επιβάλλεται έξωθεν, δεν είναι κρατική, θρησκευτική, επαναστατική – είναι ηθική αυτόθετη, αυτοθεμελιούμενη, ενδογενής». (Εισαγωγή, σ. 29).

Οι Αρχές Παιδείας γράφτηκαν από τον Μπακούνιν στα γαλλικά και δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα Égalité σε συνέχειες από την 31^η Ιουλίου έως την 21^η Αυγούστου του 1869, εποχή που ο Μπακούνιν είχε ήδη προσχωρήσει στη «Διεθνή Ένωση Εργατών» («Πρώτη Διεθνή»). Η πρώτη μετάφραση του έργου στην ελληνική γλώσσα, από τον Ηρακλή Ν. Αποστολίδη, δημοσιεύθηκε στην αναρχική εφημερίδα Άμυνα, το 1920, ανωνύμως. Τώρα έχουμε ενταγμένο το έργο του Μπακούνιν στη σειρά Ψήγματα των εκδόσεων Gutenberg (πρόκειται για το τέταρτο βιβλίο της σειράς), στην οποία είναι υπεύθυνος ο Ήρκος Ρ. Αποστολίδης. Στη σειρά αυτή επιλέγονται έργα με την προϋπόθεση μιας αρχικής κατάφασης για την αξία τους, με ανοιχτή, ωστόσο, την αποδοχή ή όχι των ιδεών που εμπεριέχονται σ’ αυτά. Οι ιδέες του Μπακούνιν, με το διαχρονικό τους ενδιαφέρον,  προσφέρονται, ή μη τι άλλο, για προβληματισμό και συζήτηση.

Διώνη Δημητριάδου