Το παιχνίδι της Άγρας
Θεόδωρος Εσπίριτου
εκδόσεις
Κίχλη
Το
«είναι», το «φαίνεσθαι» και η γραφή
«Καμιά φορά κλείνω τα μάτια και ονειρεύομαι», είπε ο
Μάρλοου. «Βλέπω τη ζωή μας ν’ αλλάζει. Πιστεύω πως όχι μόνο οι πράξεις, αλλά
και οι σκέψεις έχουν τη δύναμη ν’ αλλάξουν τον κόσμο· ακόμα και ό,τι δεν
πρόλαβε να υπάρξει· ακόμα κι αυτό μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο». Τα λόγια αυτά του ήρωα της ιστορίας Κρίστοφερ Μάρλοου,
ερευνητή στην Υπηρεσία Εξιχνίασης Σκοτεινών Υποθέσεων, αφήνουν εκείνο το ίχνος
της ελπίδας που κρίνεται αναγκαίο, όταν η ζοφερή πραγματικότητα και το ακόμη
πιο δυσοίωνο μέλλον εξαντλούν τα περιθώρια αισιοδοξίας. Αμφισβητήσιμο συχνά αν η
λογοτεχνική γραφή έχει μέσα της ως εγγενές χαρακτηριστικό την επινόηση/εφεύρεση
μιας, ελάχιστης έστω, ελπίδας ανανέωσης του κόσμου, την οποία οφείλει κάθε φορά
να προβάλλει· είθισται να αναμένουμε από
τη γραφή την αποτύπωση ενός αληθοφανούς τοπίου είτε ως σύγχρονη πραγματικότητα
είτε ως φουτουριστικό σκηνικό που αναπόφευκτα θα σαρκωθεί σε ρεαλιστική,
υπαρκτή συνθήκη. Ωστόσο, πάντοτε κινεί το ενδιαφέρον μια προσέγγιση περισσότερο
οπτιμιστική, όταν έχει προηγουμένως επαρκώς σκιαγραφηθεί η δυσοίωνη
πραγματικότητα προκειμένου κατόπιν να διαφανεί κάποιο φως στο σκοτεινό τοπίο, και
κυρίως όταν ο απώτερος σκοπός της λογοτεχνικής γραφής δεν έγκειται απλώς στην
τέρψη της ανάγνωσης.
Ο Θεόδωρος Εσπίριτου,
γνωστός για τη σημαντική σκηνοθετική του δουλειά στο θέατρο, αναμετριέται με τη
μεγάλη αφήγηση παρουσιάζοντας το πρώτο του μυθιστόρημα, «Το παιχνίδι της
Άγρας». Μια εύκολη κατηγοριοποίηση το εντάσσει στο προφανές, δηλαδή στα
φουτουριστικά μυθιστορήματα, αυτά που επιλέγουν τα χρονικά πλαίσια της ιστορίας
τους να τοποθετούνται σε ένα κοντινό ή μακρινό μέλλον και συνήθως σε ένα
δυστοπικό περιβάλλον. Μέσα, όμως, σ’ αυτές τις χωροχρονικές συνθήκες θα δούμε
να εκτυλίσσεται μια ιστορία που γειτνιάζει με τις καθαρόαιμες αστυνομικές
προβάλλοντας το μυστήριο, τη δράση, τις σταδιακές αποκαλύψεις, τις ανατροπές.
Με τις απαραίτητες, όμως, αναγνωστικές αποκωδικοποιήσεις το μυθιστόρημα μπορεί
να διαβαστεί ως ένα πολιτικό θρίλερ σοβαρότατου προβληματισμού. Η Ευρώπη που
μας παρουσιάζει ο Εσπίριτου – με την αναμενόμενη ακρότητα που επιτρέπει η λογοτεχνία
και η επινοημένη μυθοπλασία, φυσικά– βρίσκεται ίσως λίγα μόνο βήματα μακριά από
τη σημερινή εικόνα της, όσο κι αν δεν
θέλουμε να το πιστέψουμε. Ο αυταρχισμός των εξουσιαστικών μηχανισμών δίνει
πλέον απροκάλυπτα δείγματα μέσα σε θεωρούμενα δημοκρατικά καθεστώτα
(τουλάχιστον με τις από κοινού και συμβατικά αποδεκτές προδιαγραφές) ενώ την
ίδια ώρα ανακύπτουν όλο και καινούργιοι
θύλακες ολοκληρωτισμού που φθάνουν ως
την ανάληψη της εξουσίας. Πόσο απέχει, αλήθεια, η σημερινή πραγματικότητα από
το εφιαλτικό σκηνικό που διαγράφεται
στην ιστορία του Εσπίριτου; Μέσα σε μια Ευρώπη σπαρασσόμενη από
οικονομικές και πολιτικές αντιθέσεις και κρυφά παιχνίδια των κρατών μελών της, σε
μία χώρα στην οποία έχει επιβληθεί νεοναζιστικό καθεστώς, ο ερευνητής Μάρλοου
θα επιβιβαστεί σε ένα τρένο με άγνωστο προορισμό και ασαφείς οδηγίες. Ήδη η αρχή
της ιστορίας μοιάζει καφκική με τον ήρωα να εγκλωβίζεται εκών άκων σε μια περιδίνηση από
την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει. Η εντύπωση θα ενισχυθεί, όταν με την επιβίβασή
του στο τρένο θα συναντήσει παράξενους ανθρώπους με ακατανόητες συμπεριφορές.
Σταδιακά θα αντιληφθεί πως πρέπει να εξιχνιάσει μια εξαφάνιση και δύο φόνους.
Αν αυτά τα συνδέσουμε με μια επιστημονική ανακάλυψη που θα διαφανεί πίσω από το
πρώτο επίπεδο της ιστορίας και κυρίως με το τηλεοπτικό παιχνίδι, στο οποίο
μοιάζει όλα να εντάσσονται καταργώντας την αληθοφάνεια των γεγονότων, μπορούμε
να δούμε τον λαβύρινθο μέσα στον οποίο θα βρεθεί ο Μάρλοου με την καθοδήγηση
του συγγραφέα. Είναι όλα, λοιπόν, ένα παιχνίδι, μια απάτη των αισθήσεων, μια
παραπλάνηση της νόησης και μια καταστρατήγηση της λογικής; Ή μήπως, ακόμη
χειρότερα, το «παιχνίδι» είναι η παγίδα, ο εύστοχος παραπλανητικός τρόπος που
οδηγεί στην υλοποίηση σκοτεινών στόχων με το προκάλυμμα μιας αθώας δήθεν τηλεοπτικής
προσφιλούς εκπομπής; Μοιάζει να έχει δρομολογηθεί η πορεία μιας καταχθόνιας
μηχανής που στο διάβα της θα καταπιεί όχι μόνον τη λογική ως στοιχειώδη
ανθρώπινη συνθήκη διαβίωσης σε κοινωνία πολιτών, αλλά και κυριολεκτικά θα
αφανίσει όποιον βρεθεί μπροστά της για να την αντιμετωπίσει και να την
καταστρέψει. Υπάρχει άραγε πιθανότητα επιβίωσης και, ακόμη περισσότερο,
φαίνεται από κάπου η δυνατότητα υπέρβασής της;
Η τεχνική που επέλεξε ο συγγραφέας στηρίζεται στη σταδιακή αποκάλυψη στοιχείων, στη βάση των οποίων ένα δυνατό μυαλό μπορεί να κινηθεί βρίσκοντας τον δρόμο του μέσα από τις στοές του στημένου λαβύρινθου. Εδώ εντοπίζεται και η θεατρικότητα της γραφής, καθώς διαβάζοντας «βλέπουμε» το ξεδίπλωμα της ιστορίας σαν σε θεατρικές πράξεις με την απαραίτητη δραματική συμμετοχή των υποκριτών και την ευρεία χρήση του διαλόγου – καθόλου τυχαία φυσικά η σύνδεση με την ιδιότητα του σκηνοθέτη που έχει ο συγγραφέας. Όπως ένα προς ένα θα καταρρέουν τα ψεύτικα σκηνικά, θα αχνοφαίνεται η αλήθεια των πραγμάτων. Είναι, όμως, ικανή αυτή η αλήθεια να υπερκεράσει την ισχύ του πλασματικού και φαινομενικά πραγματικού; Γιατί, όπως συμβαίνει και στην καλά στημένη τηλεοπτική ψευδή πραγματικότητα, πόσο εύκολο είναι να αποκαλυφθεί η διαφορά ανάμεσα στο «φαίνεσθαι» και στο «είναι»;
«Μιλάτε σαν να βρισκόμαστε σε…»
«Σε στρατόπεδο συγκέντρωσης θα λέγατε; Ναι, η Άγρα
είναι ένα σύγχρονο στρατόπεδο συγκέντρωσης».
«Το λέτε σαν σχήμα λόγου υποθέτω».
«Σχήμα λόγου; Εσείς πώς θα ονομάζατε ένα μέρος όπου
ακόμα και η τηλεφωνική επικοινωνία με τον έξω κόσμο αποκλείεται; Πώς θα
ονομάζατε ένα μέρος απ’ όπου δεν υπάρχει καμία έξοδος διαφυγής και όπου ανά
πάσα στιγμή ενεδρεύουν τα βασανιστήρια και ο θάνατος; Κόλαση ίσως;» (σελ. 193)
Εύστοχα έχει εμπλακεί στην
ιστορία το τηλεοπτικό παιχνίδι της Άγρας, το κυνήγι δηλαδή ή καλύτερα η θήρευση
που παραπέμπει στο οικονομικό και κατ’ επέκταση πολιτικό παιχνίδι, στην
επιδίωξη της απόλυτης κυριαρχίας. Είναι το κλειδί για τον αναγνώστη που πίσω
από την πλοκή και το μυστήριο θα διαβάσει τις πολιτικές προεκτάσεις που νομίζω
πως αρχικά ο συγγραφέας είχε ως στόχο της γραφής του. Από το στοιχείο αυτό
εικάζεται και η σχετικά οπτιμιστική θεώρηση που ο Εσπίριτου δίνει στην ιστορία
του. Και αυτή ακριβώς η θεώρηση επιτρέπει ένα σχόλιο για τη λογοτεχνία όπως την εκλαμβάνει
ο συγγραφέας. Χειρίστηκε με άριστο τρόπο μια ιστορία μυστηρίου, μας μετέφερε
στη μελλοντική δυστοπία προκειμένου να αντιληφθούμε ότι τα σημάδια υπάρχουν
μπροστά μας, ήδη επωάζονται τα εφιαλτικά σκηνικά, μόνο που δύσκολα
αναγνωρίζονται καλυμμένα όπως είναι από τον μηχανισμό του ψέματος ενός κόσμου
πλασματικά ασφαλούς μέσα στη ψευδαίσθηση της δημοκρατικής λειτουργίας. Αν η
λογοτεχνική γραφή έχει τη δύναμη πρώτα πρώτα να επισημάνει την αρχή του νήματος
και κατόπιν να δρομολογήσει τη σκέψη προς μια πραγματικότητα που ακόμη
υποκρύπτει την αλήθεια της πίσω από κατασκευασμένα σκηνικά, τότε έχει
επιτελέσει ένα σπουδαίο έργο: εκτός από την τέρψη της ανάγνωσης, που προσφέρει
ένα καλογραμμένο βιβλίο, αποβαίνει και πρόξενος ανακατατάξεων στη σκέψη του
αναγνώστη και (μακάρι) και στην πράξη.
Διώνη Δημητριάδου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου