Η επιτροπή νουβέλα Sonallah Ibrahim μετάφραση από τα αραβικά: Πέρσα Κουμούτση εισαγωγή: Διώνη Δημητριάδου ΑΩ εκδόσεις

Η επιτροπή

νουβέλα

Sonallah Ibrahim

μετάφραση από τα αραβικά: Πέρσα Κουμούτση

εισαγωγή: Διώνη Δημητριάδου

ΑΩ εκδόσεις

 η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

https://www.fractalart.gr/i-epitropi/

ένα τοπίο καφκικό

Ο ήρωας στη νουβέλα του Ibrahim Sonallah βαδίζει προς την καταστροφή του – προμελετημένη και σχεδιασμένη προσεκτικά από μια Επιτροπή απόλυτης εξουσίας, απέναντι στην οποία ο ίδιος εμφανίζεται οικειοθελώς. Έτσι, με τα δικά του βήματα εισέρχεται στο ναρκοθετημένο τοπίο πιστεύοντας πως η έκβαση της συνάντησής του με τα μέλη της Επιτροπής εξαρτάται από τα προσόντα του, την άρτια προετοιμασία του  και τη ρητορική του δεινότητα. Σύντομα θα αντιληφθεί ότι δεν έχει στα χέρια του το νήμα που θα τον καθοδηγήσει να βγει αλώβητος από τον λαβύρινθο του εξουσιαστικού μηχανισμού. Το παραπάνω σκηνικό αρκεί για να χαρακτηρισθεί η ιστορία εφιαλτική. Ο ήρωας εγκλωβισμένος (με δική του απόφαση) σε έναν κλοιό που ολοένα σφίγγει γύρω του. Η αίσθηση του αναπόδραστου τέλους. Η μηδαμινότητα της ανθρώπινης οντότητας μπροστά σε απρόσωπες δυνάμεις, οι οποίες τείνουν να τον υπερκεράσουν και βαθμιαία να τον καταργήσουν.

Το πιο τρομακτικό, ωστόσο, δεν πηγάζει από το άρτια δουλεμένο σκηνικό της ιστορίας και τη βασική ιδέα που γύρω της πλάθεται η σφιχτοδεμένη πλοκή. Περισσότερο είναι η αίσθηση πως θα μπορούσε ο καθένας από εμάς να βρεθεί στη θέση του ήρωα, κάτω από συνθήκες παρόμοιες – μια αίσθηση που εισβάλλει στη συνείδηση του αναγνώστη μόνο στα πολύ δυνατά στη γραφή τους έργα. Δεν έχουν σημασία οι ιδιαίτερες λεπτομέρειες που καθιστούν την κάθε περίπτωση κατάχρησης εξουσίας ξεχωριστή στην αυθαιρεσία της ή στην αγριότητα των μέσων που χρησιμοποιεί προκειμένου να κάμψει όσους τολμούν ένα βήμα προς την αμφισβήτηση και να τους ενσωματώσει στο ομοιόμορφο τοπίο ελέγχου της. Η ουσία του προβλήματος, που θίγεται στο έργο του Sonallah, βρίσκεται ακριβώς στη διαχρονικότητα και στην παγκοσμιότητα της απειλής. Ο ήρωας της νουβέλας «Η Επιτροπή», μέσα στη συμβολική  ανωνυμία του, αντιπροσωπεύει τον μέσο άνθρωπο, τον εγκλωβισμένο στα γρανάζια μιας εξουσίας, που συντηρεί την υπόστασή της και τη θέση της στην κορυφή του κοινωνικού και πολιτικού οικοδομήματος μέσα από τον παραλογισμό των απαιτήσεών της και τον εκφοβιστικό μηχανισμό που αργά αλλά σταθερά κατασκάπτει την όποια αντίσταση της λογικής. 

Στάθηκα έξω από την αίθουσα περιμένοντας τον επιστάτη να τελειώσει με το καθάρισμα, την τακτοποίηση των καθισμάτων και το σφράγισμα των παραθύρων της αίθουσας. Μόλις εμφανίστηκε πάλι στην είσοδο, έσπευσα να του προσφέρω ένα τσιγάρο και να του το ανάψω. «Θυμάσαι τη χειρότερη τιμωρία που επιβλήθηκε ποτέ από τα μέλη της Επιτροπής;» τον ρώτησα. Κούνησε αρνητικά το κεφάλι του λέγοντας, «Η Επιτροπή δεν είναι δικαστήριο». «Το γνωρίζω», απάντησα, «Αυτό που εννοώ είναι ποια θεωρείται από την Επιτροπή η χειρότερη τιμωρία «Αυτό εξαρτάται από πολλούς παράγοντες». «Φυσικά». «Κάθε περίπτωση είναι ιδιαίτερη». «Βεβαίως». «Στη δική σου περίπτωση, έτσι όπως την παρακολούθησα με ενδιαφέρον, δεν υπάρχει χειρότερη ούτε σκληρότερη τιμωρία από το φάγωμα». «Τι είδους φάγωμα; Ποιος τρώει τι;» τον ρώτησα απορημένος. Μου έριξε ένα συμπονετικό βλέμμα και σκύβοντας για να μαζέψει την καρέκλα του απάντησε, «Εσύ τρως εσένα».  

Το τοπίο καφκικό. Ο ήρωας θα μπορούσε να εμφανίζεται με το αρχικό του ονόματός του, συνομιλώντας έτσι με τον εμβληματικό Κ. του Φραντς Κάφκα, ακριβώς γιατί τα προσωπικά του χαρακτηριστικά βαθμηδόν καταργούνται, καθώς παίρνει τη θέση του (εκών άκων) στο ευρύτερο νόημα της εφιαλτικής τοιχογραφίας. Ο χρόνος και ο τόπος, όπως δηλώνονται στην ιστορία, μόνον ως βοηθητικά στοιχεία της πλοκής θα μπορούσαν να εκληφθούν, καθώς ξεπερνούν τα χωροχρονικά πλαίσια και εκτινάσσονται σε κάθε σημείο όπου γης για να συναντηθούν με θύτες και θύματα ανάλογων σκηνικών.

Ο αλληγορικός χαρακτήρας της γραφής του Sonallah επιτρέπει τις πολλαπλές ερμηνείες της ιστορίας του. Αρχικά δηλώνει την πιο εξόφθαλμη καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα καθεστώτα εκείνα, που δεν έχουν ανάγκη τον εξωραϊστικό μανδύα εξαπάτησης των πολιτών για να αναδείξουν ένα τάχα δημοκρατικό πλαίσιο άσκησης της εξουσίας. Ωστόσο, μπορούμε να επεκτείνουμε το φάσμα και σε εκείνα τα καθεστώτα που μετέρχονται πιο ευφυείς μεθόδους και τρόπους παραπλάνησης των αληθινών τους στόχων, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα που απλόχερα τους δίνονται από την τεχνολογία και τον παντοδύναμο μηχανισμό της διαφήμισης (παρασιτικό του μηχανισμού των Μ.Μ.Ε.) προκειμένου να αναδείξουν ένα ψευδές προσχηματικό πρόσωπο και να χειραγωγήσουν  αποτελεσματικότερα το πλήθος των ανυποψίαστων πολιτών τους. Κι εκεί ακριβώς είναι που η νουβέλα με τον ασφαλή περιεκτικό τίτλο «Η Επιτροπή» λαμβάνει τις πραγματικές της διαστάσεις βρίσκοντας τη θέση που της αξίζει δίπλα στις ιστορίες του Κάφκα αλλά και του Χάινριχ Μπελλ. Ο τελευταίος στο διήγημά του «Το Λυπημένο μου Πρόσωπο» βάζει στο στόμα του ήρωά του (ταλαιπωρημένου επίσης από τον παραλογισμό του εξουσιαστικού μηχανισμού που τον έχει παγιδεύσει) την εύλογη απορία αν θα πρέπει πλέον να  απολέσει τα χαρακτηριστικά του και να απομείνει εντελώς χωρίς πρόσωπο, αν θέλει να επιβιώσει. Δίπλα του,  σε μια αυτονόητη συνταύτιση ο αναγνώστης της «Επιτροπής» θα δει τον ήρωα του Sonallah να κατατρώει τον εαυτό του – δισήμαντη συνθήκη που μπορεί να ερμηνευτεί ως μια κατ’ ουσίαν εξαφάνιση του ψυχικού του κόσμου, αλλά σε μια πιο αισιόδοξη εκδοχή ως μια κατάργηση των χαρακτηριστικών εκείνων που τον καθιστούν δέσμιο των μηχανισμών εξολόθρευσής του. Στη δεύτερη αυτή εκδοχή, η νουβέλα αποκτά μια αισιόδοξη προοπτική, που δεν θα ήταν μακριά, πιστεύω, από τον στόχο του συγγραφέα της να προσδώσει μια ελπίδα στον άνθρωπο/θύμα του Παράλογου που συντηρεί ως οπτική αλλά και ως ιδεολογία τον κόσμο γύρω του. Άλλωστε και στον εφιαλτικό κόσμο του Κάφκα μπορούμε να δούμε το ελάχιστο εκείνο σημείο, που οι ήρωές του αντιλαμβάνονται τη θέση τους μέσα στη συνολική εικόνα – βασικό σημείο εκκίνησης για την αφύπνισή τους. Αρκεί φυσικά να έχουν τη δύναμη να αντιμετωπίσουν τη νέα πραγματικότητα που ανοίγεται μπροστά τους και να προτάξουν την προσωπική τους ταυτότητα πέρα από την ανωνυμία της ομοιομορφίας στην οποία φαίνονται καταδικασμένοι. Ο ήρωας του Sonallah, στο τελευταίο κεφάλαιο της νουβέλας, δείχνει πως έχει κατακτήσει τα στάδια της Γνώσης: γνώση του εαυτού του, γνώση του κόσμου που τον περιβάλλει, γνώση της θέσης του στον κόσμο αυτόν. Ο συγγραφέας ευφυώς σταματά εκεί ακριβώς την ιστορία του. Όλα είναι πιθανά από το σημείο αυτό και πέρα. Θα προχωρήσει με όπλο αυτή τη συνειδητή πλέον κατάσταση ή θα αποχωρήσει καταπτοημένος αφήνοντας την πολύτιμη γνώση που απόκτησε ανενεργή;

Ένιωθα ήρεμος, και για άλλη μια φορά γαλήνιος, ώσπου άρχισε να ξημερώνει. Τότε ακριβώς, ύψωσα το πονεμένο χέρι μου στο στόμα κι άρχισα να τρώω τον εαυτό μου.

Είναι άραγε η αυτοκαταστροφή του ήρωα  ή ίσως η επώδυνη μεταμόρφωσή του, που δηλώνεται με αυτά τα λόγια; Ο αναγνώστης αφήνεται να αποφασίσει ποια εκδοχή θα προτιμούσε ή μάλλον ποια από τις δύο αντέχει να δεχθεί ως δυνάμει και δική του, μέσα στην προσωπική του μέθεξη με την ιστορία που έχει πλέον επιτευχθεί.  Η ατομική επιλογή από τη μια, ο προκαθορισμός της πορείας από αλλότριες δυνάμεις από την άλλη –αυτό το ισχυρό δίπολο, δουλεμένο έξοχα από τον συγγραφέα– καθιστά τη σύντομη αυτή νουβέλα εμβληματική της τραγικότητας του  ανθρώπου, ενός όντος που βαυκαλίζεται να πιστεύει στο αυτεξούσιο για να διαψευστεί σχεδόν σε κάθε βήμα του. 

Ο Ibrahim Sonallah θεωρείται από τους σημαντικότερους σύγχρονους Άραβες συγγραφείς, που με το έργο τους ασκούν σκληρή κριτική στην καθεστηκυία τάξη εδώ και έξι περίπου δεκαετίες πληρώνοντας το τίμημα της δράσης του με την προσωπική του ελευθερία. Συγκαταλέγεται στους σπουδαιότερους διανοούμενους, με πολλές διακρίσεις και βραβεία στην Ευρώπη, ενώ το έργο του έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Πρόσφατα τιμήθηκε και με το διεθνές βραβείο Καβάφη. Η Πέρσα Κουμούτση, πεζογράφος και μεταφράστρια αραβικής λογοτεχνίας πολυβραβευμένη (τιμημένη και με το βραβείο Καβάφη το 2001) μετέφερε άριστα στην ελληνική γλώσσα το ύφος και τον ρυθμό του πρωτοτύπου γνωρίζοντας στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό τον πολύ σημαντικό Άραβα συγγραφέα και διανοητή μέσω της πολυσήμαντης νουβέλας του, φροντισμένης αισθητικά από τις ΑΩ εκδόσεις.

Διώνη Δημητριάδου