Ο βράχος του Σίσυφου
Κωνσταντίνος Λίχνος
εκδόσεις Γράφημα
η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal
στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ500+ ΛΕΞΕΙΣ
Το αδήριτον σθένος της ανάγκης και η πιθανή
υπέρβασή της
Αφήστε με να καυχιέμαι, λοιπόν, κουβαλώντας τον βράχο
μου. Έτσι κι αλλιώς θα το κάνω, την άδεια κανενός δεν ζητώ. Ο μόνος που θα
μπορούσε να βαρεθεί τη φλυαρία μου είναι ο βράχος. Μονάχα αυτός δικαίωμα θα ’χε
να μου ζητήσει να σωπάσω για λίγο. Μα,
δεν το κάνει ποτέ. Τον στηρίζω αδιάκοπα πάνω μου, κι έχει γίνει του κορμιού μου
προέκταση· να με σιγήσει θα ήταν σαν να φιμώνει το στόμα του. (σ. 21).
Ένα αφήγημα/διήγημα
φιλοσοφικού χαρακτήρα αποτελεί το πρόσφατο έργο του Κωνσταντίνου Λίχνου, στον
βαθμό που, χωρίς να στερείται τη δομή μιας αφήγησης, και μάλιστα με την επιλογή
της πρωτοπρόσωπης «φωνής», επιχειρεί να αναλύσει εν συντομία τον μύθο του
Σίσυφου, ιδωμένο μέσα από μια σύγχρονη οπτική, με σαφείς ιδεολογικές
προεκτάσεις. Τοποθετώντας ως προμετωπίδα τον αισχύλειο λόγο από τον Προμηθέα δεσμώτη (την πεπρωμένην δε χρη αίσαν φέρειν ως ράστα, γιγνώσονθ’ ότι το της
ανάγκης έστ’ αδήριτον σθένος), συνδέει άρρηκτα το πάσχον υποκείμενο (είτε
αυτό είναι ο Σίσυφος είτε ο Προμηθέας) αφενός με την άφευκτη μοίρα του και
αφετέρου με τη δύναμη της ανάγκης. Υπάρχου, ωστόσο, όρια στη δύναμη της
ανάγκης;
Στο εκτενές εισαγωγικό του
κείμενο ο Λίχνος ανιχνεύει το «πρόσωπο» του Σίσυφου, όπως μας έχει παραδοθεί
από τον αρχικό μύθο (ανοιχτό σε φιλοσοφικό στοχασμό) αλλά και τις πολλαπλές
εκδοχές ερμηνείας του από την αρχαιότητα ώς σήμερα, κλίνοντας περισσότερο προς
την ερμηνεία του Αλμπέρ Καμύ, στο φιλοσοφικό του έργο Ο μύθος του Σίσυφου-Δοκίμιο πάνω
στο παράλογο.
Αναπόφευκτα μια τέτοια ερμηνευτική προσέγγιση οδηγεί προς την «απελευθέρωση» του Σίσυφου εν είδει αντίστασης ενάντια στους θεούς τιμωρούς αλλά και στην ίδια τη Μοίρα, η οποία κατά την αρχαία δοξασία ήταν ανώτερη και από τη θεϊκή βούληση και απολύτως δεσμευτική και για θεούς και για ανθρώπους. Από τη στιγμή που αποδέχεται ο Σίσυφος τη δύναμη της Μοίρας του, μπορούμε να θεωρήσουμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο, θέση που αποτελεί και την κατακλείδα του φιλοσοφικού δοκιμίου του Καμύ, θεμελιωτή της θεωρίας του παραλόγου. Η έννοια της ευτυχίας, προφανώς πόρρω απέχει από την υποταγή· ίσα ίσα συνιστά τη μόνη, ίσως, ελπίδα του ανθρώπου εν γένει (αν αναγάγουμε σε σύμβολο τη μορφή του Σίσυφου) να υψώσει το ανάστημά του απέναντι σε όποια δύναμη ορίζει την τύχη του. Με κάθε μου ανάσα καταριέμαι τους θεούς και τους θεούς των θεών, θα πει (σ. 48), αντιστρέφοντας έτσι τα μεγέθη: είναι αυτός που καταριέται και όχι οι θεοί αυτόν. Με άλλα λόγια, η επίγνωση, η συνειδητοποίηση της θέσης, συνιστά και ένα είδος αυτονομίας. Όπως ο Οιδίποδας πήρε τη μοίρα στα χέρια του με την αυτοτιμωρία του, έτσι και ο Σίσυφος καθίσταται εν δυνάμει ελεύθερος, αποδεχόμενος το βάρος του βράχου του και την ατέρμονη πορεία προς τη ματαιότητα· αυτή, άλλωστε, είναι και η βάση της θεωρίας του παραλόγου, δηλαδή η παράλογη συνύπαρξη του αιτήματος για ελευθερία και ερμηνεία των πάντων, με την ταυτόχρονη σιωπή του σύμπαντος, όπως κι αν νοηθεί αυτό. Ούτε το αίτημα για απάντηση σε όλα τα ερωτήματα (που θα καθιστούσε τον θνητό άνθρωπο ελεύθερο) είναι παράλογο, ούτε παράλογη η σιωπή. Παράλογη είναι η συνύπαρξη των δύο.
Το αφήγημα αυτό καθεαυτό
αριθμεί μόλις τριάντα σελίδες, και έρχεται προς επίρρωση αυτής της φιλοσοφικής
θέσης. Το ενδιαφέρον στην περίπτωση του
Λίχνου είναι ότι παρακολουθεί τη σκέψη του ίδιου του Σίσυφου, από το πάθος, την
οργή, την απελπισία μέχρι τη
συνειδητοποίηση. Η συνειδητοποίηση αυτή θα τον φέρει να ταυτιστεί με τον βράχο
του, με το προσωπικό του άχθος, στο σημείο που είναι πλέον ο βράχος που
νοηματοδοτεί την πορεία του και όχι το αντίστροφο. Πολύ σωστά, επομένως,
τιτλοφορείται το αφήγημα Ο βράχος του
Σίσυφου και όχι ο Σίσυφος ή ό Σίσυφος και ο βράχος του, τοποθετώντας στο κέντρο
τον βράχο ή αλλιώς τον Σίσυφο-βράχο
πλέον. Σε μια ερμηνευτική ακόμη προέκταση (κοινωνική αλλά, κυρίως, πολιτική)
υπονοείται ο εκάστοτε «βράχος» που τοποθετείται στους ώμους του ανθρώπου, οπότε
το αίτημα προς απελευθέρωση αποκτά και άλλες διαστάσεις, ψήγμα των οποίων
υπάρχει στο εισαγωγικό κείμενο, δεν αποτελεί ωστόσο το νοηματικό κέντρο του
παρόντος έργου. Οι ακροτελεύτιες λέξεις του κειμένου, Αλύγιστος· απτόητος· άπελπις… (σ. 48) ενσωματώνουν τόσο τη δύναμη τη θέλησης (αρχή για την όποια
ανατρεπτική στάση απέναντι στους εκάστοτε μηχανισμούς εξουσίας) όσο
αναπόφευκτα και τη βαθιά επίγνωση τω
ορίων. Ας μην λησμονούμε, όμως, πως η απελπισία, όταν φθάσει στο απώτατο όριο
της αντοχής, έχει την τάση να υπερβαίνει αυτά τα όρια.
Διώνη Δημητριάδου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου