Γράμμα στον πατέρα Franz Kafka μετάφραση, επίμετρο: Βασίλης Τσαλής εκδόσεις Μεταίχμιο η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

Γράμμα στον πατέρα

Franz Kafka

μετάφραση, επίμετρο: Βασίλης Τσαλής

εκδόσεις Μεταίχμιο

η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

https://diastixo.gr/kritikes/xenipezografia/13479-gramma-ston-patera

μια επιστολή αυτοανάλυσης

Σε μια καινούργια έκδοση μία από τις πιο πολυδιαβασμένες γραφές του Κάφκα, το γράμμα που απευθύνει στον πατέρα του τον Νοέμβριο του 1919.  Επιστολή προσωπικού χαρακτήρα, το περιεχόμενο της οποίας όμως από τον καιρό της δημοσιοποίησης μέσω της έκδοσης και της συναρίθμησης ανάμεσα στα έργα του Κάφκα έχει πλέον γίνει κοινό αναγνωστικό κτήμα. Αποτελεί λόγω του θέματός της –σύγκρουση με τον πατέρα– μια μορφή ερμηνευτικού εγχειριδίου για πολλά από τα επινοημένης μυθοπλασίας έργα του δημιουργού. Για παράδειγμα, το  μικρό αφήγημα  «Η ετυμηγορία» (η πιο πρόσφατη έκδοσή του από το Μελάνι σε μετάφραση του Κώστα Κουτσουρέλη) αποκτά μέσα από το «Γράμμα στον πατέρα» το απαραίτητο υπόβαθρο, προκειμένου να κατανοηθεί η σχέση των δύο προσώπων της πλοκής (γιος και πατέρας) αλλά και η παράλογη εξέλιξη της ιστορίας, τόσο γνώριμη άλλωστε σε όλα τα έργα του Κάφκα. Η αφορμή για την επιστολή αυτή ήταν η απόφαση του Κάφκα να προχωρήσει σε αρραβώνα με τη Γιούλιε, η οποία δεν επρόκειτο να τύχει της αποδοχής του πατέρα, καθώς η ταπεινή καταγωγή της μπορούσε να θέσει τέρμα στις επαγγελματικές και κοινωνικές προοπτικές του γιου του. Μέσα από την επιστολή και πίσω από τα επιχειρήματα που ενισχύουν την απόφασή του διαφαίνεται όχι μόνον η διάσταση απόψεων με τον πατέρα του αλλά και ο πυρήνας της αντιπαράθεσής τους – μια σχέση καταπίεσης που διαμόρφωσε την ψυχοσύνθεσή του, τόσο διακριτή στη θεματική των έργων του και στη φιλοσοφία που τα διέπει.

 Μερικές φορές φαντάζομαι έναν παγκόσμιο χάρτη κι εσένα απλωμένο πάνω του. Και τότε έχω την εντύπωση ότι τη δική  μου ζωή αφορούν μόνο οι τόποι που δεν καλύπτονται από σένα ή είναι εκτός της δικής σου εμβέλειας. (σελ. 90)

Ο κόσμος του Κάφκα. Αποπνικτικός, απάνθρωπος, κόσμος της αλλοτρίωσης. Τι μας προσελκύει, λοιπόν να εισέλθουμε στα ζοφερά του κατατόπια;  Η γνώση (άλλοτε ενδόμυχα υποκρυπτόμενη και άλλοτε ερχόμενη στην επιφάνεια) ότι τα τείχη που μας περιβάλλουν είναι ανυπέρβλητα; Ή απλώς η ψευδαίσθηση ότι όλα αυτά ανήκουν στη λογοτεχνική πένα ενός οπωσδήποτε ευφάνταστου δημιουργού; Τα βασικά μοτίβα: όλα ξεκινούν από μια εσωτερική σύγκρουση, η οποία οδηγεί σε μια  σχέση με τον πατέρα να ισορροπεί σε αμφίβολα σχοινιά (αγάπη, ανάγκη αποδοχής, αποτυχία επικοινωνίας), στη συνέχεια ο γάμος σαν μια ανολοκλήρωτη διαρκώς επιθυμητή ευτυχία, αλλά και ο θάνατος ως βαθιά επιθυμία εν είδει λύτρωσης, που κλιμακώνεται στο άφευκτον της υποταγής σε ισχυρότερες δυνάμεις. Τέλος ως επιστέγασμα όλων αυτών η αλλοτρίωση  να καλύπτει με το βάρος της (το απροσδιόριστο πάντοτε) κάθε κίνηση του ανθρώπου, ο οποίος, ακόμη κι όταν τη συνειδητοποιεί, αδυνατεί να βρει τρόπο να την προσπελάσει. «Ο Κάφκα δεν γυρεύει ούτε να αντιγράψει τον κόσμο ούτε να τον εξηγήσει, αλλά να τον αναπλάσει με τη μεγαλύτερη δυνατή πληρότητα για να φωτίσει την ανεπάρκειά του. Ο Κάφκα μάς οδήγησε μέχρι τα σύνορα της αλλοτρίωσης. Επιτέθηκε πολλές φορές αλλά δεν κατάφερε ποτέ να τα περάσει», θα γράψει ο Ροζέ Γκαρωντύ στη μελέτη του για τον Κάφκα «Για ένα ρεαλισμό χωρίς όρια». Όλη η γραφή του θα μπορούσε να θεωρηθεί μια αναζήτηση διαφυγής με ταυτόχρονη γνώση της αδυναμίας εύρεσής της.  Η έννοια του τραγικού ανθρώπου σε όλο της το εύρος.

Η γραφή, ωστόσο, αποτελεί για τον Κάφκα μία δίοδο διαφυγής από τον ζοφερό κόσμο που βρίσκεται. Και το δηλώνει αυτό στον πατέρα του – αν και περισσότερο πρόκειται για μια υπόμνηση προς εαυτόν, ώστε να μη σταματήσει ποτέ να επιχειρεί την έξοδο, έστω με αυτό τον τρόπο:

Έχω ήδη υπαινιχθεί ότι με το γράψιμο και με όλα όσα σχετίζονται με αυτό έχω κάνει μικρά βήματα ανεξαρτησίας, απόπειρες απόδρασης με ελάχιστη επιτυχία· δεν θα οδηγήσουν σχεδόν πουθενά, πολλά πράγματα μου το επιβεβαιώνουν. Παρ’  όλα αυτά, αποτελεί καθήκον μου, ή μάλλον όλη μου η ζωή συνίσταται σε αυτό, στο να μην αφήσω να τις απειλήσει κανένας κίνδυνος, τον οποίο έχω τη δυνατότητα να αποτρέψω, και μάλιστα καμία πιθανότητα κάποιου τέτοιου κινδύνου. (σελ. 92)

Όσο κι αν ο ίδιος παραδέχεται πως το συναίσθημα της αδυναμίας και της μηδαμινότητάς του έχει τις ρίζες στην επιρροή του πατέρα, δεν συνιστά αυτή η παραδοχή  ικανό επιχείρημα για μια ερμηνεία του έργου του Κάφκα μέσω αποκλειστικά της σχέσης με τον πατέρα – κάτι που θα οδηγούσε σε μια μονοσήμαντη, ψυχολογική και μόνον, ανάλυση της ιδιόμορφης ιδιοσυγκρασίας του. Ο ασφυκτικός κλοιός, στον οποίο νιώθει ότι βρίσκεται εγκλωβισμένος ο Κάφκα, ορίζεται από την παρουσία του πατέρα του, ωστόσο αναλογικά αποτελεί τον πιο στενό (αλλά και πιο οικείο) χώρο που συνιστά τις καθοριστικές δεσμεύσεις του ως ατόμου, κι έτσι είναι μόνον ο πρώτος στην ατελείωτη σειρά όσων τείνουν να στερήσουν από αυτόν την παραμικρή ελπίδα αυτονομίας. Είναι η αρχή και όχι το όλον της εικόνας. Κάτω από αυτή την οπτική, η σχέση του με τον πατέρα του, όπως αποκαλυπτικά σκιαγραφείται στο Γράμμα, αποτελεί το ερμηνευτικό κλειδί προκειμένου να ανοίξουν και οι υπόλοιποι χώροι που τον περικλείουν στερώντας του τη δυνατότητα διαφυγής. Περισσότερο, ωστόσο, από τη συμβολή του κειμένου αυτού στην κατανόηση του υπόλοιπου έργου του Κάφκα (στην ουσία του προσωπικού του σύμπαντος) η αξία του θα πρέπει για τον ίδιο να ήταν μεγαλύτερη, ως απόπειρα αυτοανάλυσης, κατανόησης των ορίων μέσα στα οποία μπορούσε να κινηθεί ανιχνεύοντας πιθανή έξοδο – έχει σημασία το γεγονός ότι η επιστολή έμεινε ανεπίδοτη στα χέρια του συντάκτη της, ίσως έχοντας επιτελέσει τον σκοπό της και μόνο με τη γραφή της. Σωστά θεωρεί ο μεταφραστής του βιβλίου, Βασίλης Τσαλής, στο σύντομο αλλά κατατοπιστικό Επίμετρο, πως το Γράμμα στον Πατέρα θα μπορούσε να είναι απόπειρα  σύνταξης μιας αυτοβιογραφίας.

Διώνη Δημητριάδου