Τρυφερός σύντροφος μυθιστορία Αλεξάνδρα Δεληγιώργη εκδόσεις Άγρα η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

Τρυφερός σύντροφος

μυθιστορία

Αλεξάνδρα Δεληγιώργη

εκδόσεις Άγρα

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

https://www.fractalart.gr/enas-epanastatimenos-skeptomenos/

ένας επαναστατημένος σκεπτόμενος

Ο Γεώργιος Κωνσταντινίδης (Τραπεζούντα 1878 – Κάιρο 1919) θέλησε ο ίδιος να αποκτήσει το προσωνύμιο Σκληρός υπακούοντας στην εσωτερική του προδιάθεση να είναι περισσότερο ρεαλιστής και αμείλικτος απέναντι στην αλήθεια παρά ιδεαλιστής φαντασμένος ή δονκιχώτης ουτοπιστής. Με ευθυκρισία και καινοτόμο σκέψη επιχείρησε την ανατομία της ελληνικής κοινωνίας (στη βάση της ταξικής διάρθρωσης) με το βιβλίο του Το Κοινωνικόν μας Ζήτημα (1907), στο οποίο συνδέει το γλωσσικό ζήτημα με τη συγκρότηση της κοινωνίας και τη διασάφηση της εθνικής ταυτότητας του ελληνισμού, προξενώντας αναταραχή στους κύκλους των διανοουμένων.

Πρωτεργάτης της μαρξιστικής κοινωνιολογικής ανάλυσης στην Ελλάδα και ένας από τους πρωτοπόρους της ελληνικής σοσιαλιστικής σκέψης, ένιωθε πως δεν ήταν ώριμη η ελληνική κοινωνία της εποχής του για να αποδεχθεί τις νέες ιδέες. Ωστόσο, δεν σταμάτησε ποτέ να υπερασπίζεται με σθένος τις απόψεις του. Οι κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν δικαίωσαν εν πολλοίς τις αναλύσεις του.

Αγαπάμε τον τόπο μας και μας στοιχίζει τόσο σκοτάδι να γεννάει αμαρτίες και ελαττώματα. Αλλά, αδελφέ μου, είπε μέσα απ’ τα δόντια του για να μην ακουστεί, φοβάμαι πως ο τόπος μας δεν μας θέλει, γιατί μάθαμε αλλιώς και δεν υποφέρουμε τον ραγιαδισμό και τα ήθη του. (σελ. 171)

Αυτή η εμβληματική μορφή αποτελεί το θέμα του βιβλίου της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη Τρυφερός Σύντροφος. Κι ενώ είχε τη δυνατότητα να γράψει μια μελέτη πάνω στην προσωπικότητα και το έργο του καταθέτοντας ένα ακόμη επιστημονικό πόνημα μέσα στα πολλά δικά της, προτίμησε τη μορφή της μυθιστορίας. Έτσι χρησιμοποιώντας όλο το διαθέσιμο υλικό για να συνθέσει την εποχή και τη διαμορφούμενη μέσα της ελληνική κοινωνία, τοποθέτησε στα πλαίσιά της τον άνθρωπο Γεώργιο Σκληρό, από τη γέννησή του ως τον θάνατό του δείχνοντας πώς χτίστηκε βήμα βήμα η σκέψη του, ο χαρακτήρας του, πώς γεννήθηκε το έργο του. Μέσα από τον τρόπο γραφής που επέλεξε η Δεληγιώργη αναδύθηκε η μορφή του Σκληρού όχι μόνον  ως μια βιογραφούμενη προσωπικότητα αλλά και ως ήρωας μιας επινοημένη μυθοπλασίας. Στην ουσία, λοιπόν, πρόκειται για μια εξιστόρηση, ευφυή στις αφηγηματικές της τεχνικές, που αναδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο τη στενή συνάφεια της ιστορικής αλήθειας με τη συγγραφική φαντασία – έτσι όπως συναντώνται οι δύο αυτές συνθήκες στη λογοτεχνικώ αλλά και επιστημονικώ τω τρόπω μυθιστορία της.

Η Δεληγιώργη θα φωτίσει πτυχές του  βίου του Σκληρού, θα δείξει τις καθοριστικές επιρροές των άλλων στην προσωπικότητά του, θα αναδείξει τη δύναμη της σκέψης του αλλά και τις αδυναμίες του. Χρησιμοποιεί αποσπάσματα από τα δικά του λόγια, προκειμένου να τεκμηριώσει την εικόνα που πλάθει, όπως θα όφειλε γράφοντας μια μελέτη για τον Σκληρό. Επινοεί εύστοχα τον λόγο του σε όλη την υπόλοιπη έκταση του βιβλίου, δημιουργώντας μια μυθοπλαστική περσόνα ταιριαστή στο αληθινό πρόσωπο που την απασχολεί. Έτσι ο Σκληρός της Δεληγιώργη είναι ταυτόχρονα αντικείμενο επιστημονικής μελέτης αλλά και ήρωας (πλήρης στη διαμόρφωσή του) ενός πολύ καλού μυθιστορήματος.

Πέρα από την αναγνωστική αξία –πρόκειται για ένα βιβλίο με άριστη πλοκή και διακριτούς χαρακτήρες–  αποκτά ενδιαφέρον για τη διάκριση των εννοιών που παρουσιάζει, όπως τον επαναστάτη και τον επαναστατημένο σκεπτόμενο, συγκαταλέγοντας τον Σκληρό στους δεύτερους, ή τα συγκρίσιμα μεγέθη που αντιπαραθέτει, όπως τον επαναστάτη εκ του ασφαλούς Ψυχάρη με τους θιασώτες της πραγματικής λαϊκής γλώσσας· τον Τολστόι με τον Ντοστογιέφσκι ως προς την τραγικότητα της γραφής τους· τον Ίωνα Δραγούμη με τον Σκληρό ως προς τη σχέση του εθνικού με το κοινωνικό ζήτημα. Ένα βιβλίο που διαρκώς κινητοποιεί τη σκέψη και τον προβληματισμό μεταφέροντας  τις θέσεις του Σκληρού για τις κοινωνικές δυνάμεις που κινούν τον μοχλό της ιστορίας (ποια η θέση του ηγέτη και ποια της μάζας;), για τη δυναμική των λαϊκών στρωμάτων με την προϋπόθεση της πνευματικής τους ανύψωσης, για τη σωστή στάση απέναντι στο εθνικό πρόβλημα· ας μην ξεχνάμε πως η εποχή προσφερόταν για διεκδικήσεις εθνικές, συχνά με ανυπολόγιστο κόστος για το υπό διαμόρφωση νεοελληνικό κράτος.

Πολλά από όσα θίγονται στο βιβλίο αποτελούν ανοιχτά ακόμη θέματα για τη σύγχρονη σκέψη, όπως για παράδειγμα το πρόβλημα της ατομικότητας, που πρέπει να καταξιώνεται απέναντι στην καθοριστική δυναμική της μάζας, ή ακόμη το πρόβλημα της εθνικής ταυτότητας που ταλανίζει την ελληνική πραγματικότητα από τη σύσταση του ελληνικού κράτους το 1830 και εξής.

Βρισκόντουσαν στις πύλες της Δύσης και είχες την αίσθηση πως ήταν χωμένοι και χαμένοι στα βάθη μιας δικής τους Ανατολής που με τίποτα δεν ήθελαν να αποχωρισθούν. […] Έπρεπε κάποιος να τους μιλήσει για την σύγχρονη κατάσταση στη φιλελεύθερη Δύση. Από την πρώτη στιγμή που ιδρύθηκε το ελληνικό κράτος, είχαν μάθει να ζουν με την αγωνία να επεκτείνουν τα σύνορά του. Λίγο αργότερα προστέθηκε ο φόβος και η αγωνία μήπως από δικό τους λάθος ή αμέλεια, τα σύνορα αντί να μεγαλώσουν, στενέψουν. (σελ. 61)

Αλλά και το θέμα της συνειδητής παρέμβασης των κατώτερων στρωμάτων της κοινωνίας στη διαμόρφωση των συνθηκών που θα τη μεταποιήσουν σε δίκαιη και βιώσιμη για όλους και όχι μόνο για τους ισχυρούς. Ο Γιάννης Κορδάτος είχε επισημάνει την πολύ μικρή ανταπόκριση που είχε το Κοινωνικόν μας Ζήτημα στις ασθενέστερες τάξεις της ελληνική κοινωνίας της εποχής δικαιώνοντας έτσι τη θέση του Σκληρού που καταγράφει η Δεληγιώργη στο βιβλίο της:

Ο εργάτης χρειάζεται να διεκδικήσει τη χειραφέτηση του μόχθου του. […] Αλλά πώς θα γίνει αυτό, αν κι ο εργάτης δεν έχει διαμορφώσει την δική του ατομικότητα; […] Γιατί, αν δεν αποκτήσει δική του συνείδηση ο εργάτης που να του επιτρέπει να καταλάβει πού βρίσκεται και πού θέλει να οδηγηθεί στη ζωή του, τι επανάσταση να κάνει, τι να διεκδικήσει και τι ακριβώς να πετύχει; (σελ. 127)

Η μορφή του Σκληρού, όπως διαγράφεται μέσα από τον Τρυφερό Σύντροφο, συνοψίζεται στον συμφυρμό δύο λέξεων: επαναστατημένος σκεπτόμενος· ίσως γιατί μόνο μαζί  μπορούν να σταθούν αυτά τα δύο χαρακτηριστικά της συνείδησης – ούτε χωρίς την εναργή σκέψη είναι ικανός ο επαναστάτης να οδηγηθεί σε αποτελεσματική δράση αλλά ούτε και η πιο πλούσια διανόηση  μπορεί να καταξιώσει την ύπαρξή της χωρίς να φέρει μέσα της τον σπόρο της ανατροπής των δεδομένων που την περιβάλλουν. Άλλωστε ο ίδιος δίνει τα χαρακτηριστικά του πραγματικού ήρωα: να εμπνέεται από τα ιδανικά του, να ενστερνίζεται ή να γεννά ο ίδιος νέες ιδέες και να πραγματοποιεί την εφαρμογή τους.

Διότι δεν είμαι επαναστάτης, είμαι ένας επαναστατημένος σκεπτόμενος που έχοντας υποφέρει από το μπέρδεμα και τη σύγχυση των καιρών και των  γύρω του, δεσμεύτηκα να εξιχνιάζω και να αποκαθιστώ την αλήθεια, όποτε με τεταμένες τις κεραίες και τύχη αγαθή, βρίσκομαι επί τα ίχνη της. (σελ. 73)

Εμβόλιμα στην αφήγηση η ίδια η Δεληγιώργη εισχωρεί σε προσωπικό τόνο, με μια πρωτοπρόσωπη δική της φωνή, που ξαφνιάζει καθώς διακόπτει την πλοκή και αποκαλύπτει τον συγγραφέα πίσω από τις φωνές των προσώπων της ιστορίας ανατρέποντας την αναγνωστική ψευδαίσθηση που δημιουργεί έτσι κι αλλιώς η λογοτεχνία. Κατά κάποιο τρόπο ανοίγει την πόρτα στο συγγραφικό της εργαστήριο δείχνοντας τις σκέψεις της, τους συνειρμούς που κάνει καθώς γράφει την ιστορία του βιβλίου.

Να φύγω, να φύγω. Αυτή είναι η αγωνία μου. Ακόμη κι όταν φεύγω, πάλι να φύγω ζητώ. Είναι ο μόνος τρόπος να αδειάσω από όλες τις έγνοιες ώστε να κάνω χώρο στον ήρωά μου που είναι όμοιος μ’ εμένα, νομάδας, όπως κι εγώ· φεύγει και ξαναφεύγει, χωρίς να αδρανεί, κινείται συνεχώς με ελαφράδα, αλλάζει κατεύθυνση. Σαν να ’ναι αέρας, με ευκολία τρυπώνει στ’ αυτιά  ου για να τον ακούσω καλύτερα. (σελ. 100)

Ο Τρυφερός Σύντροφος, με την τρυφερότητα και τη συντροφικότητα να εστιάζουν στον κοινωνικό αγώνα που επιδόθηκε ο Σκληρός αλλά και στον θάνατο που την ανάσα του ένιωθε πάντα δίπλα του, αποτελεί ένα έργο  μοναδικό στη γνωριμία με την ξεχωριστή αυτή προσωπικότητα. Και αυτό το οφείλει στον ιδιαίτερο τρόπο που η συγγραφέας χειρίστηκε το υλικό της και το απέδωσε στη μορφή της μυθιστορίας. Δεν είναι τυχαία, φυσικά, και η βράβευση του βιβλίου με το «Βραβείο Νίκος Θέμελης» το 2012 ούτε το γεγονός ότι ακόμη απασχολεί την κριτική και το αναγνωστικό ενδιαφέρον.

Διώνη Δημητριάδου