Ἐν Αἰγύπτῳ περιπλανήσεις στον χώρο και τον χρόνο του Γιάννη Κατσίκη από τις εκδόσεις ΑΩ η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal http://fractalart.gr/en-aigyptw-periplaniseis/

Ἐν Αἰγύπτῳ

περιπλανήσεις στον χώρο και τον χρόνο

του Γιάννη Κατσίκη

από τις εκδόσεις ΑΩ

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal http://fractalart.gr/en-aigyptw-periplaniseis/

Πώς «ταξιδεύεται» ένας τόπος και πώς ιστορείται;

Οι τόποι εκτός από την ιστορία τους, την αισθητική τους, τις συνήθειές τους, έχουν να διασώσουν και την ψυχή τους. Είναι αυτή η ψυχή τους που ανιχνεύεται πιο εσωτερικά και με την απαραίτητη ηθική στάση του εκάστοτε ταξιδευτή απέναντί τους. Εννοώ μ’ αυτό ότι προσεγγίζοντας ερευνητικά ή τουριστικά ενδεχομένως έναν τόπο έχεις στις αποσκευές σου και κάποια αρχική γνώση -ίσως και προκατάληψη θετική ή αρνητική- για το τι θα συναντήσεις. Το ότι ο τόπος αυτός έχει την ικανότητα κάθε φορά να σε ξαφνιάζει σαν μια πρωτόγνωρη εικόνα σημαίνει ότι διαθέτει ψυχή που επιθυμεί να συναντήσει τον επισκέπτη. Συνομιλεί μαζί του και συμπορεύεται στα ανιχνευτικά του βήματα. Πληγώνεται με την αδιαφορία του, πασχίζει να του εξηγήσει τις διαφορές στον τρόπο θέασης του κόσμου, γαληνεύει όταν βρίσκεται επιτέλους η επαφή, ο τρόπος επικοινωνίας.

Ο Γιάννης Κατσίκης (γεωλόγος, πετρολόγος, με ειδική ενασχόληση στους δομικούς λίθους των αρχαίων μνημείων και των τεχνικών έργων) αποδεικνύεται ένας άριστος παρατηρητής των τόπων που επισκέπτεται. Μας έχει δώσει άλλα δύο ταξιδιωτικά έργα: «Εν Ταπροβάνη» (2010) και «Ένα εικοσιτετράωρο στην Αντίς Αμπέμπα» (2015), πάλι από τις εκδόσεις ΑΩ. Η λέξη «παρατηρητής» ίσως δεν αποδίδει όλο το περιεχόμενό της για όποιον θεωρεί την παρατήρηση ένα επιφανειακό άγγιγμα των αντικειμένων. Στην ουσία της, όμως, η λέξη υπονοεί την προσεκτική προσέγγιση, τη διείσδυση προκειμένου να αισθανθείς την πραγματική φύση των πραγμάτων, να βρεις την ψυχή τους.  Πολυταξιδεμένος ο συγγραφέας, θα αποδειχθεί ουσιαστικός παρατηρητής και στο πρόσφατο ταξιδιωτικό (και όχι μόνον) πόνημά του, το «Ἐν Αἰγύπτῳ». Την ψυχή της χώρας που επισκέπτεται θα θελήσει να μας δείξει.

-         Άλλαξε πολύ η Αίγυπτος.

Εκείνος με κοίταξε σαν κάτοικο άλλου πλανήτη. Στις φράσεις, «Τίποτα δεν αλλάζει εδώ! Όλα σταματημένα στην εποχή των Φαραώ», ήταν συνοψισμένο το νόημα της απόκρισής του.

Παράδοξη η απάντηση του κατοίκου αυτής της χώρας με την ιστορία χιλιάδων χρόνων. Μια χώρα που δεν αλλάζει ποτέ, που πάνω της μοιάζει να μην κυλά ο χρόνος, που η εικόνα της είναι αυτή που κουβαλούν μέσα τους τα παιδιά της αναλλοίωτη! Ξαφνιάζεται ο δυτικός επισκέπτης από την εσωτερίκευση της έννοιας τόπος. Και ψάχνει απαντήσεις.

Ο Γιάννης Κατσίκης θα αναλάβει να δώσει τις απαντήσεις με την παρουσίαση αυτής της τόσο ξεχωριστής χώρας με τον ιδιαίτερο τρόπο που ένας οξυδερκής ταξιδιώτης συλλέγει εικόνες, τις επεξεργάζεται μέσα από τον δικό του κόσμο και κατόπιν τις προσφέρει σαν προνομιούχο θέα σε όλους εμάς που τον διαβάζουμε. Από τη μια η γνώση και από την άλλη η φαντασία συνταιριάζουν τα δεδομένα τους, και προκύπτει η συνολική εικόνα. Ο τόπος προσφέρεται για ποικίλους συνειρμούς, για γόνιμη σκέψη. Θυμίζει ίσως τον ταξιδιώτη Καζαντζάκη στα περίφημα δικά του «Ταξιδεύοντας» που έγραψε επισκεπτόμενος τις διάφορες χώρες. Με μια ουσιώδη διαφορά όμως, που τους ξεχωρίζει. Ο Καζαντζάκης στηριζόταν στους τόπους που έβλεπε προκειμένου να αναλύσει έναν στοχασμό, που από τα πριν είχε στον νου του – ο τόπος  ήταν η είσοδος γι’ αυτόν  τον σκοπό, το μέσον.  Στην ουσία φιλοσοφούσε με τον ιδιότυπο τρόπο που είχε επιλέξει. Ο γνήσιος, ωστόσο, ταξιδευτής έχει επικεντρωθεί στον επισκεπτόμενο τόπο, και όλες οι σκέψεις του, αν και προκύπτουν από αυτόν, ξαναγυρνούν πάλι σ’ αυτόν. Το ταξίδι εδώ είναι ο σκοπός, όχι το μέσον. Ο ίδιος μας δίνει εδώ την αφορμή που τον έκανε ταξιδευτή-αφηγητή, και με μετριοφροσύνη αποφεύγει να δώσει το πραγματικό μέγεθος της εργασίας του αυτής:

Αρκετές φορές επιχείρησα να γράψω για την Αίγυπτο, αλλά το βάρος του εγχειρήματος με απέτρεπε. Κάποια μέρα ωστόσο στην οδό Καλλιρρόης, ανάμεσα στην εκκλησία της Αγίας Φωτεινής και το Παναθηναϊκό στάδιο, απ’ το παράθυρο του λεωφορείου πρόσεξα ένα οικόπεδο και μερικά ερείπια. Στο κέντρο του, σε σκουριασμένη λαμαρίνα, υπήρχε μια επιγραφή όπου τα γράμματα διαβάζονταν με δυσκολία: «Ιερόν της Ίσιδος».

Ήταν η χαριστική βολή που έλυσε το χέρι μου. Θα προσθέσω κι εγώ τη μαρτυρία μου για το «Τρανό Μισίρι» του ποιητή, παρακαλώ όμως τον αναγνώστη να είναι επιεικής· έχουν γράψει γίγαντες για την Αίγυπτο, εγώ ελάχιστα ψήγματα της πολύπλευρης πραγματικότητας αν αποδώσω, θα θεωρήσω τον εαυτό μου ευτυχή.

Πρόκειται για μια αφήγηση που μέσα σε 350 περίπου σελίδες κατορθώνει να μας κάνει κι εμάς συνταξιδιώτες σ’ αυτόν τον τόπο που ο συγγραφέας έχει επισκεφθεί, όπως μας πληροφορεί, πέντε φορές μέσα σε είκοσι πέντε χρόνια. Σαν ένα ραντεβού προκαθορισμένο να επαναλαμβάνεται κάθε πέντε χρόνια. Ή αλλιώς, θα λέγαμε, σαν μια επιθυμία του επισκέπτη να συμπληρώνει κάθε τόσο την ιδέα που έχει αποκομίσει από την πολύμορφη αυτή χώρα. Έτσι, στο βιβλίο αυτό μας δίνει την κατασταλαγμένη πλέον εικόνα, δουλεμένη ξανά και ξανά μέσα στο μυαλό του. Ασουάν, Έντφου, Έσνα, Θήβες, Λούξορ, νεκροπόλεις, πυραμίδες, Σφίγγα. Αλλά και εικόνες από τη σύγχρονη Αίγυπτο, την αγορά, τα παζάρια, συζητήσεις με ντόπιους. Όλα αυτά συνδυασμένα με εμβόλιμους σχολιασμούς, σκέψεις που κάνει ο ταξιδευτής καθώς συχνά συγκρούεται μέσα του ο δυτικότροπος ορθολογισμός με τη ράθυμη σοφία ενός πολιτισμού από τους αρχαιότερους του κόσμου. Συχνά θα καταφύγει σε παλαιότερους περιηγητές, Άραβες του Μεσαίωνα, αλλά και στον αρχαίο περιηγητή για να αναζητήσει εκείνη τη ματιά του Ηρόδοτου, εξίσου παραξενεμένη, κι ας έχουν περάσει τόσοι αιώνες από τα παλιά ταξίδια.

[…]ἐργάζοντο δε κατά δέκα μυριάδας ἀνθρώπων αἰεί, την τρίμηνον ἕκαστοι

θα αναφέρει ο Ηρόδοτος για το χτίσιμο των πυραμίδων, που ακόμη και σήμερα δημιουργεί απορίες το μέγεθος του εγχειρήματος.

Για να συνδέσει τις τωρινές με τις παλαιές συνήθειες των Αιγυπτίων γύρω από τη σχέση τους με τους προσφιλείς τους νεκρούς (περνούν στα μνήματα σχεδόν ολόκληρη τη μέρα σε συγκεκριμένες ημερομηνίες), θα ανατρέξει στον Ιμπν Μπατούτα, και σε κείμενό του (1320-1330) και θα δει πόσο πίσω στον χρόνο πάνε αυτά τα έθιμα:

[…]περιβάλλουν τους κομψούς ναΐσκους με τείχη και κοντά τους ανεγείρουν κατοικίες, όπου συντηρούν καλλίφωνους αναγνώστες για να διαβάζουν μέρα – νύχτα το κοράνι με μελωδικές φωνές […] μαζί με τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους πηγαίνουν να περάσουν εκεί τη νύχτα της Πέμπτης προς την Παρασκευή […]

Νεκροί και ζωντανοί συνυπάρχουν στις νεκροπόλεις του Καΐρου, μια ακόμα απόδειξη για τη σχέση αυτού του πανάρχαιου πολιτισμού με την άλλη όψη του κόσμου και της ζωής, τον θάνατο. Από τον Ηρόδοτο, μας θυμίζει ο Κατσίκης, έχουμε την αναφορά στην παράξενη (για μας τους Δυτικούς) οπτική της ζωής. Ομοιώματα σαρκοφάγων μοίραζαν στη διάρκεια των συμποσίων στους συνδαιτυμόνες· μια υπόμνηση του πεπερασμένου του ανθρώπινου βίου. Μια σύνοψη της ψυχοσύνθεσης αυτού του λαού που έχτισε τα μεγαλύτερα και πολυπλοκότερα ταφικά μνημεία, με τον φόβο του θανάτου κυρίαρχο στη ζωή και στην καθημερινότητά του, ταυτόχρονα η υπογράμμιση της απόστασης που χωρίζει αυτόν τον πολιτισμό από τον δικό μας. Μια συνομιλία ξεχωριστή.

Το βιβλίο διαβάζεται σαν μια μακρά ιστορία πολύ ενδιαφέρουσα, που ανατέμνει τη φυσιογνωμία του αρχαίου πολιτισμού αλλά και του σύγχρονου τρόπου ζωής. Και συνταιριάζει τις ιστορικές πληροφορίες με τις κατάλληλες εικόνες και τα εύστοχα σχόλια του αφηγητή, ώστε να δοθεί η όσο γίνεται πληρέστερη εικόνα της Αιγύπτου, αλλά και ενός λαού που φέρει μέσα του τις δύο πολιτιστικές ταυτότητες άρρηκτα δεμένες μεταξύ τους. Άλλωστε ο πολιτισμός γεννιέται σ’ αυτές τις συναντήσεις, στα σταυροδρόμια των διαφορετικών ρευμάτων και ιδεών. Αλίμονο σε όποιον δεν το εννοεί αυτό κρυμμένος και τάχα ασφαλής στη μοναδικότητα και αναλλοίωτη διαχρονικότητα των χαρακτηριστικών του.

Ο αρχαίος πολιτισμός αποτελεί το υπόβαθρο πάνω στο οποίο βρίσκεται χτισμένη η σύγχρονη αραβική, αιγυπτιακή πραγματικότητα. Αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος· το τονίζουν οι ιθύνοντες του κράτους βάζοντας στη μία όψη των χαρτονομισμάτων εικόνες του αρχαίου πολιτισμού και στην άλλη παραστάσεις της μουσουλμανικής, αραβικής ταυτότητας.

Μια νέα ώθηση στην ταξιδιωτική λογοτεχνία από τις εκδόσεις ΑΩ, που παρουσιάζουν τα βιβλία τους με πολλή φροντίδα, έτσι ώστε ο αναγνώστης έχει μια ολοκληρωμένη πρόταση ενδιαφέρουσα και λογοτεχνικά αλλά και εικαστικά. Ταυτόχρονα γίνεται ο ίδιος ένας επισκέπτης των τόπων που ο αφηγητής περιγράφει με τόσο γλαφυρό τρόπο ανοίγοντας τις εικόνες της μνήμης του σε κοινή αναγνωστική θέα. Ο ταξιδευτής αγάπησε τον τόπο, τον θαύμασε και εσωτερίκευσε τη θέασή του:

Σπάνια στη ζωή μας γινόμαστε κομμάτι τοπίων ωραιότερων εκείνων που βλέπουμε στα όνειρα ή στις φωτογραφίες διάσημων δημιουργών.

Το ονειρικό από τη μια και το δημιούργημα της Τέχνης από την άλλη, συγκρινόμενα και τα δύο με το φυσικό κάλλος, με την αίσθηση του αληθινού τοπίου. Αυτό μας μεταφέρει ο Γιάννης Κατσίκης στο ταξίδι του στο τρανό Μισίρι.

[…] η εμπειρία της φελούκας […] Ζωντανή βιβλική φιγούρα στην πρύμνη της, φυτεμένη ανάμεσα στον πορφυρό ουρανό και τ’ ανόθευτο γαλάζιο του Νείλου, η εβένινη σκιά του Νούβιου βαρκάρη με την σκούρα κανελί κελεμπία και το πάλλευκο σαρίκι. […] Δεν με μετέφερε απλά στο νησί του ελεφαντόδοντου, μα μ’ έστειλε επίσης στην Ελεφαντίνη της εποχής των Φαραώ, τρεις χιλιάδες χρόνια πριν.

Καθώς διαβάζεις δεν ξέρεις, αλήθεια, αν η χώρα αυτή προχωρά στον εκσυγχρονισμό της ή αντιθέτως αν διατηρεί αναλλοίωτα κάποια χαρακτηριστικά της. Η ψυχή της πάντως ίσως βρίσκεται ακόμα πάνω στα παλαιά χνάρια.

Διώνη Δημητριάδου