Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκικής Λογοτεχνίας (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κύπρου, 2019) των Γεωργίου Σαλακίδη και της Börte Sagaster γράφει ο Γιώργος Β. Μιχαλακόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής «Τουρκία: Λογοτεχνία και Πολιτισμός» Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας (Ιόνιο Πανεπιστήμιο)

Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκικής Λογοτεχνίας 

των Γεωργίου Σαλακίδη και της Börte Sagaster

(Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κύπρου, 2019)

ΕΝΑ ΝΕΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΚΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ

 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

γράφει ο Γιώργος Β. Μιχαλακόπουλος

Αναπληρωτής Καθηγητής 

«Τουρκία: Λογοτεχνία και Πολιτισμός» 

Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας 

(Ιόνιο Πανεπιστήμιο)

Το βιβλίο Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκικής Λογοτεχνίας (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κύπρου, 2019) των Γεωργίου Σαλακίδη και της Börte Sagaster αποτελεί ουσιαστικά την πρώτη παρόμοια επιστημονική έρευνα και παρουσίαση που έχει γίνει στην ελληνόφωνη εργογραφία σχετικά με την Τουρκική Λογοτεχνία. Δηλαδή για ένα βιβλίο που να παρουσιάζει τον τρόπο που αυτή εμφανίσθηκε στις τελευταίες δεκαετίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το πλαίσιο στο οποίο αγωνίστηκε και σχηματοποιήθηκε κατά τις πρώτες δεκαετίες της Τουρκικής Δημοκρατίας και τελικά το πώς άρχισε να μορφοποιείται από την δεκαετία 1970 έως και σήμερα. Το παρόν έργο, με άλλα λόγια, εξετάζει —καλύπτοντας και αποκαλύπτοντας— το συνολικό εύρος του χώρου εξέλιξης της ίδιας της Τουρκικής Λογοτεχνίας: ξεκινώντας, με εύληπτο και συνοπτικό τρόπο, από την παρουσίαση των πρώτων «πειραματικών» προσπαθειών στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα, συνεχίζει με το πέρασμα στον «κοινωνικό ρεαλισμό» και από εκεί περνά στη διαφοροποίηση, στη διεύρυνση και τέλος στη «φιλελευθεροποίηση». Και μέσα από αυτό το ταξίδι της γέννησης και της ανάπτυξης της Τουρκικής Λογοτεχνίας ξεδιπλώνεται παράλληλα όλο το πολιτικό-κοινωνικό σκηνικό που επηρέασε και επέδρασε όχι μόνο στην ίδια τη Λογοτεχνία αλλά σχεδίασε από την αρχή ένα ολόκληρο κράτος και καθόρισε έτσι το μέλλον ενός ολόκληρου λαού. Κάθε περίοδος Τουρκικής Ιστορίας αποτελεί ταυτόχρονα και ένα κεφάλαιο στο χώρο των Γραμμάτων της Τουρκίας. Έτσι, από το Τανζιμάτ και την εθνική αφύπνιση, περνά κανείς στο κοινωνικό και «λαϊκό» επίπεδο και από εκεί στη νεοτερικότητα και στο μεταμοντέρνο.

Στο πλαίσιο, λοιπόν, αυτό ο Γιώργος Σαλακίδης και η Börte Sagaster συνέγραψαν και παρουσίασαν με έναν περιεκτικό, αναλυτικό και κυρίως επιστημονικό τρόπο, τη χρονική και εργογραφική εξέλιξη της Τουρκικής Λογοτεχνίας προσφέροντας στον αναγνώστη, είτε αυτός είναι ερευνητής ή φοιτητής, είτε μελετητής της Λογοτεχνίας, ένα χρήσιμο και εύχρηστο εργαλείο. Πόσω δε μάλλον που στο εν λόγω σύγγραμμα περιέχεται Παράρτημα Κειμένων (πεζών και ποιημάτων) τα οποία είναι ισοβαρώς κατανεμημένα αλλά κυρίως παρουσιάζονται στην τουρκική γλώσσα έκαστης μελετούμενης εποχής, κάτι που επιτρέπει όχι μόνο τη μελέτη της διαχρονικής μεταβολής στη γλώσσα αλλά και την παρατήρηση όλων των κοινωνικών  και πολιτισμικών αλλαγών που έλαβαν χώρα στην Τουρκία.

Το παρόν πόνημα ξεκινά με την παρουσίαση της λογοτεχνικής και πνευματικής βάσης (Λογοτεχνία του Ντιβάν, εφημερίδες, νέα είδη σχολείων) στην οποία στηρίχθηκε η εμφάνιση της Τουρκικής Λογοτεχνίας και η οποία υπέστη μετέπειτα πλήθος μεταλλαγών, μέσω του κινήματος που έγινε γνωστό ως «Λογοτεχνία του Τανζιμάτ» το οποίο αποτελούνταν από αυτούς που αποκαλέστηκαν ως «μεταρρυθμιστές» λογοτέχνες του 19ου αιώνα. Στη συνέχεια οι συγγραφείς του παρόντος έργου εισαγάγουν τον αναγνώστη στην αυγή του 20ου αιώνα όταν αναπτύσσεται η ιδέα περί «τουρκικής εθνικής συνείδησης» και μελετούν, μέσα από την παρουσίαση όλου του φάσματος των διαφορετικών λογοτεχνικών και κινηματικών όψεων, τον τρόπο που οι δεκαετίες 1920 και 1930 αποτέλεσαν τη «μήτρα» της σύγχρονης τουρκικής λογοτεχνίας. Σημαντικό σημείο που εντοπίζεται, και που αξίζει ιδιαίτερης προσοχής ειδικά στη σημερινή παγκόσμια συγκυρία, αφορά την παρουσίαση της «αντιαποικιακής στάσης των Τούρκων εθνικοφρόνων συγγραφέων». Η θέση αυτή των Σαλακίδη και Sagaster συνδυάζεται αρμονικά, και εξηγεί πειστικά, όσα αναφέρονται στο κεφάλαιο σχετικά με την ίδρυση της νέας Τουρκικής κοινωνίας τις δεκαετίες 1920 και 1930. Σημαντική συνεισφορά στην εξήγηση αυτή προσφέρουν οι λεπτομερείς περιγραφές των έργων των πιο σημαντικών λογοτεχνών που εμφανίσθηκαν στις δεκαετίες αυτές.

Στο πλαίσιο της παρουσίασης αυτής δεικνύεται και η πορεία για τη δημιουργία εθνικής ταυτότητας η οποία περνά μέσα από τη λεγόμενη «Τουρκοϊσλαμική σύνθεση» —που εναντιώνεται σε οτιδήποτε προέρχεται από τη Δύση— και η οποία καλύπτει σαν μανδύας όλα τα λογοτεχνικά έργα, είτε «λαϊκού», είτε αστυνομικού είδους, από τη δεκαετία 1950 έως σήμερα.

Στη συνέχεια ο αναγνώστης περνά από αυτές τις «προπαρασκευαστικές» για την Τουρκική Λογοτεχνία δεκαετίες, σε μια εποχή (δεκαετίες 1950, 1960, 1970) όπου τόσο ο κοινωνικός ρεαλισμός, υπό οποιοδήποτε τρόπο κι αν εκδηλωνόταν λογοτεχνικά, όσο και οι συγγραφείς που τον εκπροσωπούσαν κοιτούν πλέον «προς τα κάτω», προς τον απλό άνθρωπο, τον «ανθρωπάκο». Ο απλός άνθρωπος εισχωρεί με αυτό τον τρόπο στην τουρκική λογοτεχνία μέσω της «Λογοτεχνίας του χωριού» και κάνει την εμφάνισή του τόσο στην ποίηση, όσο και στο τότε πρωτοεμφανιζόμενο λογοτεχνικό είδος του διηγήματος. Όμως οι λογοτέχνες εκείνης της περιόδου δεν κοιτούν μόνο «προς τα κάτω». Κοιτούν και «προς τα μέσα», προς τον εσωτερικό κόσμο του ατόμου σαν να ήθελαν να απαντήσουν στα υπαρξιακά ερωτήματα που απασχολούσαν την νεαρή τουρκική κοινωνία με αφορμή τις εκδηλωθείσες πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις και ανακατατάξεις. Ο στόχος της παρουσίασης αλλά και η μετάδοση, στον αναγνώστη, του ενθουσιασμού και των λογοτεχνικών αναζητήσεων εκείνης της εποχής, εξυπηρετείται πολύ καλά μέσω της παρουσίασης περιλήψεων από συγκεκριμένα και χαρακτηριστικά έργα λογοτεχνών εκείνης της περιόδου.

Επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με τους συγγραφείς του βιβλίου οι δεκαετίες αυτές βοήθησαν το λεγόμενο «ισλαμικό μυθιστόρημα» να βρει τη θέση του στον κόσμο της σύγχρονης τουρκικής λογοτεχνίας είτε ως τμήμα της «Τουρκοϊσλαμικής σύνθεσης» (δεκαετία 1950), είτε ως ανεξάρτητο είδος (δεκαετία 1960 και μετά).

Από τις «γεφυροποιές» —από την άποψη της λογοτεχνικής προετοιμασίας— δεκαετίες 1950-1970, το έργο των Σαλακίδη και Sagaster εξετάζει την πορεία της Τουρκικής Λογοτεχνίας καθώς αυτή αρχίζει, από τη δεκαετία 1980 και μετά, να απολαμβάνει σταδιακά τα οφέλη που κομίζει η βαθμιαία φιλελευθεροποίηση της κοινωνίας εκφραζόμενα με τρόπους όπως: αναζητήσεις νέων μορφών και τρόπων αφήγησης, συνεχής διεύρυνση της θεματολογίας που απασχολούσε τους συγγραφείς, εξέλιξη της «ισλαμικής» λογοτεχνίας, πιο ελεύθερη αντιμετώπιση της σεξουαλικότητας και τέλος, αύξηση δημοφιλίας σε λογοτεχνικά είδη όπως ο μαγικός ρεαλισμός και το αστυνομικό μυθιστόρημα, στο οποίο μπορεί κάποιος να δει ξεκάθαρα πλευρές της σύγχρονης Τουρκίας που δεν έχουν και τόσο ερευνηθεί στην Ελλάδα. Στο σημείο αυτό αξίζει να τονιστεί, όπως αναφέρουν και οι συγγραφείς, ότι η εξέλιξη της «ισλαμικής» λογοτεχνίας βασίστηκε κυρίως στη σύγχρονη προβολή του ‘σωστού’ ισλαμικού τρόπου ζωής, προσαρμοσμένου όμως στις απαιτήσεις των καιρών καθώς επίσης και στην εμφάνιση ιστορικών αφηγήσεων της οθωμανικής εποχής και της Μέσης Ανατολής οι οποίες δεν ήταν και τόσο διαδεδομένο είδος.

Στο πλαίσιο των λογοτεχνικών «νέων αναζητήσεων» εντάσσεται και η νέα κατεύθυνση, η μεταμοντέρνα, που έλαβε το λεγόμενο ιστορικό μυθιστόρημα ως «μυθοποίηση του παρελθόντος», ως μια πραγματικότητα που αποτελεί κατασκεύασμα εξαγόμενο από την υποκειμενική αφήγηση του δημιουργού/συγγραφέα. Το λογοτεχνικό είδος κατέστη δημοφιλές όχι μόνο στην Τουρκία αλλά και την Ελλάδα ιδιαιτέρως στο κομμάτι που αφορούσε την τύχη των μη μουσουλμανικών πληθυσμών, κυρίως Έλληνες και Αρμένιους, κατά την εποχή της «μετάβασης» από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Τουρκική Δημοκρατία αλλά και μετά, κατά την διάρκεια που αναπτυσσόταν η νεόκοπη Δημοκρατία.

Ακόμα μια πλήρης νοημάτων εξέλιξη, και όπως αυτό εξετάζεται από τους συγγραφείς του βιβλίου, αποτελεί η εμφάνιση, από τη δεκαετία 1990 και μετά, συγγραφέων που συνέγραψαν έργα τους σε γλώσσα άλλη από την τουρκική σπάζοντας με τον τρόπο αυτό όχι μόνο τα στενά γλωσσικά όρια που κινούνταν η Τουρκική Λογοτεχνία αλλά και τις ιδεολογικές προσηλώσεις πάνω στις οποίες κινούνταν (και κινείται) η αντίληψη του Τουρκικού Κράτους περί «ταυτότητας». Στην ίδια συλλογιστική, και όπως εύστοχα αναφέρουν οι Σαλακίδης και Sagaster, κινείται και η παρουσίαση της «εθνικής ταυτότητας των μεσογειακών λαών ή το πολύ πολύ, των λαών της Ανατολικής Μεσογείου και στην οποία δεν φαίνεται να χωράει το Ισλάμ και ο τρόπος ζωής που αυτό συνεπάγεται». Η επισήμανση αυτή καθιστά από μόνη της πρωτοποριακό το εν λόγω σύγγραμμα καθόσον ο Γιώργος Σαλακίδης και η Börte Sagaster προσφέρουν υλικό για διεξαγωγή εξαιρετικά ενδιαφερουσών ερευνών σχετικά με την αναδυόμενη «Νέα Τουρκία» και η οποία, δυστυχώς, δεν ερευνάται όσο θα έπρεπε στα καθ’ ημάς.

Τέλος, το εν λόγω βιβλίο Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκικής Λογοτεχνίας εξετάζει με πραγματικό ενδιαφέρον και σε ικανοποιητικό βαθμό το ιδιαίτερο κομμάτι που καταλαμβάνει η ποίηση και μάλιστα σε μια εποχή που οι Τούρκοι εκδότες έχουν παραχωρήσει μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων τους στην πεζογραφία. Παρ’ όλα αυτά, τα ρεύματα, οι τάσεις και οι αναζητήσεις, η θεματολογία και οι νέες κατευθύνσεις που έχει λάβει η τουρκική ποίηση παρουσιάζονται με συνεκτικό, σαφή και δουλεμένο τρόπο έτσι ώστε ο αναγνώστης να αντιλαμβάνεται με ευκολία τη μετάβαση από τον «κοινωνικό ρεαλισμό» των δεκαετιών 1940-1970 στον τονισμό της αισθητικής πλευράς του ποιήματος των δεκαετιών 1980 και μετά.

Με το παρόν πόνημα είναι βέβαιο ότι πνέει νέος άνεμος στα επιστημονικά και ακαδημαϊκά πράγματα της ελληνόφωνης βιβλιογραφίας που σχετίζεται με τις μελέτες πολιτισμικού περιεχομένου για την Τουρκία. Ο εύχρηστος χαρακτήρας του αποτελεί συνισταμένη των προσεκτικά επιλεγμένων κειμένων, των βιογραφικών και εργογραφικών λεπτομερειών, της επισκόπησης όλων εκείνων των κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων που επηρέασαν τους δημιουργούς και τα εκάστοτε λογοτεχνικά ρεύματα και τέλος, των χαρακτηριστικών ρήσεων συγκεκριμένων συγγραφέων. Όλα αυτά μεταφέρουν το «άρωμα» κάθε εποχής βυθίζοντας τον αναγνώστη στα ιστορικά και λογοτεχνικά της βάθη.

Γιώργος Β. Μιχαλακόπουλος

Αναπληρωτής Καθηγητής

«Τουρκία: Λογοτεχνία και Πολιτισμός»

Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας

(Ιόνιο Πανεπιστήμιο)