Ένα επεισόδιο από την εποχή της τρομοκρατίας Το κόκκινο πανδοχείο Ονορέ ντε Μπαλζάκ μετάφραση-επίμετρο-σημειώσεις: Νίκος Σκοπλάκης εκδόσεις Κοβάλτιο η πρώτη δημοσίευση στην Bookpress

Ένα επεισόδιο από την εποχή της τρομοκρατίας

Το κόκκινο πανδοχείο

Ονορέ ντε Μπαλζάκ

μετάφραση-επίμετρο-σημειώσεις: Νίκος Σκοπλάκης

εκδόσεις Κοβάλτιο

η πρώτη δημοσίευση στην Bookpress

https://www.bookpress.gr/kritikes/xeni-pezografia/honore-balzac-to-kokkino-pandoxeio-kovaltio-dioni-dimitriadou

η ιστορική μυθοπλασία του Μπαλζάκ

Μια ενδιαφέρουσα παράμετρος της αποδοχής, που δυνητικά έχουν τα ιστορικά γεγονότα στη συνείδηση των πολιτών, αφορά στη λογοτεχνική επεξεργασία αυτών των ίδιων των γεγονότων διανθισμένων από την απαραίτητη μυθοπλασία αλλά με τη διατήρηση της ζώσας ιστορίας στον πυρήνα τους. Πολύ περισσότερο ισχύει αυτό, αν ο συγγραφέας/μυθοπλάστης είναι σύγχρονος των γεγονότων που αναλαμβάνει να θέσει ως ιστορικό φόντο της δικής του ιστορίας. Με δεδομένη φυσικά την ιδεολογική φόρτιση που αναπόφευκτα έχει και άρα τη συγκεκριμένη ως προς αυτήν οπτική γωνία, μέσα από την οποία βλέπει και καταγράφει, το αποτέλεσμα δεν μπορεί να είναι αντικειμενικό. Απολύτως αντικειμενική ιστορία, όπως γνωρίζουμε όμως,  δεν υφίσταται, καθόσον η θέση των υποκειμένων απέναντι στα γεγονότα δεν μπορεί να αγνοήσει τον διαμορφωμένο ιδεολογικό κόσμο μέσα από τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που τοποθετούν τον κάθε φορά εκτιμητή των γεγονότων στη μία ή την άλλη πλευρά. Όταν λοιπόν ο Ένγκελς δηλώνει (μέσω επιστολής στην κόρη του Μαρξ Λώρα Λαφάργκ) το 1883 ότι στο έργο του Μπαλζάκ «υπάρχει η ιστορία της Γαλλίας από το 1815 ως το 1848» και μάλιστα επισημαίνοντας την τόλμη και την «επαναστατική διαλεκτική στην ποιητική του δικαιοσύνη», δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε την «ιστορική» οπτική του συγγραφέα της «Ανθρώπινης Κωμωδίας» – δικαιούται και αυτός να αποδίδει μέσα στις επινοημένες ιστορίες του όχι μόνον το κλίμα της εποχής αλλά και τη δική του εκδοχή για πρόσωπα και πράγματα.

Η ιστορία στην «Ανθρώπινη Κωμωδία» είναι πρώτα απ’ όλα η ιστορία της διαφοράς και της αντίθεσης: ταξικής και έμφυλης, ηθών και συμφερόντων, περιουσιών και βίων. Και, σε αυτή την ιστορία, όλες οι διαφορές και οι αντιθέσεις αρθρώνονται μέσα από ανταγωνισμούς και κερδοσκοπίες, κληρονομιές και ραδιουργίες  και «αόρατες» συνωμοσίες, οικογενειακές περιπέτειες και οικονομικούς μετασχηματισμούς, όπως γράφει στο πολύ κατατοπιστικό και περιεκτικό Επίμετρο ο μεταφραστής του βιβλίου Νίκος Σκοπλάκης. Για να δείξει αυτές ακριβώς τις αντιθετικές συνθήκες που δομούν τη γαλλική κοινωνία από το 1816 ως το 1848 (αλλά και τα προηγούμενα χρόνια που με επίκεντρο τη Γαλλική Επανάσταση δρομολόγησαν τις μετέπειτα εξελίξεις), ο Μπαλζάκ προτιμά στη δική του προσέγγιση του ιστορικού πλαισίου να επικεντρώσει σε λεπτομέρειες και επεισόδια  (για τα οποία η επίσημη ιστορία αδιαφορεί) προκειμένου να διεισδύσει περισσότερο στην ψυχοσύνθεση των προσώπων παρά στις πράξεις τους. Πρόκειται για μια ρεαλιστική αντιμετώπιση της ιστορίας (δεξιοτέχνης του ρεαλισμού, πάλι κατά τον Ένγκελς ο Μπαλζάκ), κάτω από το πρίσμα των υποκειμένων που δρουν –συχνά στην αφάνεια– επηρεάζοντας το γενικότερο κλίμα, καθώς το ήθος των δρώντων προσώπων αντικατοπτρίζεται κατ’ επέκταση στην εποχή.

Οι δύο ιστορίες που αποκόπτονται από την «Ανθρώπινη Κωμωδία» για να συμπορευτούν στην παρούσα έκδοση, βρίσκουν τον κοινό τους τόπο αρχικά στην εποχή της Γαλλικής Επανάστασης· αυτό όμως δεν θα ήταν ίσως αρκετό για την επιλογή της συνύπαρξης. Και οι δύο ιστορίες εστιάζουν στο χρήμα και στο αίμα και αφήνουν στο βάθος να φανεί εκείνη η ελάχιστη, ωστόσο υπαρκτή, ελπίδα που γεννά το ήθος των ανθρώπων, όταν νιώθουν πως διασώζονται μέσα στη δίνη των καταιγιστικών γεγονότων μόνον όταν προβάλλουν τη δική τους  ιδιαίτερη ηθική ένσταση.

Η πρώτη ιστορία, Ένα επεισόδιο από την εποχή της τρομοκρατίας, τοποθετείται στα 1793, μια μέρα μετά την εκτέλεση του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄, και μας μεταφέρει το κλίμα της μετάλλαξης της κοινωνίας από φεουδαρχική σε αστική, που έφερε αναπόφευκτα και τον διωγμό των θρησκευτικών τελετών, οι οποίες ωστόσο τελούνταν κρυφά. Μια τέτοια κρυφή τελετή θα ζητήσει ο δήμιος Σανσόν από τις δύο μοναχές της ιστορίας και τον αβά ντε Μαρόλ ως επιμνημόσυνη δέηση για τον εκτελεσμένο μονάρχη – μια υπόμνηση αχνή για το προσωπικό ήθος που δικαιούται να έχει ακόμη κι ένας δήμιος, πιστός στις διαταγές που λαμβάνει για να εκτελέσει τους καταδικασμένους σε θάνατο. Μια ιδέα (αχνή επίσης) για τα αισθήματα που μπορεί να διατηρούν οι ανθρώπινες συνειδήσεις ακόμη και μέσα στο πλήθος που εξεγείρεται και ανατρέπει, επαναστατεί και εκτελεί τους φορείς της προηγούμενης άρχουσας τάξης.

Η δεύτερη ιστορία, Το κόκκινο πανδοχείο, αφορά ένα έγκλημα που διαπράχθηκε το 1799. Ο στρατιωτικός χειρουργός Προσπέρ Μανιάν σχεδιάζει να δολοφονήσει τον περιστασιακό συνδαιτυμόνα και συγκάτοικο για μια νύχτα μεγαλέμπορο Βιλέμ, ο οποίος έχει εκμυστηρευτεί σ’ αυτόν και στον φίλο του με μεγάλη αφέλεια: «Μέσα στη βαλίτσα μου έχω εκατό χιλιάδες φράγκα σε χρυσό και σε διαμάντια».  Πόσο απέχει, όμως, η σκέψη από την πράξη; Όταν ο Βιλέμ πράγματι δολοφονείται (όχι όμως από τον Προσπέρ) τα γεγονότα ενοχοποιούν αυτόν που μόνον με τη σκέψη του έχει εγκληματήσει, ωστόσο νιώθει ένοχος και γι’ αυτό δεν δικαιολογεί τον εαυτό του – Θεωρούσε τον εαυτό του συγχρόνως αθώο και ένοχο […] ένιωθε πως δεν είχε καθαρή καρδιά, αφού είχε διαπράξει στη σκέψη του το έγκλημα. Λίγο πριν την εκτέλεσή του θα αφηγηθεί την ιστορία του στον Χέρμαν, ο οποίος με τη σειρά του την αφηγείται στους ομοτράπεζους ενός φιλικού γεύματος, κατά τη διάρκεια του οποίου θα φανεί ποιος ήταν ο αληθινός δολοφόνος. Στα παρεπόμενα της δεύτερης αυτής αφήγησης θα δούμε το ηθικό δίλημμα του Χέρμαν για το αν μπορεί να παντρευτεί την κόρη ενός δολοφόνου και να καρπωθεί μια περιουσία που αποκτήθηκε άνομα με τίμημα το αίμα ενός ανθρώπου.

Ο δρόμος του αίματος και της ισχύος και στις δύο ιστορίες αφήνει τα ίχνη του· ωστόσο το προσωπικό ήθος των ανθρώπων δηλώνει την παρουσία του απέναντι σε όποιον συνυπολογισμό, σε όποια συναρίθμηση θέλει να ομαδοποιήσει τις συνειδήσεις και τις πράξεις. Πάντα θα διαχωρίζεται η διαφορετική συνείδηση, που ακόμη κι αν δεν πράττει τελικά όπως η ηθική αναστολή επιτάσσει, έστω θα προβληματίζεται για την ορθότητα των πράξεων. Σε κάθε περίπτωση ο Μπαλζάκ αναδεικνύεται όχι μόνο σε μεγάλο μυθοπλάστη αλλά και σε ανατόμο της ψυχοσύνθεσης των υποκειμένων που συναποτελούν το απαραίτητο ανθρώπινο πλαίσιο για να γραφτεί η Ιστορία. Αν οι επιστήμονες ιστορικοί καταγράφουν τα γεγονότα της ταραγμένης αυτής εποχής στη Γαλλία (με την αναπόφευκτη οπωσδήποτε ιδεολογική ταυτότητα σε ό,τι επέλεξαν να απομονώσουν και να ερμηνεύσουν), ο Μπαλζάκ με την «Ανθρώπινη Κωμωδία» του ρίχνει φως στα μεμονωμένα πρόσωπα που αποτέλεσαν τον μοχλό της Ιστορίας.

Διώνη Δημητριάδου