Διώνη Δημητριάδου
«Θηρίο ή Θεός» ΑΩ Εκδόσεις 2023
(γράφει ο Γρηγόρης Τεχλεμετζής)
η πρώτη δημοσίευση στο Poiein.gr
Η μοναξιά του διανοούμενου και περί θεού και ανθρώπου
δοκίμιο
Σπουδή της μοναξιάς του συγγραφέα στοχαστή και
διανοούμενου είναι το νέο βιβλίο της Διώνης Δημητριάδου. Εξετάζει πώς οι
ενασχολήσεις του αυτές επηρεάζουν τις διαπροσωπικές του σχέσεις και τον τρόπο
που ζει, αφήνοντας ανοιχτό το αναπάντητο ερώτημα αν τελικά επέλεξε τον σωστό
δρόμο προς την ευτυχία, ή αν υπάρχει σωστό ή λάθος σε αυτή την περίπτωση. Ο
ήρωάς της αποξενώνεται από την πραγματικότητα, καθώς οι γνώσεις του τον έχουν
και την έχουν στα μάτια του μεταμορφώσει.
Χρησιμοποιώντας
με υπαινιγμό ως τίτλο μέρος της ρήσης του Αριστοτέλη, «Εκείνος δε που δε μπορεί να ζει μέσα στην
κοινωνία με τους άλλους ή αυτός που δεν έχει ανάγκη από τίποτε, αυτός δεν έχει
καμιά θέση στην πόλη, γιατί είναι ή θηρίο ή θεός»[1], ξεκινάει την περιγραφή
του βίου του ήρωά της, που ζει απομονωμένος από την κοινωνία. Είναι ένας
συγγραφέας με φιλολογικά ενδιαφέροντα, που στην προκειμένη περίπτωση ασχολείται
με τον μύθο του Οιδίποδα, αναλύοντάς τον.
Το
βιβλίο απηχεί τη μοναχικότητα των συγγραφέων, οι οποίοι χρειάζονται πολύ χρόνο
και απομόνωση για να καλλιεργήσουν το πνεύμα τους και να δημιουργήσουν τα έργα
τους. Αυτό είναι φυσικά προσωπική τους θέληση και επιλογή, όπως και του ήρωά
της, αλλά έχει άμεσες επιπτώσεις τόσο στην κοινωνικότητα όσο και στην
ψυχοσύνθεσή τους. Με την απομόνωσή τους αποκτούν κάποια στοιχεία θηρίου ή και
θεού-κριτή -ας μου συγχωρεθεί η βλαστήμια-, κάτι που εμπεριέχει την έννοια του
πόνου, καθώς ο άνθρωπος από τη φύση του είναι κοινωνικό ον.
Μεταξύ
ζωής και θανάτου, ανθρώπου και θεών και κοινωνίας και απομόνωσης βρίσκεται ο
Ευγένιος της Δημητριάδου, και αμφιταλαντεύεται για τον ρόλο, την θέση και την
ύπαρξή του, προσπαθώντας να αυτο-οριστεί μέσα στη μοναξιά του, προετοιμάζοντας
έτσι τον θάνατό του, καθώς μοιάζουν να ατονούν τα ενδιαφέροντά του. Είναι ένας
κουρασμένος μεσήλικας ή λειτουργεί με αυτή την ψυχολογία. Το μεγαλείο του είναι
η ίδια η σκέψη του, οι κρίσεις, οι παρατηρήσεις του, αυτές είναι ολόδικές του,
δημιουργήματα που ξεπερνούν τη χρονικότητα της ζωής του. Αυτά είναι που αφήνει
τελικά, σε ένα τετράδιο μαζί με κάποιες φωτογραφίες. Με αυτά, ως άλλος
Οιδίποδας, προσπαθεί να ξεπεράσει τη μοίρα του, τη θνητότητά του. Είναι άραγε
αυτό μια ασυναίσθητη αυταπάτη;
Αγνωστικιστή
ή άθεο θα τον χαρακτήριζα, καθώς μόνο η αμφισβήτηση θα μπορούσε να τον οδηγήσει
σε αυτές τις σκέψεις. Η πίστη ενέχει τη βεβαιότητα, η οποία δεν προάγει τη
συζήτηση. Η απάντηση που θα του έδινε είναι ότι όλα τα ορίζει ο θεός και η
προσπάθεια να πλησιάσουμε την αγνότητα και την τελειότητα που μας δίδαξε. Δεν
θα υπήρχε ενδιάμεσο ούτε ερώτημα.
Το
ύφος της νουβέλας είναι εξομολογητικό. Είναι μια άσκηση αναζήτησης της
υπαρξιακής αυτογνωσίας του αφηγητή και ίσως διαμέσου αυτής υποσυνείδητα να ζητά
τη λύτρωση από τον πόνο της μοναξιάς. Η χρονοβόρα μελέτη και ο στοχασμός τον
οδηγούν στην «αλήθεια», αλλά το τίμημα της μοναξιάς που πληρώνει είναι οδυνηρό.
Όπως και ο Οιδίποδας που μελετά, έτσι και αυτός ίσως θα ήταν πιο ευτυχισμένος αν
έμενε στην άγνοια, παρά να οδηγηθεί ως θηρίο ή θεός στη μοναξιά, στον
σκεπτικισμό και στην ανία, που γεννά η υπερβολική γνώση. Αλλά η μοίρα είναι πιο
δυνατή από τους ανθρώπους, ακόμα και από τους θεούς, όπως πίστευαν οι αρχαίοι
Έλληνες, και έτσι είναι αδύνατον να την αποφύγει και αυτός, όπως και ο
Οιδίποδας. Η αναλογία αυτή μας οδηγεί σε έναν άλλο τρόπο ανάγνωσης. Όμως και
εδώ υπάρχει η ανθρώπινη ένσταση, ο Οιδίποδας με την αυτοτύφλωσή του, που
λυτρώνεται στα μάτια του θεατή. Είναι αυτός που αποφασίζει με ποιο τρόπο από
μόνος του θα τιμωρήσει τον εαυτό του, χωρίς την υποχρεωτικότητα της μοίρας και
τις εντολές των θεών. Είναι το μεγαλείο του ελεύθερου ανθρώπου. Η απάντηση
μοιάζει με αυτή της υπαρξιστικής θεωρίας, ότι ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος
να είναι ελεύθερος και να αποφασίζει σηκώνοντας ένα μεγάλο τίμημα, που δεν
είναι πάντα ευχάριστο. Άμεση σχέση έχουν αυτά και με τον αφηγητή της νουβέλας,
που η ανάλυσή του στην τραγωδία του Σοφοκλή είναι η άμεση παραδοχή και η
ανάληψη της ευθύνης για τις επιλογές του.
«Κι
όταν σε βρίσκει εντελώς απροετοίμαστο [το κακό], τι γίνεται τότε; Ποιος
Παπαδιαμάντης να σε σώσει, αλήθεια;» (σ.12). Αυτή είναι μια εκ πρώτης όψεως
παράξενη δήλωση της συγγραφέως. Εντούτοις, εκφράζει την καταφυγή του
υποκειμένου στη λογοτεχνία και τη συγγραφική δημιουργία προκειμένου να
αντιμετωπίσει την υπαρξιακή κρίση η οποία το μαστίζει. Είναι η κρίση τής
απώλειας ενδιαφερόντων και της μοναξιάς, αιτίες που συχνά εκδηλώνονται στο
γήρας, αλλά όχι μόνο. Αυτό είναι το θέμα του βιβλίου, η κατάρρευση τους
υποκειμένου μπρος στην ένταξή του στην κοινωνία, ως άλλος Οιδίποδας που
προσπαθεί να νικήσει τη μοίρα του. Τελικά δεν είναι ούτε θηρίο ούτε θεός, είναι
ο σημερινός άνθρωπος που ο πολιτισμός του τον καθιστά ταυτόχρονα σκεπτικιστή,
συναισθηματικά διχασμένο και αδύναμο.
Ο
μοναδικός του φίλος, ο Γεράσιμος, μοιάζει να τον συνδέει με την κοινωνία και
ενσαρκώνει τον ρόλο του ικανού αντίλογου στις επιλογές του, έτσι ώστε να δοθεί
πλήρως και πολύπλευρα η κατάστασή του. Δεν καταφέρνει να μεταβάλει τη στάση του
φίλου του, παρ’ όλες τις προσπάθειές του, όμως αποτελεί σημαντικό παράγοντα στο
ξεδίπλωμα της προσωπικότητάς του και την αντικειμενική διάσταση των πραγμάτων,
όσο μπορεί να ειπωθεί ότι υπάρχει. Με τη βοήθεια του Γεράσιμου ο αναγνώστης
μπορεί να βγάλει τα συμπεράσματά του και να επιλέξει χωρίς να χειραγωγηθεί από
τη συγγραφέα.
Αξιοσημείωτες
είναι και οι δοκιμιακού τύπου παρεμβάσεις εντός της νουβέλας με συζητήσεις και
σχολιασμούς περί τέχνης, φιλοσοφίας και άλλων θεμάτων, χωρίς να αποτελούν
οργανωμένα δοκίμια, κάτι που το δίδαξε με επιτυχία και ο Μίλαν Κούντερα.
Και,
τελικά, όλα τα ερωτήματα παραμένουν ανοιχτά.
Γρηγόρης Τεχλεμετζής
[1]«ὁ
δὲ μὴ δυνάμενος κοινωνεῖν ἢ μηδὲν δεόμενος δι’ αὐτάρκειαν οὐθὲν μέρος πόλεως, ὥστε
ἢ θηρίον ἢ θεός» (Πολιτικά Α, 1253.a25, μετάφρ. Β. Μοσκόβης, Αριστοτέλους
Πολιτικά. Ι–ΙΙ ,1989).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου