Νίκος Εγγονόπουλος
À revoir: Theophilos
Φιλολογική
επιμέλεια-Επίμετρο: Ελισάβετ Αρσενίου
Εκδόσεις
Ύψιλον/βιβλία
η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal
στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500+ ΛΕΞΕΙΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500+ ΛΕΞΕΙΣ | Μια σχέση αγάπης και μαθητείας • Fractal
Μια σχέση
αγάπης και μαθητείας
Μια προτροπή, ακόμα από τον τίτλο, να «ξαναδούμε» τον
ζωγράφο Θεόφιλο, συνιστά η ποιητική σύνθεση À
revoir: Theophilos, γραμμένη στη μορφή που την έχουμε (το τελικό προσχέδιο)
το 1947, έτος που συμπίπτει με τη
διοργάνωση της πρώτης ατομικής έκθεσης έργων του Θεόφιλου από το Βρετανικό
Συμβούλιο. Η εποχή (εν μέσω Εμφυλίου) δύσκολη, η αποδοχή του έργου του Θεόφιλου
από τους εγχώριους πνευματικούς αλλά και πολιτικούς κύκλους διφορούμενη. Μέσα
σ’ αυτό το κλίμα των σφοδρών πολιτικών και πνευματικών αντιπαραθέσεων, ο
Εγγονόπουλος προτείνει να προσεγγίσουμε την αισθητική αλλά και την ιδεολογία
της τέχνης του φτωχού φουστανελά ζωγράφου, ο οποίος άλλωστε, ήδη από την
προηγούμενη δεκαετία, είχε σταθερή παρουσία στο έργο του Εγγονόπουλου, με τα
«διδάγματά» του να θεωρούνται ισάξια με αυτά των Βυζαντινών και των Αρχαίων. Το
κείμενο αριθμεί διακόσιους εβδομήντα δύο στίχους σε χειρόγραφα (είναι η πρώτη
φορά που εκδίδεται χειρόγραφο του Εγγονόπουλου), με πολλές διαγραφές και
αποκλίσεις. Η Ελισάβετ Αρσενίου, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα
Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστήμιου, επέλεξε να
παραθέσει, στις σημειώσεις που συνοδεύουν την έκδοση, και την αρχική επιλογή
του ποιητή, προκειμένου να φανεί ο
τρόπος επεξεργασίας του κειμένου· σαν να μας επιτρέπει να δούμε το «εργαστήρι»
του ποιητή κατά τη διαδικασία δημιουργίας του ποιήματος. Η ίδια, εκτός από την
επίπονη φιλολογική επιμέλεια των χειρογράφων,
υπογράφει και το Επίμετρο, στο οποίο δίνει σημαντικές πληροφορίες για
την εποχή που γράφτηκε η ποιητική σύνθεση, για τον τρόπο που επέλεξε ο ποιητής να βιο-εργο-γραφήσει τον Θεόφιλο,
αλλά και για την ερμηνευτική ανάλυση των ζωγραφικών έργων που ο Εγγονόπουλος
ενσωματώνει στο ποίημά του.
Αρχικά στους στίχους 1-40 ο Εγγονόπουλος δίνει τα
βασικά βιογραφικά στοιχεία του ζωγράφου (θυροφύλαξ
και ζωγράφος εξ Ανατολής), μεταφέροντας με τον ποιητικό του τρόπο πληροφορίες
που έχει συλλέξει. Ο στόχος του, όμως, όπως θα φανεί, είναι να αφήσει να
μιλήσουν για τη ζωή του ζωγράφου τα ίδια τα έργα του, άρα να περιγράψει (στην
ουσία να αναλύσει) μια επιλογή από έργα του Θεόφιλου. Χρησιμοποιείται εδώ ο
όρος «ποιητική έκφραση» που αποδίδει την παράλληλη περιγραφική και ερμηνευτική
ανάλυση ενός έργου τέχνης. Από τον στίχο 50 έως τον στίχο 243 καταγίνεται στην
«έκφραση» (με το νόημα όπως αναφέρθηκε πιο πάνω) των έργων του ζωγράφου, με
τους στίχους 239 έως 243 να αποτελούν το πέρασμα από την ανάλυση των έργων στον
ίδιο τον ζωγράφο και στο τέλος του (και ο
Θεόφιλος πέθανε κατά το βράδυ/ σ’ ένα χωριό στο νησί της Μυτιλήνης).
Ο τρόπος που ο Εγγονόπουλος βιογραφεί τον Θεόφιλο
επιτρέπει να δούμε με τη δική του ματιά (ζωγράφος άλλωστε και ο ίδιος εκτός από
ποιητής) τόσο την αισθητική του λαϊκού ζωγράφου όσο και την ηθική του στάση.
Παράλληλα, όμως, ερμηνεύοντας («εκφράζοντας») τα έργα του Θεόφιλου,
προσδιορίζει και ο ίδιος την δική του αισθητική ταυτότητα, τη στάση του
απέναντι στην τέχνη και στην παράδοση, προσεγγίζει τον ζωγράφο εντοπίζοντας τον
κοινό τους τόπο έκφρασης, σε μια σχέση αγάπης και μαθητείας.
Το À revoir:
Theophilos αποτελεί, πέραν της αισθητικής του αξίας ως ποιήματος, μια
τοποθέτηση του ποιητή, έμμεση αλλά πολύτιμη, απέναντι στα προβλήματα (ποιητικά,
πολιτικά, εθνικά) της εποχής του. Με τον τρόπο που αναλύει τις ζωγραφικές
σκηνές του Θεόφιλου, αποκαλύπτει και τη δική του αισθητική, τις δικές του
επιλογές, θεματικές και χρωματικές, αλλά και την ιδεολογική του θέση. Στην
ανάλυση, για παράδειγμα, του πίνακα Ρήγας Φερραίος ο Εγγονόπουλος περιγράφει τη
θέση της Ελλάδας ισότιμη ανάμεσα στην Αθηνά και την Ελευθερία: Ψηλά στο βάθρο της η Αθηνά ή η Ελευθερία ή η
Ελλάδα (το ίδιο κάνει), αποφεύγοντας το εθνοκεντρικό ιδεολόγημα, κυρίαρχο
στη μια μερίδα του πολιτικού κόσμου στη διχασμένη τότε χώρα.
Ο Εγγονόπουλος στην ουσία επιχειρεί μια σπουδαία
αισθητική και ιδεολογική ανα-σύνθεση των
συγκεκριμένων έργων του Θεόφιλου, εστιάζοντας διαδοχικά στο σχέδιο, στο χρώμα,
στο θέμα, στην αφορμή, στο ήθος του εικονιζόμενου προσώπου, και τελικά στη
σημασία της ζωγραφιάς, στο «μήνυμα» που αυτή μεταφέρει. Η ταύτισή του με τον
τρόπο που ο Θεόφιλος επιλέγει τα θέματά του και τα αποδίδει, είναι εμφανής. Προς επίρρωση της θέσης αυτής
παρατίθενται στην έκδοση έργα του Εγγονόπουλου με συναφή θεματική με αυτήν του
Θεόφιλου. Μια έκδοση (με εξαιρετική αισθητική) που συνεισφέρει, με την οπτική
του Εγγονόπουλου, με τον ιδιαίτερο ποιητικό του τρόπο, στη θεώρηση του έργου
του Θεόφιλου, διαχρονικού στην αξία του.
Διώνη Δημητριάδου
Αποσπάσματα
[…]
Με περικεφαλαία τρομερή ωσάν του Έκτωρα, μ’ άγρια
χαίτη
κραδαίνοντας την πάλα, ζωσμένος φυσεκλίκια,
πέδιλα αρχαία στα γυμνά του πόδια,
της Πίστης πρόμαχος, του Ελληνισμού κολώνα,
νέος κι ωραίος ως θαν’ αργότερα κι’ ο Διάκος:
Αλέξανδρος ο Μέγας
αγλάισμα του γένους
(στ. 104-110)
[…] Στην απόφαση του ποιητή να μην εκδώσει το κείμενό
του ενδεχομένως οδήγησε η ίδια η
προοπτική και η στόχευσή του, εμφανώς διαφοροποιημένη από τον εντοπισμό της
«ελληνικότητας» στο έργο του Θεόφιλου. Επιπλέον το À revoir: Theophilos ήταν διαφοροποιημένο τεχνικά από τα υπόλοιπα
κείμενά του την περίοδο αυτή, γιατί καθίστατο περισσότερο προσωπικό και
ειδολογικά μεταβατικό: ήταν ιο συγκρατημένο και εσωστρεφές από τον Μπολιβάρ. Ενδεχομένως, η σπουδή στο
Θεόφιλο απομάκρυνε τον Εγγονόπουλο τελειωτικά από τα υπολείμματα του
αυτοματισμού, κατευθύνοντάς τον προς την εντονότερα ειρωνική και κριτική
μεταπολεμική του ποίηση. (Ελισάβετ Αρσενίου, από το Επίμετρο, σ.73).
