Περί δουλείας και ελευθερίας του ανθρώπου Νικολάι Μπερντιάγιεφ μετάφραση: Πάνος Σταθόγιαννης-Γιώργος Πινακούλας εισαγωγή: Νίκος Μανωλόπουλος εκδόσεις Printa η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr

Περί δουλείας και ελευθερίας του ανθρώπου

Νικολάι Μπερντιάγιεφ

μετάφραση: Πάνος Σταθόγιαννης-Γιώργος Πινακούλας

εισαγωγή: Νίκος Μανωλόπουλος

εκδόσεις Printa

η πρώτη δημοσίευση στο diastixo.gr
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/13923-peri-douleias

Δοκίμιο περσοναλιστικής φιλοσοφίας αποκαλεί ο Μπερντιάγιεφ το βιβλίο του. Θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρηθεί εγχειρίδιο που εξαντλεί το θέμα του «προσώπου» σε όλα τα πεδία, από τη φιλοσοφία ως την ιστορία, αφού διατρέξει την κοινωνικοπολιτική σκέψη, τη γνωσιολογία, την ηθική, φυσικά και τη θεολογία. Ο συγγραφέας του, ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του 20^ου αιώνα, εστιάζει στο «πρόσωπο» ως τη βασική βαθμίδα, από την οποία αποκτά την υπόστασή της η έννοια της ελευθερίας – με άλλα λόγια, όσο θα καταξιώνεται η προσωπική ανθρώπινη ύπαρξη, τόσο θα πραγματώνεται η ουσιαστική ελευθερία και θα αποκαλύπτεται η πολύμορφη δουλεία που καθυποτάσσει τον άνθρωπο είτε ως άτομο είτε ως κοινωνικό και πολιτικό ον.

Ο Μπερντιάγιεφ θεωρούσε τη φιλοσοφία ενταγμένη στην πρακτική ζωή, ωστόσο καθώς υπογραμμίζει στον Πρόλογο του  βιβλίου, δεν πρέπει οι αναγνώστες να το εκλάβουν ως πρακτικό πρόγραμμα και λύση των κοινωνικών ζητημάτων. Είναι ένα βιβλίο φιλοσοφίας, και προϋποθέτει, πάνω απ’ όλα, την πνευματική μεταρρύθμιση. Καθόλου τυχαία η προμετωπίδα του πρώτου κεφαλαίου που παραπέμπει στον Νίτσε: «Sollt ihr schaffende sein», δηλαδή «Πρέπει να γίνετε δημιουργικοί» (Τάδε έφη Ζαρατούστρα). Ας θεωρηθεί, επομένως, το βιβλίο αυτό μια παρότρυνση για πνευματική εγρήγορση ως απαραίτητη συνθήκη προκειμένου να εστιάσει η σκέψη στο κατ’ εξοχήν ζητούμενο: πώς η ελευθερία γίνεται πράξη, πώς το πρόσωπο (και όχι το άτομο) αποκτά την αυτοδίκαιη εξουσία του.

Ο περσοναλισμός δεν σημαίνει, όπως ο ατομισμός, την εγωκεντρική απομόνωση. Το πρόσωπο στον άνθρωπο είναι η ανεξαρτησία του σε σχέση με τον υλικό κόσμο, ο οποίος είναι το υλικό για την εργασία του πνεύματος. Και, ταυτόχρονα, το πρόσωπο είναι το σύμπαν, πληρούται με συμπαντικό περιεχόμενο. (σελ.62)

Αυτονόητο είναι πως ο περσοναλισμός  αξιολογεί ως ανώτερο το πρόσωπο σε βάρος όλων των τεχνητών κατασκευών (κοινωνία, συλλογικότητα, έθνος, κράτος), που εξυπηρετούν την απρόσκοπτη συνύπαρξη των ατόμων εν κοινωνική ειρήνη αλλά και των λαών σε επιθυμητή (αν και όχι πάντοτε επιτυχημένη) ισορροπία. Οπότε, για να το εξηγήσει αυτό, ο Μπερντιάγιεφ εστιάζει στα κεφάλαια που ακολουθούν στην ελευθερία σε σχέση με τη Φύση, με τον Θεό και τις θρησκείες, με τον ίδιο τον εαυτό, με τον πολιτισμό, τον πόλεμο, την επανάσταση, τον έρωτα, το έθνος και τον συνακόλουθο εθνικισμό, την τέχνη, τον θάνατο, την ιστορία, καταδεικνύοντας αντιστικτικά τις μορφές δουλείας στις οποίες υπόκειται ο άνθρωπος. Εξαιρετικό το κεφάλαιο, στο οποίο ανατέμνει την επανάσταση ως έννοια θεωρητική αλλά κυρίως ως πράξη, προκειμένου να αναδείξει την καταστρατήγηση της ελευθερίας, την οποία οι εκάστοτε επαναστάτες ευαγγελίζονται. Η επανάσταση συνιστά μια βίαιη ρήξη στην πορεία των κοινωνιών –γνωστό αυτό–  επομένως από τη φύση της καταργεί την πολυφωνία, συχνά με το άλλοθι της εδραίωσής της που δεν επιτρέπει δημοκρατικές ευαισθησίες. Η θέση του Μπερντιάγιεφ, εκτός από τον προβληματισμό του ως φιλοσόφου που εισηγείται τον περσοναλισμό, εύλογο είναι ότι απηχεί τη στάση του απέναντι στο κομμουνιστικό καθεστώς και  είναι απότοκο των διώξεων που υπέστη ως διαφωνών με τη μορφή που πήρε η Οκτωβριανή επανάσταση.

Σε όλο το φάσμα των δεσμεύσεων, που επενεργούν πάνω στην εγγενή (δυνάμει) ελευθερία του προσώπου, ιδιαίτερη σημασία προσδίδει στη δουλεία του έρωτα, όπως την ονομάζει, καθόσον αφορά τη φυσιολογία και την ψυχολογία ταυτόχρονα του ανθρώπου, ενώ με το σεξ συνδέονται βαθιές αντιθέσεις της ανθρώπινης φύσης.

Ο άνθρωπος υφίσταται την ταπεινωτική δουλεία του σεξ. Το σεξ βασανίζει τον άνθρωπο και προκαλεί πολλές δυστυχίες στην ανθρώπινη ζωή. Ταυτόχρονα όμως, με το σεξ συνδέεται η ένταση της ζωής, η ενέργεια του σεξ είναι ενέργεια της ζωής και μπορεί να είναι πηγή δημιουργικής ζωτικής έξαρσης. (σελ.299)

Ο Μπερντιάγιεφ με τον περσοναλισμό υπονοεί την ανάγκη για συνολική αλλαγή του κόσμου όπως τον γνωρίζουμε, σε καμία περίπτωση όμως δεν εισηγείται την παθητικοποίηση του ανθρώπου σε μια ατέρμονη αναμονή για την αλλαγή του σκηνικού. Το ζητούμενο είναι αρχικά η συνειδητοποίηση πως όσα πιστεύουμε για ακλόνητες αλήθειες, και πόσο περισσότερο για φυσικές και γι’ αυτό απαραβίαστες, πρέπει να ανατραπούν. Κατόπιν απαιτείται η δημιουργική δραστηριοποίηση στην κατεύθυνση αυτής της  ανατροπής. Για να συμβεί, όμως,  αυτό θα χρειαστεί να νοηθεί ο κόσμος ως μέρος του ανθρώπου και όχι το αντίθετο. Μακρύς ο δρόμος. Ωστόσο, μελέτες όπως αυτή κινητοποιούν τη σκέψη σε μια ρηξικέλευθη αλλαγή πορείας. Από αυτή την πραγματικότητα πηγάζει και η διαχρονική αξία του έργου, το οποίο έχουμε τώρα σε νέα πολύ προσεγμένη έκδοση, με την κατατοπιστική  εισαγωγή του Νίκου Μανωλόπουλου και την άρτια μετάφραση των Σταθόγιαννη και Πινακούλα.

Διώνη Δημητριάδου