Η ηθική της ποίησης

Διαβάζοντας το ανθολόγιο ποιημάτων του James Arlington Wright

«Ηλιοθεραπεία στο σούρουπο»

σε μετάφραση και εισαγωγή της Μαρίας Κατσοπούλου

από τις εκδόσεις Vakxikon

Είναι η πρώτη φορά που το ελληνικό κοινό μπορεί να έχει μια εποπτεία του έργου του σπουδαίου Αμερικανού ποιητή James Arlington Wright, μέσα από την προσεγμένη αυτή έκδοση. Σποραδικά έχουμε συναντήσει ποιήματά του, όμως εδώ πρόκειται για μια αυτοτελή δημοσίευση ποιημάτων του, ανθολογημένων από όλες τις συλλογές του. Οδηγό αποτέλεσε η βραβευμένη με το βραβείο Pulitzer (1972) συλλογή του Collected poems.

Μέσα από τις συλλογές του Το Πράσινο Τείχος (The green Wall), Άγιος Ιούδας (Saint Judas), Το Κλαδί Δεν Θα Σπάσει (The Branch Will Not Break), Ας Μαζευτούμε Στο Ποτάμι (Shall We Gather At The River) αλλά και σε κάποια από τα Νέα Ποιήματα (από τα τελευταία που έγραψε) παρακολουθούμε την πορεία του ποιητή από τις πιο παραδοσιακές φόρμες στην πιο ελεύθερη έκφραση, και από μια υποδηλωτική χρήση γλώσσας στη συνυποδηλωτική, μεταφορική με στοιχεία σουρεαλισμού. Από τον πιο σύνθετο λόγο στον πιο λιτό και απλό. Στα τελευταία μάλιστα ποιήματα ένας αναπόφευκτος ρεαλισμός διακρίνει τον στίχο του.

Με τη γνώση ότι στη μετάφραση της ποίησης είναι δύσκολο να γίνει απολύτως αισθητή η διαφοροποίηση της μορφής από τη μια συλλογή στην άλλη, παραθέτω δείγματα ποιημάτων, που βοηθούν να φανεί η αλλαγή στο ύφος και στο περιεχόμενο.

[…]

Εκτός από το ότι κατέφθανε η άνοιξη

Ή πιθανόν να είχε ήδη φθάσει, ενώ

Ξαπλώναμε πλάι σε ένα μαλακό, φλεβώδες πέτρωμα·

Εκτός από μια κουκουβάγια που λαλούσε για μισό μίλι

Μακριά· εκτός από ένα φτερό στούρνου

Που άγγιζε απαλά το πρόσωπό μου, πλάι σε μια ρίζα:

Μα πώς να θυμηθώ εάν

Ήταν εκείνη που μίλησε, ή όχι;

(Οι μάγισσες ξυπνούν τη φύση την άνοιξη, από Το Πράσινο Τείχος)

[…]

Και όταν σε βρήκε να γελάς κάτω από τα δέντρα,

Το ορτύκι άρχισε να λαλεί και ξεμακρύνοντας να κελαηδάει,

Τόσο μακριά, όσο τα χέρια απλώνονται να φτάσουν άλλα χέρια·

Μα, όταν κελάηδησε, με φίλησες αθόρυβα.

(Το ορτύκι, από Το Πράσινο Τείχος)

Περπάτησα, όταν η αγάπη έφυγε,

Έξω από την πόλη των ανθρώπων,

Για μια ανάλαφρη πνοή ανέμου.

Πέρα από τα ραγισμένα δέντρα,

Πέρα από τις ηττημένες ζωές

Ηλικιωμένων ανδρών, πέρα από τα κορίτσια:

Τα αστέρια ψηλά κρατούσαν τη γαλήνη τους.

Ψάχνοντας μάταια για ψέματα

Γύρισα, σαν τη γη, να φύγω.

Το πέταγμα μιας κουκουβάγιας περιπλανήθηκε στον αέρα, γυμνό

Στους χιονισμένους σεληνιακούς λόφους.

Και τα πράγματα ήταν όπως ήταν.

(Πνοή ανέμου, από το Άγιος Ιούδας)

Οι μεγάλες πέτρες της στάμνας πίσω από τον αχυρώνα

Είναι μουλιασμένες από ασβεστόνερο.

Το πρόσωπο της γιαγιάς μου είναι ένα μικρό φύλλο από σφένδαμο

Αποξηραμένο μέσα σε ένα μυστικό κουτί.

Ακρίδες κατεβαίνουν στις σκούρες πράσινες χαραμάδες

Της παιδικής μου ηλικίας. Μανταλάκια κρέμονται απαλά από τα δέντρα.

Τα μαλλιά σου είναι γκρίζα.

Τα κλήματα των πόλεων είναι μαραμένα.

Πέρα έξω, τα εμπορικά κέντρα αδειάζουν και σκοτεινιάζουν.

Μια άλικη σκιά χαλυβουργείων.

(Λυκόφωτα, από Το Κλαδί Δεν Θα Σπάσει)

Απόψε παρακολουθώ τα μαλλιά του πατέρα μου,

Καθώς εκείνος κάθεται και ονειρεύεται κοντά στη σόμπα του.

Γνωρίζοντας το φτερό της απελπισίας μου,

Μου έστειλε το λοφίο μιας κουκουβάγιας για την αγάπη,

Μήπως δεν ξέρω, κι έτσι επέστρεψα στο σπίτι.

[…]

Είναι περήφανος για μένα, πιστεύοντας πως

Έχω κάνει σημαντικά πράγματα ανάμεσα στους ανθρώπους

Και έχω γίνει ένας καταξιωμένος άνδρας

Ανάμεσα στους καταξιωμένους άνδρες στις μεγάλες πόλεις.

Δεν θα τον ξυπνήσω.

(Δυο πόζες δίπλα σε μια φωτιά, από το Ας Μαζευτούμε Στο Ποτάμι)

Είμαι ολομόναχος

Κάτω στον μαύρο βράχο.

Τώρα γι’ άλλη μια φορά, τραβάω

Τον δρόμο μου, τον δικό μου δρόμο.

Μόνος, μέχρις ότου ο μαύρος

Βράχος να σπάσει στα δύο στο έδαφος

Και να κλείσει και να πεθάνω.

[…]

(Η ιδέα του καλού, από τα Νέα Ποιήματα).

Έτσι όπως ανθολογούνται τα ποιήματα του James Arlington Wright δίνεται η δυνατότητα -παρατηρώντας τις αλλαγές στην ποίησή του- να κάνουμε κάποιο σχόλιο ευρύτερου χαρακτήρα.  

Ξεκινάει ένας ποιητής (από τους πολλούς που συναντούμε) τις πρώτες του απόπειρες στον λόγο με μια διάθεση ίσως να τα πει όλα, δημιουργώντας έτσι μια ποίηση που διακρίνεται από ένα φλύαρο βερμπαλισμό, ακόμα και με μια απατηλή εικόνα ωρίμασης. Θέλει χρόνο η σκέψη του, θέλει χρόνο και η πείρα ζωής που αποκομίζει για να αντιληφθεί ότι ο λιτός στίχος επικοινωνεί καλύτερα με τον αναγνώστη του, αλλά παράλληλα εκφράζει με τον πιο περιεκτικό τρόπο τα αποθησαυρισμένα νοήματα. Σκέφτομαι διαβάζοντας τον συγκεκριμένο εδώ ποιητή πως από νωρίς είχε κατανοήσει αυτή τη λεπτή διαφορά που διακρίνει τον ασχολούμενο με την ποίηση από τον αληθινό Ποιητή. Γιατί μπορεί στα πιο ώριμα έργα του να φαίνεται η ουσιαστική απλούστευση που περικλείει μια υπέροχη ποιητική κατάθεση, όμως από τα πρώτα του ποιήματα φαίνεται ότι αυτός ο δημιουργός ήξερε την έννοια του μέτρου, ακριβολογούσε με τα κατάλληλα λόγια.

Το ορτύκι άρχισε να λαλεί και ξεμακρύνοντας να κελαηδάει,

Τόσο μακριά, όσο τα χέρια απλώνονται να φτάσουν άλλα χέρια·

Στη θεματολογία του φαίνεται καλύτερα ο σκοπός της ποίησής του. Στο κέντρο ο άνθρωπος. Ο ρόλος του ποιητή να τον βοηθήσει, όσο μπορεί και του αναλογεί. Μακριά από άηχες και άστοχες λέξεις.

[…]

Οι ανθρώπινες εικόνες σας ήρθαν να προσευχηθούν για χέρια

Που ξεκαθαρίζουν τα οράματά τους, η ανθρώπινη φωνή σας

Ξάφνου μετέτρεψε το ποίημα σε ήχο.

[...]

Μια ανθρώπινη λέξη για την αγάπη του αέρα

Συνθέτει τις μπερδεμένες ασυμφωνίες σε τραγούδι.

Επικαλεστείτε τη σπάνια λέξη για τη σπάνια επιθυμία.

Ευδοκιμεί στην πείνα, και ισχυροποιείται

Ώστε να ζήσει πάνω από την τύφλωση και το θόρυβο

[…]

Πριν αφήσετε μία μόνο λέξη να διαφύγει,

αφήστε την να λιμοκτονήσει στο σκοτάδι· αμολήστε την με τη μορφή

τεντωμένου φτερού, να ξαφριστεί στη θάλασσα μόνη…

(Η ηθική της ποίησης, από τον Άγιο Ιούδα)

Ίσως να πρέπει να περάσει κανείς από πολλά προσωπικά κύματα, να αντιμετωπίσει τις δικές του απώλειες προκειμένου να κατανοήσει ότι έχει στα χέρια του ένα όχημα και με αυτό μπορεί να αγγίξει τον ξένο πόνο και να μιλήσει γι’ αυτόν. Αντιλαμβάνεται τότε ότι οι λέξεις δεν πρέπει να διαφεύγουν χωρίς πρώτα να έχουν δοκιμαστεί στη ζωή μέσα. Είναι μια  προσωπική κατάθεση αυτό που αποπειράται ο ποιητής και, σαν τέτοια, έχει το βάρος της όταν προσεγγίζει τον άλλο άνθρωπο. Με αυτό δεν θέλω να πω ότι η ποίηση δουλεύει σ’ ένα σκοπό ταγμένη. Πολύ μακριά από μένα μια τέτοια θέση. Θέλω όμως να πω ότι η ποίηση είναι μια σοβαρή υπόθεση, εμπεριέχει ήθος και με αυτό συστήνεται. Ο James Arlington Wright μοιάζει να νιώθει βαθιά αυτό το ιδιότυπο χρέος και αυτό υπηρετεί. Όχι μόνο για την προσωπική του κάθαρση αλλά για να νιώσει την αύρα του στίχου του και ο άγνωστος αναγνώστης του. Ακόμα και όταν νιώθει μόνος ολότελα, αυτή τη μοναξιά τη μοιράζεται, και είναι σαν να μιλά ξαφνικά για σένα που διαβάζεις και σαν να λιγοστεύει κάπως η μοναχική δική σου παρουσία.

[…]

Κανένας άλλος δεν θα ακολουθήσει

Αυτό το ποίημα, εκτός από εσένα,

Μα δε με νοιάζει.

Πολύτιμο μυστικό μου, πώς θα μπορούσαν να ξέρουν

Εσένα ή εμένα;

Υπομονή.

(Η ιδέα του καλού, από τα Νέα ποιήματα)

Η ποίηση του James Arlington Wright είναι γεμάτη από εικόνες. Άλλες πιο ρεαλιστικές, οι περισσότερες με ψήγματα μεταφορικότητας στο πλάσιμό τους. Όλες, μα όλες όμως με γνήσια ποιητική διάθεση να αποδοθεί ο εξωτερικός αλλά και ο εσωτερικός κόσμος μέσα από την αυθεντική ποιητική ματιά, απότοκο της παρατήρησης. Αυτή η λεπτομερής  παρατήρηση του έξω κόσμου και συνακόλουθα η προσεκτική ανατομία του μέσα κόσμου δημιουργούν το έργο του ποιητή. Και το διαμορφώνουν με τέτοιο τρόπο, ώστε να μιλάει κατευθείαν στον κόσμο των ανθρώπων. Γιατί γι’ αυτούς προορίζεται και όχι μόνον για την προσωπική -του ποιητή- απόλαυση ή ακόμα και αλαζονεία.

Είναι ευχής έργο που με την πρωτοβουλία των εκδόσεων Vakxikon έχουμε στα χέρια μας αυτή την ανθολογία. Ας διαβαστεί ο ξεχωριστός αυτός ποιητής και ας αποτελέσει αυτή η έκδοση (στην αξιοπρόσεκτη  μετάφραση και την κατατοπιστική εισαγωγή της Μαρίας Κατσοπούλου) το έναυσμα για μια περαιτέρω ενασχόληση με τον λόγο του.

Διώνη Δημητριάδου