"Ορλάντο - μια βιογραφία"
Virginia Woolf
εισαγωγή – μετάφραση - σημειώσεις: Αργυρώ Μαντόγλου
εκδόσεις Gutenberg (σειρά Aldina)
η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal http://fractalart.gr/orlando-virginia-woolf/
η ανατομία των ρόλων
Το μυθιστόρημα Ορλάντο θα μπορούσε να είναι ένα
παιχνίδι της γραφής για την γραφή την ίδια, ίσως μια ιστορία που χλευάζει με
τον τρόπο της τη σοβαροφάνεια και την υποκρισία (στη ζωή και στη λογοτεχνία).
Είναι, όμως, πολλά περισσότερα. Κυρίως είναι μια ευφάνταστη μυθοπλασία που -πέρα
από την τέρψη που προσφέρει- ξεδιπλώνει τους κοινωνικά κατασκευασμένους ρόλους,
ανατέμνει τις πολύπλοκες (εκ της κοινωνικής προδιαγραφής τους) σχέσεις των δύο
φύλων, παρέχοντας μια απομυθοποιημένη εικόνα της πραγματικής υπόστασης που θα
είχαν, αν δεν δεσμεύονταν από τις στερεότυπες αντιλήψεις. Σκέφτομαι τις
ποικίλες αντιδράσεις που γνώρισε (και ίσως ακόμα γνωρίζει) από την εκάστοτε
κοινωνία, που παρά τις εξαγγελίες για προοδευτικότητα και ανατροπή των
στερεοτύπων, πάντα υπολειπόταν αυτών των εξαγγελιών, όταν ερχόταν αντιμέτωπη με
τα συγκεκριμένα προβλήματα που προκαλούσαν αυθάδικα τις παραδεδομένες αξίες και
τα πιστεύω της.
Και, φυσικά, είναι ένα έργο
εμβληματικό της Βιρτζίνια Γουλφ, της οποίας και μόνον το όνομα θα αρκούσε για
να τραβήξει την προσοχή, και τότε που γράφτηκε αλλά και σήμερα. Η Γουλφ είχε
αντιληφθεί τι έπρεπε να αλλάξει στη γραφή του μυθιστορήματος, προκειμένου αυτό
να μιλήσει με αληθοφάνεια για τη ζωή που ήθελε να αναπαραστήσει. Έπρεπε να
δώσει όχι μόνο το σαφές περίγραμμα των χαρακτήρων αλλά να μεταγγίσει στον
αναγνώστη την αίσθηση της ζωής των ηρώων της, να δείξει πώς οι εμπειρίες της
ζωής έγραψαν πάνω στους χαρακτήρες της και τους διαμόρφωσαν κατά τον τρόπο που
εξυπηρετούσε την ιδέα της ιστορίας. Αληθοφανής γραφή προϋποθέτει μια αληθινή
ζωή από την πλευρά του γράφοντος. Έτσι εξασφαλίζεται και η διαχρονικότητα του
έργου, το οποίο πλέον είναι ικανό να λειτουργήσει σε κάθε εποχή. Το Ορλάντο συνδέεται με άμεσο τρόπο (και
όχι μόνο με τον συνήθη έμμεσο τρόπο που αφορά κάθε μυθοπλασία) με την
κοσμοθεωρία αλλά και με την προσωπική ζωή της Γουλφ. Το 1928 που δημοσιεύθηκε
το Ορλάντο, οι κριτικοί το θεώρησαν
«μυθιστόρημα φαντασίας», το οποίο παρακολουθεί την ιστορία του ανδρόγυνου
Ορλάντο από τον 16ο ως τον 20ο αιώνα. Η Γουλφ το έγραψε
χρησιμοποιώντας ως πρότυπο τη φίλη της Βίτα Σάκβιλ-Γουέστ. Το θέμα του, η μετάλλαξη
του αρσενικού Ορλάντο σε θηλυκή Ορλάντο, ήταν τόσο πρωτότυπο όσο και δυνατό,
ώστε να διεκδικήσει την ιδιαίτερη θέση του στο συνολικό έργο της. Η ίδια γράφει
στο «Ένα δικό σου δωμάτιο»:
Οι γυναίκες χρησίμευσαν όλους αυτούς τους αιώνες ως καθρέφτες,
κατέχοντας τη μαγική γοητεία και την υπέροχη δύναμη να αντανακλούν την ανδρική
φιγούρα διπλή από το φυσικό της μέγεθος.
Με τον καλύτερο τρόπο φαίνεται
πως η γυναίκα είναι η απαραίτητη «άλλη» για την κατασκευή της ανδρικής ταυτότητας, όπως
γράφει η μεταφράστρια του βιβλίου Αργυρώ Μαντόγλου στην πολύ κατατοπιστική της
εισαγωγή στην παρούσα έκδοση. Και, βέβαια, είναι η γυναικεία φύση κυρίαρχη, και
στις δύο υποστάσεις (ανδρική και θηλυκή) του υποκειμένου Ορλάντο:
«Έρωτας», είπε η Ορλάντο. Αμέσως -λόγω της ορμής που διαθέτει αυτή η
λέξη- ο έρωτας πήρε ανθρώπινη μορφή, τέτοια είναι η αλαζονεία του. Γιατί ενώ οι
άλλες σκέψεις αρκούνται στο να παραμείνουν αφηρημένες, αυτή δεν ικανοποιείται
αν δεν ενσαρκωθεί σε μαντήλια και μισοφόρια, σε παντελόνια και γιλέκο. Και
καθώς όλοι οι έρωτες του Ορλάντο υπήρξαν γυναίκες, τώρα, λόγω της αξιοθρήνητης
νωθρότητας του ανθρώπινου πνεύματος να προσαρμόζεται στις συμβάσεις, παρότι η
ίδια ήταν γυναίκα, συνέχιζε να αγαπάει γυναίκα· κι αν η συνείδηση της ταύτισης
του φύλου είχε κάποια επίδραση, αυτή ήταν στην κινητοποίηση και στην εμβάθυνση
των συναισθημάτων που είχε αισθανθεί ως άντρας.
Από τη νεαρή ηλικία του ο (ακόμα
αρσενικός) Ορλάντο φιλοδοξεί να γράψει ένα magnum opus, θα το κατορθώσει όμως μόνον όταν αποκτήσει τη θηλυκή φύση,
όταν θα βιώσει τις κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώνουν ένα κλοιό ασφυκτικό για
τη γυναίκα. Τότε οι εμπειρίες θα προσλάβουν το απαιτούμενο βάρος για να γίνει
εφικτή η αποτύπωση της ώριμης σκέψης, μόνον τότε η καλλιτεχνική δημιουργία θα
υλοποιηθεί. Αν διαβαστεί το μυθιστόρημα
μέσα από τη «Βαλανιδιά», το έργο
του/της Ορλάντο, λαμβάνει τις διαστάσεις ενός ευφάνταστου δοκιμίου για την
περιπέτεια της γραφής. Αν εστιάσουμε στην παράδοξη αλλαγή του φύλου, διαβάζουμε
μια υπέροχη διαμαρτυρία για τις κοινωνικές διακρίσεις με βάση το φύλο, που πολύ
ταλάνισαν τη Γουλφ και που η ίδια θέλησε να στιγματίσει γράφοντας. Αν, πάλι,
θελήσουμε να αφεθούμε στην αναγνωστική απόλαυση, θα σαγηνευθούμε από την
περιπέτεια του Ορλάντο, που ξεκινά την εποχή του Σαίξπηρ, ως δεκαεξάχρονο αγόρι
ευνοούμενο της βασίλισσας Ελισάβετ, παντρεύεται μια Ρωσίδα πριγκίπισσα, με την
πάροδο των αιώνων τον συναντάμε πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, μετά από έναν
ύπνο που θα διαρκέσει μια εβδομάδα θα τον δούμε να ξυπνά με αλλαγμένη τη φύση
του, ως θηλυκή πλέον Ορλάντο, για να καταλήξει στις αρχές του 20ου
αιώνα μητέρα και επιτέλους συγγραφέας της «Βαλανιδιάς».
Μια απίστευτη ιστορία, ύμνος του μοντερνισμού. Δεν είναι τυχαία η κρίση του
Μπόρχες, που θεωρούσε το Ορλάντο όχι
μόνον το πιο δυνατό έργο της Γουλφ αλλά και ένα από τα πιο αυθεντικά και πιο
εκκεντρικά έργα της εποχής μας. Από όποια αναγνωστική πλευρά και αν το δούμε.
Μια έκδοση αξιολογείται μέσα από
πολλά στοιχεία που αναδεικνύουν την ποιότητά της. Η συγκεκριμένη της σειράς Aldina
των εκδόσεων Gutenberg προσφέρει, εκτός από τη γνωστή πλέον εξαίρετη αισθητική,
μια πλήρη εικόνα του έργου. Η αναθεωρημένη (και εμπλουτισμένη με σημειώσεις) μετάφραση
της Αργυρώς Μαντόγλου, η εισαγωγή γραμμένη από την ίδια, αλλά και τα τρία
Επίμετρα στο τέλος του βιβλίου, που αριθμούν πάνω από εκατό σελίδες, δίνουν στον
σημερινό αναγνώστη την ευκαιρία να γνωρίσει αυτό το εμβληματικό έργο ή να
ανανεώσει τη γνωριμία του μαζί του κάτω
από νέα οπτική. Ξεχωρίζει στα επίμετρα η
πρώτη κριτική που ασκήθηκε στο έργο, το 1928, στους New York Times. Εκεί επισημαίνεται μια
γραφή που κινείται σε μια τέταρτη
διάσταση, ως εφαρμογή της Θεωρίας της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, την οποία
για να εξυπηρετήσει η Γουλφ χρησιμοποιεί την αλληγορία εγκαταλείποντας εν μέρει
ή διαφοροποιώντας τη συνηθισμένη της μέθοδο της ροής συνείδησης, δείχνοντας
περισσότερο τι υπάρχει στο πίσω μέρος των σκέψεων και των αισθήσεων και
τονίζοντας την υποκειμενικότητά τους. Η τόσο μακρινή πλέον χρονικά κριτική
φανερώνει την έκπληξη ή και την αμηχανία των σύγχρονων της Γουλφ για τη στροφή
που έπαιρνε με τα δικά της γραπτά η μυθιστορηματική γραφή. Η κατάργηση του
χρόνου ως λογικής ακολουθίας, η ενδοσκόπηση των ηρώων, η παρέμβαση της Γουλφ
στην πλοκή και ο σχολιασμός των ηρώων της με την ιδιότητα της συγγραφέως/βιογράφου
και όχι αυτήν της αφηγήτριας, δίνουν ώθηση στη εξέλιξη του μυθιστορήματος και
καθοδηγούν ακόμα και σημερινές εκδοχές γραφής του πολύπαθου αυτού είδους.
Η βιογραφία, όπως θέτει τον
υπότιτλο η Γουλφ, του/της Ορλάντο δεν είναι φυσικά αντιπροσωπευτική του είδους,
αλλά ούτε και μπορεί να διαβαστεί σαν μια παρωδία, μια διακωμώδηση μιας τυπικής
βιογραφίας. Πίσω από τη λογοτεχνική περσόνα του/της Ορλάντο βλέπουμε τη Βίτα,
ταυτόχρονα όμως ανιχνεύεται και η ίδια η Γουλφ ως βιογράφος του βιογραφούμενου,
υπηρετώντας έτσι και από αυτήν την πλευρά τη νέα τάση της γραφής. Ένα πρωτοποριακό
έργο (όχι μόνον για την εποχή του αλλά και για τη σημερινή) που ανατέμνει τον
τρόπο γραφής εισάγοντας νέα τεχνική και ανοίγοντας νέους ορίζοντες στον
μοντερνισμό. Ένα έργο που με τόλμη αναθεωρεί στερεότυπες αντιλήψεις για τους
ρόλους, που οι κυρίαρχες κάθε φορά κοινωνικές αντιλήψεις προβάλλουν ως πρότυπα,
προτείνοντας ταυτόχρονα με τον έμμεσο (αλλά αποτελεσματικό) λογοτεχνικό τρόπο
την ανατροπή και τη νέα θεώρησή τους.
Η διαφορά ανάμεσα στα φύλα είναι, ευτυχώς, διαφορά αβυσσαλέου βάθους.
Τα ρούχα δεν είναι παρά ένα σύμβολο από κάτι βαθιά κρυμμένο κάτω απ’ την
επιφάνεια.
[…]
Παρότι τα φύλα είναι διαφορετικά, αναμειγνύονται. Σε κάθε ανθρώπινη
ύπαρξη υπάρχει μια κάποια αμφιταλάντευση ανάμεσα στα φύλα, και συχνά είναι
μονάχα τα ρούχα που προσδίδουν την ανδρική ή τη θηλυκή εμφάνιση, ενόσω κάτω από
το φύλο που εμφανίζεται στην επιφάνεια υπάρχει το ακριβώς αντίθετό του.
Εν τέλει ένα έργο οραματικό της
Γουλφ για μια εποχή που η γυναίκα θα έχει βρει τη θέση που αναλογεί στις
φυσικές της ικανότητες, χωρίς κανέναν περιορισμό από τις κοινωνικές συμβάσεις,
χωρίς δεσμεύσεις λόγω φύλου, χωρίς διακρίσεις ταπεινωτικές και αποκλεισμό της
από την προοπτική μιας ευτυχισμένης, ισορροπημένης ζωής. Το έργο αυτό θεωρήθηκε
προκλητικό για την εποχή του και εξακολουθεί να προκαλεί ακόμα και σήμερα. Γιατί
δεν εξηγείται αλλιώς η τάση κάποιων να βλέπουν μια σάτιρα και μόνον (στα όρια
του συμβατικά ανεκτού σε κάθε εποχή) εκεί που η γραφή της Γουλφ -δηκτική και
εύστοχα σκληρή- αποκαλύπτει τα ήθη και την ηθική γύρω από τη διάκριση των φύλων,
σταθερό στυλοβάτη μιας υποκριτικής κοινωνίας που καλύπτει έτσι τις ποικίλες
ανισότητες που τη χαρακτηρίζουν.
Υ.Γ.
Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει
για το εξώφυλλο της έκδοσης (έργο της Ιφιγένειας Αβραμοπούλου), από τα πλέον
εύστοχα στην αντιστοιχία τους με το περιεχόμενο του βιβλίου. Προκλητικό,
αισθησιακό και εύγλωττο. Τρεις λέξεις που χαρακτηρίζουν άλλωστε και την ιστορία
που εμπνεύστηκε η Γουλφ.
Διώνη Δημητριάδου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου