Ο Έλληνας γιατρός μυθιστόρημα της Καρολίνας Μέρμηγκα εκδόσεις Μελάνι η πρώτη δημοσίευση στο Fractal http://fractalart.gr/o-ellinas-giatros/

Ο Έλληνας γιατρός

μυθιστόρημα της

Καρολίνας Μέρμηγκα

εκδόσεις Μελάνι

η πρώτη δημοσίευση στο Fractal http://fractalart.gr/o-ellinas-giatros/

η προσωπικότητα και η εποχή – η λογοτεχνία και η ιστορία

    Βιογραφία, μυθιστόρημα, μυθιστορηματική βιογραφία, ιστορικό μυθιστόρημα. Ο Έλληνας γιατρός της Καρολίνας Μέρμηγκα είναι όλα τα παραπάνω αλλά και κανένα από αυτά από μόνο του ως είδος. Ο Κωνσταντίνος Μ. (ή ο Κώστας αλλού) του βιβλίου είναι ο γιατρός Κωνσταντίνος Μέρμηγκας με τα βασικά του χαρακτηριστικά, αυτά που ιστορικά γνωρίζουμε, και όμως διαφοροποιείται και εμφανίζεται (όσο η συγγραφέας και η μυθοπλασία το επιτρέπει) ως πρόσωπο λογοτεχνικό. Φυσικά το βιβλίο διαβάζεται και με την ιστορική του εκδοχή σαν ένα μυθιστόρημα εποχής, μέσα στο οποίο ανακαλύπτεις τα γνωστά πρόσωπα και τα γεγονότα που σημάδεψαν  την ελληνική ιστορία. Ίσως ο τρόπος που επέλεξε η συγγραφέας να είναι και ο πλέον ενδεδειγμένος, ο πλέον εύστοχος, προκειμένου να ξεδιπλώσει την πολύ ενδιαφέρουσα ζωή του παππού της, γιατρού Κωνσταντίνου Μέρμηγκα, χωρίς να παρασυρθεί από την έλξη που προκαλεί η συγγένεια. Από την άλλη διαμορφώνοντας τη μυθοπλασία γύρω από την αληθινή ιστορία έφτιαξε ένα απολαυστικό ανάγνωσμα, ένα μυθιστόρημα εποχής, διατηρώντας την ιστορικότητα των προσώπων και των γεγονότων. Μια ενδιαφέρουσα ισορροπία ανάμεσα στο υποκείμενο και την εποχή, όπως επιτυγχάνεται από τη δράση σημαντικών προσώπων, τα οποία ωστόσο θα ήταν διαφορετικά στις προθέσεις τους, στις δυνατότητες και στις ενέργειές τους, αν η εποχή δεν συνηγορούσε (ως ευκαιρία και ως πρόκληση) για να διαμορφωθούν αναλόγως. Η αλληλεπίδραση, η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο υποκείμενο και την ιστορία. Ποια είναι τα ρεαλιστικά όρια, μέσα στα οποία μπορεί να κινηθεί το υποκείμενο, η μεμονωμένη προσωπικότητα, και να μετακινήσει τη ρότα των γεγονότων;

Ο κόσμος λοιπόν δεν τελειώνει ούτε αλλάζει πραγματικά. Αλλά υπάρχουν κάποιες στιγμές που αισθάνεσαι ότι έγινε κάτι που μετατοπίζει λίγο την εικόνα μέσα στο κάδρο.

Αυτή η -ελάχιστη έστω- μεταβολή του σκηνικού είναι που καταξιώνει τη δράση των υποκειμένων μέσα στην πορεία της ιστορίας. Αρκεί, φυσικά, να γίνει κατανοητή η δυναμική του κάθε ξεχωριστού προσώπου. Πρώτα για τη δική του αυτόνομη και αυτοτελή δόμηση της ζωής του και κατόπιν για τη συμβολή του στη διαμόρφωση της ιστορικής εικόνας. Αυτό άλλωστε συνιστά και τη συνειδητοποίηση της συμμετοχής του ενός στη συνολική «τοιχογραφία», αυτό και την ευθύνη του κάθε προσώπου στην εξέλιξη του κοινωνικού γίγνεσθαι.

Καθώς οι άμαξες απομακρύνονται, ο Κώστας αισθάνεται σαν μια κουκκίδα μέσα στην όμορφη ζωγραφιά,  μια μικρή κουκκίδα μόνη κάτω από τα ψηλά μπαλκόνια με τον ωραίο κόσμο. Κανένας δεν θα φροντίσει γι’ αυτόν αν δεν φροντίσει για τον εαυτό του· κανένας δεν θα κάνει τη δουλειά που πρέπει αυτός να κάνει.

Η περίπτωση του Κωνσταντίνου Μέρμηγκα είναι ενδεικτική μιας εποχής που ευνοούσε τα άλματα προόδου, και μιας γενιάς που κατόρθωσε να υπερβεί τα όρια των οικογενειακών καταβολών και να θαυματουργήσει (με τα δικά της μέσα) στον χώρο της επιστήμης μεταπηδώντας σε μια ανώτερη τάξη. Η πορεία του, όπως μυθοπλαστικά μας τη δίνει το βιβλίο, βήμα βήμα διαγράφεται από το μικρό χωριό της Μάνης μέχρι τις ανώτερες θέσεις στον επιστημονικό χώρο, από την ανωνυμία στις επώνυμες διακρίσεις. Ταυτόχρονα λάτρης της ανάγνωσης, της λογοτεχνίας, μεταφραστής του Φάουστ σε έμμετρο λόγο, με την καλλιέργεια ενός διακεκριμένου αστού, που μπορεί να συνδιαλέγεται με άνεση για επιστημονικά, καλλιτεχνικά και πολιτικά θέματα, αλλά και να συνομιλεί (ενθυμούμενος τις πατρογονικές του καταβολές) με τον απλό άνθρωπο στην γλώσσα που αυτός κατανοεί καλύτερα. Φυσικά μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα για τις πολιτικές του θέσεις, τη σχέση του με το Παλάτι και τους εστεμμένους αλλά και τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια της Κατοχής (διετέλεσε Δήμαρχος της κατοχικής Αθήνας για μόλις τρεις μήνες και παραιτήθηκε όταν είδε το αυτονόητο, ότι δηλαδή ελάχιστα θα μπορούσε να προσφέρει στον λαό της πόλης, ενώ ταυτόχρονα αμαυρωνόταν το όνομά του). Ο «Γερμανόφιλος» Μέρμηγκας θα ξεκαθαρίσει:

Είμαι λάτρης μιας Γερμανίας που με έθρεψε πνευματικά, και θα παραμείνω λάτρης της ακόμα και αν αυτή δεν υφίσταται πλέον. Είμαι εχθρός -ας το επαναλάβω, είμαι εχθρός- αυτής της χώρας και αυτών των Γερμανών που τώρα πάτησαν τα πόδια τους στη δική μου. Και θα τους πολεμήσω με όποιον τρόπο μπορώ.

Τα κεφάλαια, στα οποία κατανέμεται η πλοκή του βιβλίου, φέρουν τον χρονικό προσδιορισμό στον τίτλο τους, παρακολουθώντας με τη σχετικά μικρή τους έκταση το καθένα την πορεία των γεγονότων. Αυτή η τεχνική γραφής και κατανομής του υλικού, εκτός από την απρόσκοπτη παρακολούθηση της ιστορίας μέσα στα χρονικά της διαστήματα, οριοθετεί και τα γεγονότα ως σημαντικά για το χτίσιμο των μικρών ιστοριών που απαρτίζουν όχι μόνο το βιβλίο αλλά τη ζωή των ηρώων. Η Μέρμηγκα επανέρχεται κάθε τόσο με υπενθυμίσεις των ιστορικών γεγονότων που πλαισιώνουν τις επιμέρους αφηγήσεις των κεφαλαίων. Έτσι διατηρεί στενή τη σχέση ανάμεσα στο μυθιστόρημα και στην ιστορία.

Είναι, όμως, κυρίως η τέχνη της γραφής όπως την υπηρετεί η Μέρμηγκα, που κάνει τη διαφορά στο βιβλίο αυτό.  Και κατορθώνει μέσω αυτής να μας αποδώσει ζωντανές τις μορφές, τον λόγο τους, τις αντιδράσεις τους. Παραθέτω εδώ ένα τέτοιο δείγμα. Ίσως δεν είναι από τις πλέον σημαντικές αναφορές (μέσα στις τόσες που εμπεριέχονται στο βιβλίο και αφορούν πολιτικά πρόσωπα, βασιλιάδες άρρωστους και θνήσκοντες και τα λοιπά) ωστόσο την επιλέγω για τη φαντασία που έρχεται να συμπληρώσει τη σιωπή μιας μορφής αποτυπωμένης σε φωτογραφία. Πρόκειται για τη γνωστή (και μοναδική ως τότε) φωτογραφική απεικόνιση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη από τον Παύλο Νιρβάνα στη Δεξαμενή, το 1906. Κι εδώ έχουμε ένα δείγμα της ενσωμάτωσης μιας πηγής (περιοδικό Νέα Εστία, 1933, όπου και η αφήγηση της «περιπετειώδους» φωτογράφισης) στη ροή της ιστορίας, καθώς ο Νιρβάνας φέρεται να εξιστορεί τα της φωτογράφισης στον Μέρμηγκα χρησιμοποιώντας τη φρασεολογία του άρθρου της Νέας Εστίας.

Μου εξήγησε ταπεινότατα ότι δεν επιθυμεί τέτοια «ειδωλολατρική ματαιότητα: Ου ποιήσεις σεαυτώ είδωλον ουδέ παντός ομοίωμα». Αλλά τον ξεγέλασα και το κρίμα στον λαιμό μου, κι ο Θεός θα με συγχωρέσει. Θα είναι το ωραιότερό μου παράσημο, ότι παρέδωκα στους μεταγενέστερους τη μορφή του Παπαδιαμάντη.

Ομοίως στέκομαι στον τρόπο που δείχνει το ταυτόχρονο κάποιων σημαντικών γεγονότων και την πρόσληψή τους από τους ανθρώπους. Μέσα σε μια μόλις παράγραφο δένουν ευφυώς μεταξύ τους σημαντικά γεγονότα. Στα 1910 ο κόσμος ταράζεται από το πέρασμα του κομήτη του Χάλεϊ, αρέσκεται να ερμηνεύει θεϊκά σημάδια επικείμενης καταστροφής, ενώ ταυτόχρονα στον μικρόκοσμο της Ελλάδας συμβαίνουν άλλα σημαίνοντα (η εξέγερση στο Κιλελέρ και η αυτοκτονία του Περικλή Γιαννόπουλου), που περνούν σε δεύτερη μοίρα, καθώς στο θυμικό των ανθρώπων τα γεγονότα αποκτούν τη δική τους βαρύτητα.

«Οι δυστυχισμένοι δεν έχουν στον ήλιο μοίρα, κι εσείς κοιτάτε τον ουρανό!» φωνάζει. […] «Πηγαίνετε σπίτι σας, τι κάθεστε εδώ, τι περιμένετε; Οι αγρότες σκοτώνονται στο Κιλελέρ κι οι ποιητές αυτοκτονούν, τι άλλο σημάδι θέλετε;»

Στην υπόθεση της δίκης των έξι, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, η συγγραφέας θα επιμείνει, ενσωματώνοντας στην αφήγηση μερικά από τα πλέον ισχυρά ιστορικά επιχειρήματα που καταδεικνύουν τη βιαστική και εν πολλοίς αστήρικτη επιβολή της εσχάτης των ποινών στους υπαίτιους της καταστροφής. Είναι από τα σημεία που φαίνεται ξεκάθαρα η χρησιμοποίηση των πηγών για τη συγγραφή του μυθιστορήματος. Η παράθεση άλλωστε στο τέλος του βιβλίου της βιβλιογραφίας δείχνει τη σοβαρότητα με την οποία αντιμετωπίστηκε η συγγραφή αυτή.  Δεν αποσιωπάται ούτε η ευθύνη των προηγούμενων κυβερνήσεων για την παράτολμη επιχείρηση πέραν της ζώνης της Σμύρνης, αλλά ούτε και η άποψη (Καραθεοδωρή, Στεργιάδης) για το ανεδαφικό της απόπειρας να επιβιώσει η Σμύρνη αποκομμένη από το εσωτερικό  (χαμένο πια για τους Έλληνες) της Μικράς Ασίας, τη στιγμή που θα μπορούσε να εδραιωθεί ένα πολυφυλετικό Μικρασιατικό κράτος. Ενδιαφέρουσες εκτιμήσεις, που ωστόσο δεν λαμβάνουν υπόψη τις εθνικιστικές επιδιώξεις των δύο πλευρών του Αιγαίου την ίδια εποχή.

Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αυτής της  ευρηματικής γραφής πότε νιώθεις ότι διαβάζεις καθαρή ιστορία με μανδύα μυθοπλαστικό και πότε σε παρασύρει η πλοκή, όπως σε ένα μυθιστόρημα ροής των γεγονότων ιδιαιτέρως απολαυστικό. Και ίσως αυτό να είναι και το σπουδαιότερο που κατορθώνει η Καρολίνα Μέρμηγκα. Φέρνει στο προσκήνιο της φιλαναγνωσίας και πάλι το μυθιστόρημα στην παλαιά του μορφή, αυτή που τείνει να ξεχαστεί σήμερα. Το μυθιστόρημα γράφεται σε μια απόσταση από τα γεγονότα τα οποία εξιστορεί, ώστε να μην ασκείται στον γράφοντα και στην πλοκή κάποια επίδραση ικανή να αλλοιώσει την αλήθεια της εποχής, αλλά με τη σοφία που προσδίδει ο χρόνος να καθίσταται δυνατή η ορθότερη εκτίμηση του αληθινού μεγέθους των προσώπων και των γεγονότων.  Περισσότερο ισχύουν τα παραπάνω, αν μιλάμε για ιστορικό μυθιστόρημα, στο οποίο η αλήθεια μοιράζεται ανάμεσα στην ιστορία και στη λογοτεχνία, χωρίς να μπορεί να εκτιμηθεί τι αξίζει περισσότερο.

Ο ήρωας της ιστορίας, ο υπαρκτός και αληθινός αλλά και αυτός που μέσα από  τη μυθοπλασία εμφανίζεται (από μια στιγμή κι έπειτα δεν έχει και τόση σημασία η διάκριση) έχει ήθος ικανό να στηρίξει ένα μυθιστόρημα χαρακτήρων όπως αυτό. Κεντρικό πρόσωπο της πλοκής με τα υπόλοιπα πρόσωπα να γυρνούν γύρω του και να επηρεάζουν τη ζωή του ή να επηρεάζονται από αυτόν. Κυρίαρχο όμως το δικό του ήθος, που φαίνεται όχι μόνο από τη σταδιοδρομία του και την πολιτική του στάση αλλά και από την προσωπική του θεώρηση του κόσμου.

Πριν από τα βιβλία και την επιστήμη υπήρξε η Στασινούλα [η μάνα του], που τον κοιτούσε με μάτια από κάρβουνο και του έλεγε «Ο κόσμος όλος μια αδικία είναι. Μόνο αδικία είναι. Αλλά εσύ θα κάμεις το καλό».

Ο εύστοχος τίτλος του βιβλίου Ο Έλληνας γιατρός αποδίδει τα εύσημα στον εξιστορούμενο Κωνσταντίνο Μέρμηγκα. Από τη μια δείχνει ότι δεν έχασε την ελληνικότητα που τον χαρακτήριζε από μικρό παιδί. Από την άλλη τον καταξιώνει με την ιδιότητα που επέλεξε να έχει στη ζωή του. Πάνω απ’ όλα γιατρός.

Διώνη Δημητριάδου