Via Dolorosa της Νατάσας Χατζιδάκι εκδόσεις Gutenberg –Τυπωθήτω – λάλον ύδωρ η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό diastixo.gr http://diastixo.gr/kritikes/poihsh/8771-dolorosa

Via Dolorosa

της Νατάσας Χατζιδάκι

εκδόσεις Gutenberg –Τυπωθήτω – λάλον ύδωρ

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό diastixo.gr http://diastixo.gr/kritikes/poihsh/8771-dolorosa

άγρυπνη εν τη αγρυπνία μου

Όταν η Νατάσα Χατζιδάκι καταγράφει πλεοναστικά την εγρήγορση με τον παραπάνω στίχο, δεν μπορώ να μη σταθώ και να προσεγγίσω μέσω αυτού ερμηνευτικά όλη την τελευταία συλλογή της με τον εμβληματικό τίτλο Via Dolorosa. Είναι ακριβώς τότε που αντιλαμβάνεσαι τι είναι αυτό που σε παρακινεί να ανακαλύψεις τον αληθινό ποιητή, το πάσχον πρόσωπο πίσω από την ποιητική γλώσσα. Δεν συμβαίνει αυτό σε κάθε ποιητική κατάθεση, μακάρι και στις καλύτερες του είδους. Εδώ, όμως, νιώθεις ότι εκείνη η φωνή που σε πρωτοσυγκίνησε τόσα χρόνια πίσω, που διέγραψε μια συνεπή πορεία στην ποίηση (μια από τις σημαντικότερες φωνές της γενιάς του ’70), ήταν πάντα άγρυπνη και ζωντανή -με όλη την πληρότητα που εμπεριέχει η λέξη- μέχρι που αποχώρησε ξαφνικά από την εδώ πλευρά της ζωής αφήνοντας ως τελευταία λόγια ετούτα τα ποιήματα.

Ένας πλήρης λόγος μοιράζεται στα 69 ποιήματα της συλλογής, και εννοώ την πληρότητα ως μορφή και ως περιεχόμενο. Η γλώσσα της Χατζιδάκι, γνώριμη ως μορφή από παλιά για την αξία που προσδίδει στην κάθε μία λέξη, λειτουργεί έτσι ώστε είτε με την κυριολεξία είτε με τη μεταφορά να μπορεί ο αναγνώστης να προσλαμβάνει το μέγεθος του σημαίνοντος και να ανιχνεύει τα πολλά σημαινόμενα, φυσικά κατά το δοκούν – αλλά αυτή είναι μια εγγενής αλήθεια στα ποιητικά πράγματα, που μάλλον ως πλούτος της πρέπει να εκλαμβάνεται. Με αυτόν τον τρόπο αποκτά πληρότητα και το περιεχόμενο σε απόλυτη συσχέτιση με το γλωσσικό -προσεκτικά επιλεγμένο- ποιητικό ιδίωμα.

Εσώθησαν: Μία Κνήμη. Πτυχή χιτώνος. Κάποιες οπλές.

Και κάποιες αναφλέξεις χιτώνος. Και ηλιακού φωτός.

Οφθαλμοί έτοιμοι να εκχυθούν. Βραχίονες σε ανάθημα  

εναγκαλισμού. Χειρών σε έμπτερη χειρονομία

αναγνώρισης που διασχίζει τους αιώνες.

Έτσι εδώ, στην περιγραφή του αγάλματος του Ηνίοχου, με μια πρώτη ανάγνωση έχουμε στη μνήμη μας το ποικιλοτρόπως τρωθέν μέσα στους αιώνες άγαλμα των Δελφών. Στην ελλειπτική, ωστόσο, μορφή του αγάλματος αναγνωρίζουμε τη ματαιότητα του εναγκαλισμού μέσα στους χρόνους που περνούν καταργώντας τα σώματα και τα αισθήματα και διασώζοντας  μουσειακά απομεινάρια ανεπίδοτων μηνυμάτων και ανανταπόδοτων χειρονομιών. Με τη γνώση, φυσικά, πως αυτή ίσως δεν είναι η μόνη δυνατή πρόσληψη των παραπάνω στίχων. Όπως, όμως, συμβαίνει στη σπουδαία ποίηση, έτσι κι εδώ δεχόμαστε την προσωπική κάθε φορά ερμηνεία ως ισχύουσα και δραστική για τον αποδέκτη.

Αν πρέπει να δώσω -με την προσωπική κι εγώ πρόσληψη των ποιημάτων- με λίγα λόγια το περιεχόμενο αυτής της Via Dolorosa, θα έλεγα πως πρόκειται για μια ειλικρινή και αυθεντική μελέτη του θνήσκειν. Με την έννοια που προσδίδουμε στον θάνατο ως μελέτη ζωής στην ολοκλήρωσή της. Η τελείωση της ζωής, ο κύκλος που κλείνει και έτσι επιτυγχάνεται και ο αρχικός σκοπός. Με άλλα λόγια, η πληρότητα της ζωής, που δεν μπορεί παρά να εμπεριέχει και το τέλος. Σε όλα τα ποιήματα της συλλογής (και σ’ αυτά που είναι παλαιότερες γραφές και στα μεταγενέστερα) ακούς την ανάσα του θανάτου, άλλοτε σε ευθείες αναφορές μνήμης και πόνου που γεννά η απώλεια, άλλοτε πίσω από σκηνές έρωτα (πόσο συγγενείς οι δύο έννοιες!) και άλλοτε σε πιο εγκεφαλικές προσεγγίσεις εν είδει αληθινής μελέτης θανάτου.

Φαίνεται πένης και ανέστιος

Όμως δρεπανηφόρο άρμα αφιππεύει

Και για ενίσχυση, πίσω από κάτι

φυλλωσιές, κρυμμένο έχει, άλλο

γυαλιστερό δρεπάνι.

Όταν ξανάρθει να το ξέρεις:

Εβδόμη θα είναι η Σφραγίδα

και η Παρτίδα Τελική.

Και αλλού:

Ήταν το πρόσωπό σου απαλό. Σαν μόλις γεννημένο

από οδύνη. Ήταν βαθύ το πέρασμα ξυρού ακμής.

Μία φωνή βοώντος εν ερήμω.

Η ποίηση της Χατζιδάκι αγαπά τις υπερβάσεις. Η προσωπική της αγρύπνια, η ενάργεια της συνείδησης,  επιτρέπει την εποπτεία του γύρω κόσμου και τη συμφιλιώνει με τις αντιφάσεις τη ζωής. Μεταφέρει στα ποιήματά της φιλικές, οικείες, ρεαλιστικές εικόνες, και (ενθυμούμενη την παλαιά σχέση της με τον υπερρεαλιστικό τρόπο γραφής) προκαλεί την ανατροπή του σκηνικού και τη μετάλλαξή του σε πιο υπερβατικό και αλλόκοτο. Με νήμα καθοδηγητικό την καίρια λέξη (συχνά στα νεότερα ποιήματά της με χρήση των κεφαλαίων αρχικών γραμμάτων) μας κατευθύνει σε πιθανές ερμηνείες ποικίλες και ενδιαφέρουσες. Σε κάθε περίπτωση παραμένει η αίσθηση της απόλαυσης των εικόνων. Όπως εδώ που (θυμίζοντας εκείνο το περίφημο ποδήλατο της έμπνευσης του Εμπειρίκου σε πλήρη ανάπτυξη και με τη στίλβουσα επιφάνεια) θα μας δώσει αυτή την υπέροχη εικόνα:

Στον απέραντο δρόμο των παραβατών ένας αναβάτης

με την μοτοσικλέτα του περνά σαν αστραπή. Στο κεφάλι

του γυαλίζει η προσωπίδα του Περικλή, κατευθείαν

από τον Χρυσούν Αιώνα.

Παράλληλα κατορθώνει να βγάλει μέσα από την καθημερινή εικόνα εκείνο το αδιόρατο στοιχείο που μεταμορφώνει το απλό τοπίο σε αφορμή ενός βαθύτερου προβληματισμού. Έτσι επιχειρεί με εξαιρετικές αναλογίες να δείξει την τοποθέτησή της απέναντι στα μεγάλα ζητήματα της ζωής. Για μια ευαίσθητη ποιητική ματιά, λοιπόν, η άδεια βιτρίνα ενός κοσμηματοπωλείου είναι η σκηνή για να στηθεί ένα μικρό ατομικό δράμα ζωής:

Ένα ζευγάρι σκουλαρίκια είχαν ξεχαστεί,

σε μια γωνιά σαν πεταμένα,

από δυο χέρια γεμάτα με πολύτιμα

λάφυρα θα ξέφυγαν,

και λάμπουν αποσβολωμένα στο μισοσκόταδο,

αναγυρτά κάτω από την σκιά

ενός αόρατου χρυσού στεφανιού,

κάτω από έναν επινίκιο κότινο

που ακόμα αναζητά

το κρανίο που θα στεφανώσει.

Η απουσία, η απώλεια, αλλά κυρίως η ματαιότητα των ελπίδων, και η ματαιοδοξία, που καταπίπτει σε συντρίμμια άνευ νοήματος. Η λεπτή γραμμή που ξεχωρίζει τον αδιάφορο παρατηρητή των αληθινών εικόνων από τον ποιητή που εντοπίζει, απομονώνει και μεταλλάσσει το απλό σε σπουδαίο. Η ποιήτρια δανείζεται πρόσωπα και στοιχεία από την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, χρησιμοποιεί λέξεις και φράσεις  σχετικές (ο τίτλος της συλλογής για παράδειγμα) δείχνοντας μέσα στο πέρασμα των χρόνων την απόλυτη αλήθεια. Ο δρόμος πάντα θα είναι οδυνηρός. Και ο άνθρωπος, αυτό το ελάχιστο μέγεθος μέσα στο σύμπαν, θα πορεύεται ιχνηλατώντας -ψήγματα ελπίδας ή ματαιοδοξίας ίσως-   ότι αυτός είναι ο μέγιστος και κυρίαρχος. Και όσο θα διαψεύδεται και θα συντρίβεται, τόσο θα βάζει τη γνώση και την οδύνη του μέσα στον λόγο, τόσο περισσότερο θα γράφει και θα επινοεί τρόπους να βιωθεί ο πόνος του. Τόσο θα γίνεται ποιητής.

Διαβάζοντας την ποίηση της Νατάσας Χατζιδάκι νιώθω ότι καταθέτει την προσωπική της θέαση του κόσμου και παρακινεί και τον συνοδοιπόρο της (έτσι πρέπει να νοείται ο αναγνώστης της) να μοιραστεί μαζί της τις εικόνες της. Άλλωστε είναι συχνή η χρήση του δευτέρου προσώπου στα ποιήματά της, γεγονός που επιτρέπει την απρόσκοπτη συνοδοιπορία, που πλέον εκλαμβάνεται  σημειολογικά ως πρόσκληση – φυσικά με την επίγνωση πως το δεύτερο πρόσωπο μπορεί να ταυτιστεί με το ποιητικό υποκείμενο, κατά μια άλλη εκδοχή ανάγνωσης των ποιητικών προσώπων. Αν, όμως, η οδύνη εκπορεύεται από το εγώ και επιστρέφει σ’ αυτό και μόνο, τότε η οδός είναι επιπλέον και μοναχική.

Ένα απόγευμα από τα τελευταία του 1997. Περισυνέλεξες

τ’ Ανθρώπινα Υπάρχοντά σου, Και με Πακέτο

Παραμάσχαλα Παραμυθίες – Παραμύθια Της Χαλιμάς.

Αποχώρησες μ’ ένα Στυγνό Μεσημέρι στο Στέρνο

προς Άγνωστη Κατεύθυνση. Επέταξες το Τελευταίο

Φύλλο στην Βαρειά. Την Πράσινη την Τσόχα.

Κι Επήγες πάσο. Από το Παιχνίδι Αυτό το Κρίσιμο.

Να Βγεις. Εβγήκες.

Εσκορπίστηκαν ο Ρήγας και το Δέκα

το καλό. Και η Ντάμα Ακολουθούσε.

Σέρνοντας τις Βαρύτιμες Μεταξωτές της Φούστες.

Ο Φάντης -το Μπαστούνι- δεν εμφανίστηκε.

Σαν Ρυθμιστής, πίσω από τις Κουρτίνες

επαρακολουθούσε.

Η ποιητική φωνή/σιωπηλή κραυγή της Νατάσας Χατζιδάκι τώρα έχει πλέον σιγήσει. Τα τελευταία της αυτά ποιήματα είτε ως μοναχική κατάθεση (συχνά εν απογνώσει) είτε ως πρόσκληση συμπόρευσης προς τον αναγνώστη της επιβεβαιώνουν μια αλήθεια: η δυνατή ποίηση, με όποιον τρόπο και αν επιλέγει να μιλήσει, αξίζει να ερευνηθεί στα σημεία της και να αποκρυπτογραφηθεί στα πολλαπλά της σημαινόμενα.

Διώνη Δημητριάδου