Πικνίκ δίπλα στο δρόμο (Στάλκερ) μετάφραση: Μανώλης Ασημιάδης εκδόσεις ΑΩ η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Vakxikon.gr https://www.vakxikon.gr/dimitriadou-strougatski/

Αρκάντι και Μπόρις Στρουγκάτσκι

Πικνίκ δίπλα στο δρόμο

(Στάλκερ)

μετάφραση: Μανώλης Ασημιάδης

εκδόσεις ΑΩ

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Vakxikon.gr https://www.vakxikon.gr/dimitriadou-strougatski/

το ρεαλιστικό τοπίο της επιστημονικής φαντασίας

Ανεξάντλητο το τοπίο της λογοτεχνίας του επιστημονικά φανταστικού. Εκ του μη όντος (τουλάχιστον έτσι θα θέλαμε να πιστεύουμε) δημιουργείται ένας κόσμος που μπορεί να μην υφίσταται σε μια ορατή,  απτή πραγματικότητα, θα μπορούσε όμως να διεκδικήσει τη θέση του σε ένα σύμπαν, το οποίο δεν αναιρεί τη δική μας παρουσία. Προκλητικό το ενδεχόμενο αυτής της συνύπαρξης σε κάθε περίπτωση. Κι εδώ έχουμε ένα από τα καλύτερα δείγματα του είδους. Ίσως οι περισσότεροι να έχουν έρθει σε επαφή με το έργο των αδελφών Στρουγκάτσκι μέσα από την κινηματογραφική μεταφορά στη μεγάλη οθόνη αυτής της ιστορίας, με τη μαγεία φυσικά της ματιάς του Ταρκόφσκι (Στάλκερ ο τίτλος). Η μεταφορά ενός βιβλίου στην οθόνη συχνά βοηθά στην εξάπλωση της φήμης του, ιδίως όταν (όπως εδώ) η ιστορία μορφοποιείται σε εικόνες στα χέρια ενός μέγιστου της τέχνης του κινηματογράφου. Ωστόσο, ο λόγος είναι αναντικατάστατος, η επαφή με το βιβλίο μοναδική εμπειρία. Μέσα του βρίσκεται ο πυρήνας της σκέψης των συγγραφέων, και φυσικά εναπόκειται στη φαντασία του αναγνώστη να διεισδύσει στο παράδοξο και εφιαλτικό τοπίο που αποτελεί και το θέμα του βιβλίου.

Διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο:

…Το έργο αφορά τα υπολείμματα μιας επίσκεψης από άλλο κόσμο, τα οποία και αποτελούν θήραμα για διάφορους τυχοδιώκτες, τους επονομαζόμενους κυνηγούς (ένας από αυτούς και το κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου, ο Ρέντρικ Σούχαρτ). Τα αντικείμενα αυτά βρίσκονται εντός μιας αποκλεισμένης από τον Ο.Η.Ε. περιοχής, η οποία ονομάζεται Ζώνη Επίσκεψης. Η Ζώνη αποτελεί επίσης πεδίο εκδήλωσης ποικίλων αλλόκοτων περιστατικών, πολύ συχνά ανατριχιαστικών. Οι Στάλκερ (όπως ονομάζονται οι κυνηγοί στο πρωτότυπο), είναι υποχρεωμένοι να παίζουν τη ζωή τους κορώνα-γράμματα για κάθε πολύτιμο λάφυρο...

Μια επίσκεψη από άλλο κόσμο. Αυτούς τους υποτιθέμενους επισκέπτες δεν τους βλέπουμε πουθενά. Σαν να ήρθαν και να έφυγαν. Γιατί άραγε; Έχουν όμως αφήσει τα ίχνη τους σε μια περιοχή, τη λεγόμενη Ζώνη Επίσκεψης. Παράξενα αντικείμενα, που ερευνούν οι επιστήμονες, όπως είναι φυσικό. Αναμενόμενο, ωστόσο, είναι να έχει δημιουργηθεί και μια παράνομη δοσοληψία γύρω από αυτά τα αντικείμενα, καθώς επίδοξοι λαθροκυνηγοί θα διακινδυνεύουν τη ζωή τους (ο εξωγήινος πολιτισμός δεν αστειεύεται) για να τα αποσπάσουν και να τα φέρουν έξω μαζί τους για προσωπική εκμετάλλευση ή για πώληση: κενά, μπαταρίες,  κενά γεμάτα, αλοιφή των μαγισσών, φαγούρια, όλα με ονομασίες που αποδίδουν κάτι από τον εξώκοσμο χαρακτήρα τους, τον επικίνδυνο ή τον πολλαπλά χρήσιμο στον κόσμο τον δικό μας. Και ανάμεσά τους το δυσκολότερο απόκτημα, η χρυσή σφαίρα, ικανή να υλοποιήσει κάθε επιθυμία του κατόχου της. Αλήθεια ή θρύλος; Κάποιοι θα επιχειρήσουν να την αποκτήσουν υπακούοντας στον πόθο για την ανθρώπινη κυριαρχία, την παντοδυναμία. Ο κεντρικός ήρωας είναι ένας τέτοιος ριψοκίνδυνος κυνηγός, Στάλκερ δηλαδή. Ποιο το όριο, όμως,  στο οποίο μπορεί ο κυνηγός να φτάσει προκειμένου να αποκτήσει τα ποθητά αυτά αλλόκοτα αντικείμενα; Εισέρχεται σ’ ένα χώρο γεμάτο απρόσμενες παγίδες, ο θάνατος παραμονεύει όπως και κάποιος σοβαρός τραυματισμός  και, αν καταφέρει να βγει ζωντανός και αρτιμελής, φέρει πάνω του μια κατάρα και γι’ αυτόν και για τα παιδιά του. Δεν είναι λίγοι αυτοί που χάσαν τα λογικά τους. Βαρύ το τίμημα της φιλοδοξίας.

Δεν είναι η πρώτη φορά που το θέμα της επίσκεψης από έναν άγνωστο, εξωγήινο κόσμο απασχολεί τους συγγραφείς της επιστημονικής φαντασίας. Πάντοτε προκλητικό ως θέμα και κάποτε εντυπωσιακό στις συγγραφικές εμπνεύσεις. Άλλωστε κανείς ποτέ δεν ξέρει τι ακριβώς συμβαίνει εκεί έξω, οπότε το πεδίο είναι ανοικτό  σε επινοήσεις. Τι το ιδιαίτερο, λοιπόν, μπορεί να έχει το συγκεκριμένο βιβλίο για να δικαιολογεί τη φήμη του; Μέχρι τα τρία από τα τέσσερα μέρη, στα οποία χωρίζεται το βιβλίο, παρακολουθείς με αδιάπτωτο ενδιαφέρον μια ιστορία συναρπαστική, που στιγμές στιγμές σού κόβει την ανάσα. Όταν, όμως, φτάσεις στο τέταρτο και τελευταίο μέρος, αντιλαμβάνεσαι ότι δεν πρόκειται για ένα ακόμα ευφάνταστο επινόημα από τα πολλά (και καλά ενδεχομένως) που έχουν γραφτεί για να ικανοποιήσουν τον ρέκτη του είδους.  Ο ήρωας – κυνηγός έχει αγγίξει το όνειρο. Έφτασε εκεί που δεν έχει φτάσει κανείς και όλες οι επιθυμίες του θα εκπληρωθούν. Και όμως. Ο αστάθμητος παράγοντας είναι ικανός να ανατρέψει τα πάντα. Ίσως η ανθρώπινη ματαιοδοξία να μην υπερισχύει πάντοτε. 

Αυτό το βιβλίο επιδέχεται διαφορετικές αναγνώσεις. Διαβάζεται ως μια ιστορία που αφηγείται τα μυστήρια του σύμπαντος, τον αχανή κόσμο πέρα από τη δική μας δυνατότητα πρόσληψης. Αυτή μπορεί να εκληφθεί ως μια περισσότερο επιφανειακή εκδοχή ανάγνωσης, παρά το δέος που σου προκαλεί. Για παράδειγμα, πώς θα μας φαινόταν αν όλο αυτό ήταν μια εκδρομή, ένα πικνίκ δίπλα στο δρόμο (για να αναφερθούμε και στον τίτλο);

«Ένα πικνίκ... Φανταστείτε ένα δάσος, έναν επαρχιακό δρόμο, ένα λιβάδι. Ένα αυτοκίνητο βγαίνει από το δρόμο και μπαίνει στο λιβάδι, μια ομάδα νέων ανθρώπων βγαίνει από το αυτοκίνητο κουβαλώντας μπουκάλια, καλάθια με φαγητό, ραδιοφωνάκια και φωτογραφικές μηχανές. Ανάβουν φωτιές, στήνουν σκηνές, βάζουν μουσική. Το πρωί φεύγουν. Τα ζώα, τα πουλιά και τα έντομα που αγρυπνούσαν με τρόμο τη νύχτα βγαίνουν από τις φωλιές τους. Και τι βλέπουν; Βενζίνη και λάδια πάνω στη χλόη. Παλιά μπουζί και παλιά φίλτρα διασκορπισμένα κάτω. Κουρέλια, καμένα φλας κι ένα γαλλικό κλειδί, παρατημένα. Κηλίδες λαδιού στη λίμνη. Και φυσικά, το γνωστό χάλι· κουκούτσια μήλων, περιτυλίγματα από καραμέλες, καμένα υπολείμματα από τη φωτιά, τενεκεδάκια, μπουκάλια, το μαντίλι κάποιου, το σουγιαδάκι κάποιου άλλου, σχισμένες εφημερίδες, κέρματα, μαραμένα λουλούδια που είχαν μαζευτεί από ένα άλλο λιβάδι».

«Κατάλαβα. Ένα πικνίκ δίπλα στο δρόμο».

«Ακριβώς. Ένα πικνίκ δίπλα στο δρόμο, σε κάποια οδό του σύμπαντος. Και με ρωτάτε αν θα ξανάρθουν».

Ήδη η αναλογία έχει λειτουργήσει στο μυαλό του αναγνώστη, καθόσον συχνά η αναφορά σε κάποιο οικείο περιβάλλον κινητοποιεί τη σκέψη καλύτερα από οποιαδήποτε ενδελεχή ανάλυση. Όμως σε μια άλλη εκδοχή ανάγνωσης η ιστορία αυτή διεισδύει βαθύτερα στην άβυσσο της ψυχής του ανθρώπου, που μπορεί να κυνηγά (έστω και παράνομα) τη δύναμη και την εξουσία, ερχόμενος ωστόσο αντιμέτωπος με τον εαυτό του την καθοριστική στιγμή μπορεί να αμφισβητήσει την ηθική του εγχειρήματος. Αδύναμος πλέον θα αναρωτηθεί:

Θεέ μου, πού είναι οι λέξεις, πού είναι οι σκέψεις μου;[…]Σε όλη μου τη ζωή δεν έχω κάνει μία σκέψη.

Το ερώτημα επανέρχεται: ως πού μπορεί να φτάσει προκειμένου να αποκτήσει δύναμη; Είναι τότε που μια προσωπική θεώρηση της ηθικής ίσως αποδειχθεί ισχυρότερη. Ικανή να αντικρούσει επιβεβλημένες «αξίες», που απλώς τώρα φαίνονται αξιακά κακέκτυπα μιας επικρατούσας κυρίαρχης ιδεολογίας. Και το ερώτημα πλέον αφορά και τον αναγνώστη, όχι μόνον τον ήρωα. Ποια ευχή θα θέλαμε να εκπληρωθεί, αν είχαμε (με τη λογοτεχνικά επινοημένη πραγματικότητα βέβαια) τη χρυσή σφαίρα στα χέρια μας; Ποια είναι η πιο επικίνδυνη παγίδα την οποία θα αντιμετωπίσει ο ήρωας της ιστορίας; Τα εξωγήινα αντικείμενα που θα προσπαθήσουν να τον εξαφανίσουν ή η συνείδησή του που θα τον οδηγήσει σε καθοριστική αναμέτρηση με θεμελιακά ερωτήματα; Κι εμείς στη θέση του πώς θα τα απαντούσαμε;

Έχουμε, λοιπόν, εδώ ένα βιβλίο που μας πηγαίνει πολύ πιο πέρα από μια φανταστική ιστορία. Μια φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου μας, θα ήταν πιο εύστοχο να πούμε ότι διαβάζουμε σ’ αυτή την ιστορία των αδελφών Στρουγκάτσκι. Και τα ερωτήματα που θέτει ο ήρωας είναι βέβαιο πως μας αφορούν όλους. Όχι μόνον ως αναγνώστες , που έτσι κι αλλιώς μέσα στο μυαλό μας συνεχίζουμε την ιστορία. Περισσότερο ως ανθρώπους μπροστά σε βασικές αξίες που διαρκώς και πιο πολύ πλέον απαξιώνονται. Και ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο αναδύεται και μια τελευταία εκδοχή ανάγνωσης. Αυτή η ιστορία έχει μέσα της μια προφητική διάσταση. Όχι, τα πράγματα μπορεί να μην εξελιχθούν έτσι όπως η φαντασία των συγγραφέων θέλησε να μας δώσει. Άλλωστε η λογοτεχνία αποδεικνύεται ο πιο ακραίος στις εκδοχές του αφηγητής. Μήπως, όμως, έτσι κατανοούμε καλύτερα τον αδιέξοδο δρόμο πάνω στον οποίο βαδίζουμε, βαυκαλιζόμενοι ότι έχουμε επιτύχει τον απώτατο στόχο ως κυρίαρχα όντα του σύμπαντος; Το έχουμε δει και το έχουμε ζήσει. Αρκεί μια αστοχία, ένα ατύχημα θα λέγαμε, και όλα είναι μετέωρα. Η παντοδύναμη επιστήμη τότε αδυνατεί να προστατέψει τον ανίσχυρο  πλέον άνθρωπο.

Η λογοτεχνία, για μια ακόμα φορά (με αυτό το εξαιρετικό βιβλίο) μας δείχνει ότι μέσα σε μια ιστορία μπορεί να εγκιβωτιστεί ολόκληρη φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου, να αναθεωρηθεί μια κυρίαρχη εκδοχή της ηθικής του ανθρώπου αλλά και να ανοίξει ένα παράθυρο σε μια προνομιούχο θέα στο μέλλον του κόσμου μας. Για όλες αυτές τις εκδοχές ανάγνωσης το βιβλίο των αδελφών Στρουγκάτσκι ξεδιαλύνει το τοπίο της επιστημονικής φαντασίας και καθιερώνεται ως ένα από τα πιο διαχρονικά σε αξία λογοτεχνικά διαμάντια.

Διώνη Δημητριάδου

(η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Vakxikon.gr https://www.vakxikon.gr/dimitriadou-strougatski/)