Stefan George Ποιήματα και πεζά Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια: Γιώργος Βαρθαλίτης

Stefan George

Ποιήματα και πεζά

Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια: Γιώργος Βαρθαλίτης

Εκδόσεις Gutenberg

(η πρώτη δημοσίευση στην Bookpress https://www.bookpress.gr/kritikes/poiisi/george-stefan-gutenberg-poiimata-kai-peza)

Τα ποιητικά αγάλματα του Στέφαν Γκεόργκε

Ο Γκεόργκε […] στα άψυχα και παγωμένα έργα της πλαστικής θα αντιτάξει τα δικά του ποιητικά αγάλματα[…] Τα αγάλματα αυτά δεν είναι στατικά αλλά δυναμικά: κινούνται, ζουν και πάλλονται από πάθος. Από την ερμογλυπτική προτίμησε την αγαλματουργία των λόγων.

(από την Εισαγωγή του Γιώργου Βαρθαλίτη)

Η ευσύνοπτη έκδοση/αναφορά στο έργο του σημαντικού Γερμανού ποιητή Στέφαν Γκεόργκε  (Γερμανία 1868 – Ελβετία 1933) παρουσιάζει επιλεγμένα (και σχολιασμένα) ποιήματα από επτά συλλογές του (1892-1913) και ένα πεζό Γράμματα του Βασιλιά Αλέξιου στον ποιητή Αρκάδιο. Μια κατατοπιστική Εισαγωγή για την προσωπικότητά του και τη συμβολή του στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια λογοτεχνία θεωρήθηκε απαραίτητη, καθόσον δεν υπάρχει στην ελληνική γλώσσα άλλη συστηματική αναφορά στο έργο του.  Στα Επιλεγόμενα θα δούμε μια εκτενή ανάλυση στη διαχρονική σχέση του Γκεόργκε με την αρχαιότητα, όπως αναδεικνύεται μέσα από την ποίησή του. Προκειμένου να τοποθετηθεί ο ποιητής μέσα στην εποχή του και να διαφανούν ομοιότητες και διαφορές από τους συγχρόνους του δημιουργούς, παρατίθενται δύο κείμενα για τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε και τον Ούγκο φον Χόφμανσταλ μαζί με ποιήματά τους. Και, τέλος, κάτι πρωτότυπο: δέκα αποσπάσματα ποιητικά του Γκεόργκε σε μετάφραση από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο (δημοσιευμένα το 1937), στο πνεύμα προσέγγισης της ξένης λογοτεχνίας εκείνων των χρόνων, που απηχούν τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής τους, όπως γράφει στο Σημείωμα για την έκδοση ο Γιώργος Βαρθαλίτης. Ένα Χρονολόγιο, ένα βιογραφικό σημείωμα και φωτογραφικό υλικό ολοκληρώνουν την έκδοση.

Ο Βαρθαλίτης επισημαίνει τα βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Γκεόργκε και εξηγεί τις λεκτικές επιλογές του ποιητή αποκαλύπτοντας τις αισθητικές του αντιλήψεις. Οπαδός της θέσης Η Τέχνη για την Τέχνη ο Γκεόργκε απομακρύνθηκε από κάθε σκοπιμότητα θα μπορούσε να σκιάσει το ποιητικό αποτέλεσμα, υπερασπιζόμενος την καθαρότητα της του καλλιτεχνικού έργου στην υπηρεσία του αισθητικά Ωραίου. Οπαδός του Συμβολισμού, όπως τον γνώρισε κυρίως στη γαλλική του εκδοχή, και αρνητής μιας ρεαλιστικής απόδοσης του ποιητικού λόγου, προχώρησε σε μια δική του προσωπική λογοτεχνική ‘‘γλώσσα’’. Κατάφερε να συνδυάσει την αδρή συναρμογή (harte Fügung) με την αβρή συναρμογή (sanfte Fügung) επιμένοντας στην αυτονομία της κάθε λέξης ως οντότητας ποιητικής και προσδίδοντας έτσι στο έργο του την αίσθηση του στιβαρού λόγου και ταυτόχρονα τον ρυθμό μέσα από την ομοιοκαταληξία. Την ομοιοκαταληξία την είχε ως επιλογή στα περισσότερα έργα του και την εγκαταλείπει εν μέρει προς το τέλος, όταν διατυπώνει σε περισσότερο δωρικό ύφος και σε πιο ελεύθερο και στοχαστικό στίχο τον ποιητικό του λόγο. Η πορεία αυτή γίνεται εμφανής στην ανθολόγηση, η οποία παρακολουθεί χρονικά τις δημιουργικές διαφοροποιήσεις. Αξίζει εδώ να σημειωθεί η πιστότητα στη μεταφραστική απόδοση από τον Γιώργο Βαρθαλίτη, ο οποίος επιλέγει ομοίως να αποδώσει σε ομοιοκατάληκτο ή ανομοιοκατάληκτο στίχο αναλόγως την ποίηση του Γκεόργκε. Έτσι δεν χάνεται τίποτα από τη μουσικότητα των στίχων, όπως αυτοί γράφτηκαν στην πρωτότυπη γλώσσα.  

Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον διαβάζουμε στην Εισαγωγή του Βαρθαλίτη τα σχετικά με την ιδεολογία του Γκεόργκε. Κατηγορήθηκε ότι με το έργο του προετοίμασε τον ερχομό του εθνικοσοσιαλισμού. Η προβολή της έννοιας του Ηγεμόνα καθώς και η μοιρολατρία θα μπορούσαν ίσως να θεωρηθούν ιδεολογικά συγγενή θέματα με τον Ναζισμό και αντίθετα με την έννοια του Ανθρωπισμού, πολύ δε περισσότερο με αυτήν της Δημοκρατίας. Αλλά έτσι  καταδικάζουμε (εκ του αποτελέσματος) μια πρώιμη (άρα όχι σκόπιμη) ιδεολογική μακρινή  συγγένεια. Και, οπωσδήποτε, μπορεί να ρίξουμε στην αφάνεια (χωρίς σαφείς αποδείξεις) ένα τόσο σημαντικό έργο. Ο Βαρθαλίτης καταλήγει:

Αντίθετα από τον Πάουντ και τον Ντ’ Ανούντσιο, κράτησε τα χαρτιά του ερμητικά κλειστά. Ίσως δεν θα μάθουμε ποτέ με βεβαιότητα αν θα επιδοκίμαζε την επέλαση των  βαρβάρων.

Εδώ τρία αποσπάσματα του ποιητικού έργου του Γκεόργκε, το ένα από τον πρώιμο Ηλιογάβαλο (1892), δείγμα της λογοτεχνικής πρωτοπορίας της εποχής του όπως επισημαίνει ο μεταφραστής,  και τα άλλα δύο από  Το άστρο του δεσμού (1913):  

Στις μαύρες μέρες μου είπα: θέλω να σκοτώσω

Κάποιον στον όχλο, να τον κάνω να σπαράζει…

Κι όποιον χλευάζει στον σταυρό θα τον καρφώσω.

Είναι το μίσος τώρα μέσα μου που ουρλιάζει.

Με τους ΠΟΛΛΟΥΣ αυτούς εγώ δεν μοιάζω ο ΕΝΑΣ·

Πηγαίνω μόνο εκεί που η μοίρα μ’ οδηγεί

Κι αν τους φραγγέλωνα ώσπου το αίμα τους να βγει:

Έχουνε στάρι κι έχουν τέρψεις της αρένας.

Όταν στα ρούχα τους κι εμένα λησμονώντας

Μέσα στην τύρβη τους εισχώρησα κρυφά

-φοβάμαι- δεν τους μίσησα ποτέ βαθιά·

Σωστά την ίδια μου στυγνότητα μετρώντας.

Μακριά απ’ τον όχλο κλείστηκα στ’ ανάκτορά μου

Κι ηρέμησα άβουλος μονάχος κι ελαφρύς

Κι εκεί το πρόσωπο σχεδόν μιας αδερφής

Σ’ έναν καθρέφτη αντίκρισα μπροστά μου.

(από τον Ηλιογάβαλο, 1892)

Μη σκέφτεστε πολύ το που κανείς δεν ξέρει!

Το νόημα των μορφών της ζωής είναι μυστήριο:

Ο άγριος κύκνος που πλήγωσες και στην αυλή σου

Με το φτερό σπασμένο κράτησες για λίγο

Σου θύμισε -είπες- κάποιο πλάσμα μακρινό

Με εσένα συγγενές που σκότωσες σ’ εκείνον.

Αυτός μαράζωσε χωρίς ευγνωμοσύνη

Για τη φροντίδα σου μα και χωρίς κακία…

Όταν το τέλος του όμως ήρθε η λοίσθια

Ματιά του σ’ έψεξε γιατί τον είχες βάλει

Σ’ έναν καινούργιο κύκλο των πραγμάτων.

Είμαι μονάχος κι είμαι δύο

Είμαι κι η μήτρα κι ο σπορέας

Είμαι η έννοια κι είμαι το σημείο

Είμαι το θύμα κι ο σφαγέας

Είμαι και ξίφος και θηκάρι

Είμαι κι η θέα κι η ματιά

Είμαι κι αλήθεια και σκοτάδι

Είμαι το ξύλο κι η φωτιά

Είμαι κι ο πλούσιος κι ο γυμνός

Είμαι κι ο στόχος και το βέλος

Είμαι ο ικέτης κι ο βωμός

Είμαι  μια αρχή κι είμαι ένα τέλος.

(από Το άστρο του δεσμού (1913)

Στα παραπάνω ποιητικά του Γκεόργκε διαφαίνεται η δωρική αυστηρότητα αλλά ταυτόχρονα δίνεται η αίσθηση μιας παράδοξα σύγχρονης ποίησης αν και σε τόση απόσταση χρονική από τη σημερινή γραφή. Μήπως, όμως, αυτό είναι γνώρισμα μιας πολύ ξεχωριστής ποιητικής παρουσίας; Άλλωστε ο Μπόρχες με την κρίση του μας καθοδηγεί: Ο Γκεόργκε είναι από τα πιο αινιγματικά φαινόμενα της ευρωπαϊκής πνευματικής ιστορίας.

Διώνη Δημητριάδου