Ιστορίες φαντασμάτων από την Ιαπωνία του Lafkadio Hearn εκδόσεις Ars Nocturna

Ιστορίες φαντασμάτων από την Ιαπωνία

του Lafkadio Hearn

εκδόσεις Ars Nocturna

(πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal http://fractalart.gr/istories-fantasmatwn-apo-tin-iapwnia/)

η ιαπωνική εκδοχή της λογοτεχνίας του φανταστικού

«Τις ήσυχες νύχτες χαμηλώναμε το φιτίλι της λάμπας και άρχιζα να του διηγούμαι απόκοσμες ιστορίες. Ο Χερν μού έκανε ερωτήσεις με κομμένη την ανάσα και άκουγε τις ιστορίες μου με τρομαγμένο ύφος. Όπως ήταν φυσικό, έδινα έμφαση στα συναρπαστικά σημεία, όταν τον έβλεπα τόσο συνεπαρμένο. Εκείνες τις στιγμές το σπίτι μας έμοιαζε στοιχειωμένο».

Η παραπάνω αφήγηση ανήκει στη σύζυγο του Χερν, τη Σέτσου, από την οποία προέρχονται κάποιες από τις ιστορίες φαντασμάτων. Γιατί τις ιστορίες αυτού του βιβλίου δεν τις γέννησε η φαντασία του συγγραφέα. Άλλες τις άκουσε από τη Σέτσου, άλλες τις διάβασε σε ιαπωνικά βιβλία που αναζήτησε σε παλαιοπωλεία. Ο ίδιος τις διασκεύασε και τις αφηγήθηκε με τον δικό του τρόπο. Αξιοσημείωτη εδώ η συμβολή της Σέτσου, η οποία, αφού πρώτα διάβαζε τις ιστορίες και τις αφομοίωνε, μετά προφορικά τις απέδιδε με τις δικές της λέξεις και φράσεις. Έτσι ο Χερν κέρδιζε την προφορικότητα, που του ήταν απαραίτητη για να αποδώσει μετά εκείνος με τη σειρά του τις μυστηριώδεις ιστορίες στο χαρτί. Με δυο λόγια ενσωμάτωνε στη γραφή του τον τρόμο που η κάθε ιστορία είχε μέσα της, διέσωζε την παράδοση από στόμα σε στόμα, εγκλώβιζε στη γραφή του την αντίδραση του ακροατή. Η συγγραφική του τέχνη διαμόρφωνε το κλίμα της κάθε ιστορίας διατηρώντας όλη την αυθεντικότητα μιας πρώτης αφήγησης.

Οι ιστορίες του φανταστικού έχουν φυσικά το κοινό τους, ευτυχώς καθόλου ευκαταφρόνητο σε μέγεθος. Ως δυτική κοινωνία που είμαστε η προτίμηση φυσικά κλίνει προς τις ιστορίες γοτθικού τύπου, που περισσότερο ταιριάζουν με τη δική μας ιδιοσυγκρασία, ή μιλώντας για την ελληνική περίπτωση η προφορική δική μας παράδοση έχει να δείξει τα δικά της ξωτικά και τις επιστροφές νεκρών, προκειμένου να υλοποιήσουν υποσχέσεις που δόθηκαν εν ζωή.  Εδώ, όμως, ερχόμαστε σε επαφή με τη μυστηριακή ατμόσφαιρα ενός άλλου κόσμου, που μας προσκαλεί να νιώσουμε τη μετάλλαξη του ρεαλιστικού τοπίου σε φανταστικό, μέσα από την κουλτούρα της Άπω Ανατολής. Μια εντελώς άλλη αίσθηση του μυστηρίου, ένας κόσμος όπου οι αόρατες (ή εν μέρει και επιλεκτικά ορατές) οντότητες κυκλοφορούν ανάμεσα στα ορατά και γήινα όντα. Οπτασίες, δαιμονικές θεότητες, όρκοι και δεσμεύσεις, ενσαρκώσεις πολλαπλές, πνεύματα της φύσης, όλα να πολιορκούν τον άνθρωπο. Και ένα ερώτημα να ανακύπτει κάθε τόσο: ποιος είναι όμως ο αληθινός κόσμος;

Καθώς ούρλιαζε, η φωνή της λέπταινε, σαν το ουρλιαχτό του ανέμου – και η ίδια έλιωσε σε μια φωτεινή λευκή ομίχλη που ανέβηκε σπειροειδώς στα δοκάρια της στέγης και εξαφανίστηκε μέσα από την καπνοδόχο…

Ποτέ δεν την είδε κανείς ξανά.

Στις ιστορίες του Χερν συναντάται ο τρόμος για το άγνωστο και ασαφές με τον λυρισμό των περιγραφών, τη λεπτότητα των αισθημάτων, τη σκιαγράφηση των χαρακτήρων μέχρι τον ενδότερο κόσμο τους, δημιουργώντας έτσι μια μοναδική ατμόσφαιρα δέους και ταυτόχρονα ένα σκεπτικισμό για τη θνητότητα και τη μοίρα που την ορίζει. Οι  μορφές που συνδιαλέγονται με τους ανθρώπους των ιστοριών είναι φτιαγμένες από θνητή ύλη κι αυτές ή μήπως σ’ αυτόν τον κόσμο που οι θεότητες συμβιώνουν με τους θνητούς δεν ξέρεις ποτέ ποιος είναι δίπλα σου και για ποιον σκοπό;

Η λευκή γυναίκα έγειρε προς το μέρος του, όλο και χαμηλότερα μέχρι που το πρόσωπό της σχεδόν τον άγγιξε και τότε ανακάλυψε πως ήταν όμορφη - παρ' όλο που τα μάτια της τον τρόμαζαν. Για λίγο συνέχισε να τον κοιτάζει  - τότε χαμογέλασε και ψιθύρισε. «Σκόπευα να σου κάνω ό,τι και στον άλλο άντρα. Αλλά δεν μπορώ να μην νιώσω οίκτο για σένα - είσαι τόσο νέος... Είσαι όμορφο παλικάρι, Μινόκιτσι, και τώρα δε θα σε βλάψω. Αλλά αν ποτέ πεις -ακόμα και στην ίδια σου τη μάνα- τι είδες απόψε, θα το μάθω· και τότε θα σε σκοτώσω... »

Σ’ αυτούς τους παμπάλαιους θρύλους της Άπω Ανατολής, που ζει με τους δικούς της ρυθμούς και τη δική της κοσμοθεωρία, δεν συγχωρούνται τα λάθη και η μη τήρηση των όρκων, δεν αποκόπτονται οι δεσμοί με το παρελθόν, η μνήμη των συνειδήσεων αναδεικνύεται παντοδύναμη. Και ο θνητός άνθρωπος πρέπει να τηρεί τα πατροπαράδοτα έθιμα και να μην αμφισβητεί ποτέ την ύπαρξη της άλλης πλευράς, της άλλης όψης των υλικών πραγμάτων. Μια ανάμειξη των κόσμων, του ορατού και του αόρατου ή αδιόρατου. Μια διαρκής υπενθύμιση για τη σχετική φθαρτότητα της ύλης και την αφθαρσία της ψυχής. Φαντάσματα και οπτασίες είναι εκεί για να μην το λησμονήσουμε.

Διαβάζοντας νιώθεις αυτό που σαγήνευσε τον Χερν και τον έκανε να ενσωματωθεί στη ζωή και την κουλτούρα μιας τόσο διαφορετικής πολιτισμικής εκδοχής. Αυτό που τον οδήγησε να απαρνηθεί τον δυτικό κόσμο στον οποίο ανήκε και να θεωρηθεί πλέον Ιάπωνας σε συνήθειες και σε ταυτότητα. Έτσι, όμως, όπως ο Λευκάδιος Χερν δραπετεύει από τον δυτικό πολιτισμό και εισέρχεται στον κόσμο της αγαπημένης του ιαπωνικής θαλπωρής,  δείχνει και σε μας τον δρόμο για να γνωρίσουμε -με χαλαρωμένες τις αισθήσεις όπως απαιτείται- την Ιαπωνία των θρύλων. Ο Λευκάδιος Χερν, αυτός ο μισός Έλληνας μισός Ιρλανδός που ευδοκίμησε όμως σ’ αυτήν που αποκαλούσε αληθινή του πατρίδα, την Ιαπωνία. Και που παραμένει εν πολλοίς άγνωστος στην Ελλάδα. Εδώ οι εκδόσεις Ars Nocturna μας δίνουν την ευκαιρία να εντρυφήσουμε στον αγαπημένο του μυστηριακό χώρο του φανταστικού, σε μια επαφή με παραδόσεις προφορικές παλαιότατες. Να γνωρίσουμε μιαν άλλη εκδοχή, πολύ ενδιαφέρουσα, της λογοτεχνίας των ιστοριών τρόμου. Η έκδοση περιλαμβάνει είκοσι έξι ιστορίες από τρεις συλλογές του Χερν (με διαφορετική ποιότητα στην υπόσταση των φανταστικών μορφών η κάθε μία), ικανό αριθμό ώστε να πάρουμε μια ιδέα της ιαπωνικής ιστορίας του φανταστικού. Συμπληρώνεται από μια κατατοπιστική Εισαγωγή της Αριστέας Λέκκα για τα είδη των μορφών αυτών και τις ιδιότητές τους καθώς και τους τρόπους που αυτές γίνονται αισθητές στους θνητούς, και ένα Επίμετρο σχετικό με την παρουσία της γυναίκας στο έργο του Χερν, πολύ κατατοπιστικό και για τις γυναικείες μορφές στις ιστορίες του αλλά και για τον ρόλο της μητέρας και της συζύγου του στη ζωή του και στο έργο του. Ένα Χρονολόγιο ολοκληρώνει την πολύτιμη αυτή έκδοση, για την προσέγγιση της τόσο ξεχωριστής φυσιογνωμία του Λευκάδιου Χερν. Επίμετρο και Χρονολόγιο από την Τέτη Σώλου.

Δύο τελευταίες παρατηρήσεις, νομίζω σημαντικές. Η πρώτη αφορά τη μετάφραση του βιβλίου, που είναι αποτέλεσμα συλλογικής δουλειάς. Τα ονόματα των μεταφραστών: Μαρία Γιακανίκη, Κώστας Κώτσιας, Πέρη Κώτσια, Ειρήνη Μαντά, Ανδρέας Μιχαηλίδης. Η ευκαιρία να δούμε διαφορετικές προσεγγίσεις απόδοσης  στα ελληνικά μιας ξένης γλώσσας, και να διαπιστώσουμε πως όλες μεταφέρουν την ατμόσφαιρα των ιστοριών διατηρώντας στο ακέραιο τη μαγεία της. Η δεύτερη αφορά το εξαιρετικό εικαστικό του εξωφύλλου  του Όθωνα Νικολαΐδη, που μας εισάγει με την αισθητική του στον κόσμο της ιαπωνικής κουλτούρας. Μια συνολική πρόταση γνωριμίας με την Ιαπωνία του Χερν σε μια έκδοση πλήρη και  ενδιαφέρουσα.

Διώνη Δημητριάδου