Γράμμα στην πατρίδα

ανθολόγιο ποιημάτων

του Τανέρ Μπαϊμπάρς

μετάφραση – εισαγωγή: Αγγελική Δημουλή

εκδόσεις Vakxikon

ποια πατρίδα, αλήθεια;

Αγαπητέ πατέρα, ρωτάς στο γράμμα σου

γιατί τόσο καιρό δεν έγραψα ούτε λέξη.

Σε σένα δεν μπορώ να εξομολογηθώ

περισσότερα απ' όσα μπορώ ν' αντέξω.

Το παραπάνω απόσπασμα είναι από το ποίημα «Γράμμα στην πατρίδα» του Τανέρ Μπαϊμπάρς, του Τουρκοκύπριου ποιητή. Το ποίημα αυτό, μαζί με άλλα κείμενα (ποιητικά και πεζά) ομοεθνών του, εντάχθηκε στο αναλυτικό πρόγραμμα διδασκαλίας της Λογοτεχνίας στα Λύκεια της Κύπρου. Έχουμε μάθει να επιδοκιμάζουμε ανάλογες ενέργειες; Ίσως όχι, μια που ακόμα καλά κρατεί στα καθ’ ημάς η αποστροφή προς κάθε τι που φαίνεται να απειλεί τη στερεότυπη αντίληψη για τα εθνικά δίκαια. Εδώ, όμως, ο ποιητής έρχεται να διαψεύσει εμμονές και φοβίες, και με την ποίησή του να γεφυρώσει τα χάσματα. Θα λέγαμε ότι η τέχνη, με κάθε της μορφή, έχει μέσα της εγγενή αυτή τη δυνατότητα. Η δυναμική της ενισχύεται ακόμα περισσότερο από την προσωπικότητα του ποιητή, ο οποίος -με την πορεία της ζωής του από τη μια και με την οπτική του, όπως εκφράζεται μέσα στην ποίησή του, από τη άλλη- δεν επιτρέπει να παρεμβληθεί ανάμεσα στον λόγο του και στον αναγνώστη καμιά ιδεοληπτική εμμονή. Προσεγγίζεται αυτός ο ποιητής με μοναδικό γνώμονα την αξία των στίχων του.

Ως Τουρκοκύπριος ο Μπαϊμπάρς, φέρει την ιδιαιτερότητα της κυπριακής ταυτότητας με τη γνώση της βαθύτερης αναφοράς στην τουρκική συνείδηση. Η άλλη όψη της Κύπρου, κατά αναλογία με τη σύνδεση κυπριακής ταυτότητας και ελληνικής συνείδησης. Ίσως περισσότερο όμως φέρει την ταυτότητα του πολίτη του κόσμου, ξεπερνώντας με τον καλύτερο τρόπο τα χάσματα μεταξύ των ανθρώπων. Και αν διατηρεί κάτι από την ταυτότητα αυτή, αυτό θα αναζητηθεί όχι στην τουρκική αλλά στην κυπριακή συνείδηση. Σε ηλικία 20 ετών εγκατέλειψε την πατρίδα του και έζησε στην Αγγλία αρχικά, κατόπιν στη Γαλλία. Η απομάκρυνση αυτή από τον γενέθλιο τόπο του τον οδήγησε σε ευρύτερους χώρους στοχασμού. Διαβάζοντας την ποίησή του βρίσκεις ομοιότητες, επιρροές από την ευρωπαϊκή λογοτεχνία -σε θεματική και τεχνοτροπία-, γεγονός που τον κατατάσσει στους σημαντικούς δημιουργούς που απαρτίζουν το πολύχρωμο και ιδεολογικά προοδευτικό μωσαϊκό της. Δεν επέστρεψε στην Κύπρο, διατηρώντας στη μνήμη του τις εικόνες της -εκείνες από τα μέσα της δεκαετίας του ’50, τόσο διαφορετικές φυσικά από τις σημερινές- και όμως ελάχιστα εξιδανικευμένες, όπως ίσως θα ήταν αναμενόμενο. Οι αναφορές του θα είναι επικεντρωμένες σε πρόσωπα οικεία και σε αναμνήσεις, όπως αυτές διατηρήθηκαν με τον παντοδύναμο μηχανισμό των αισθήσεων. Περισσότερο όμως μιλά για τις νέες του πατρίδες, και μάλιστα στις νέες γι’ αυτόν γλώσσες, δείχνοντας έτσι τον βαθμό της ενσωμάτωσής του στο διαφορετικό κάθε φορά περιβάλλον.

Τα θέματά του όλα γύρω από τον άνθρωπο και τις προσωπικές καταγραφές του: έρωτες, απώλειες, σκεπτικισμός στο πέρασμα του χρόνου που γράφει πάνω στα σώματα.

Τη ρωτάω: είμαι μεγαλύτερος τώρα,

πλησιάζω πιο γρήγορα στο τέλος μου;

Μας διακόπτει κάποια τρελή μουσική και αισθάνομαι

Ότι δεν είπα αυτό που δεν ήθελα ν’ ακούσω.

Ανησυχίες και σκέψεις που αγγίζουν τους ανθρώπους πάνω και πέρα από εθνικές καταβολές και διχαστικές εκδοχές της ιστορίας. Μια ποίηση πανανθρώπινη που μοιάζει να εμπεριέχει όλους τους πολιτισμούς. Σαν να υπερίπταται ο ποιητής πάνω από στεριές και θάλασσες για να ακουμπήσει το σώμα του όπου νιώσει ότι οι στίχοι του είναι ικανοί να μιλήσουν ειλικρινά.

Τώρα η Αφρική, μια ήπειρος σε σχήμα καρδιάς

που πάλλεται με άγριο σθένος.

Νέες σκέψεις σαν μέλισσες ετοιμάζουν πικρό μέλι

στα βουνά τους – μεγάλες κυψέλες στις οποίες

ο μεγαλύτερος θεός θα έμοιαζε μικρός.

Ξαναγυρνώ στο Γράμμα στην πατρίδα, το ποίημα που δίνει τον τίτλο σε ολόκληρη τη συλλογή, και μένω στο ερώτημα που επανέρχεται τρεις φορές στο στόμα του πατέρα του ποιητή που συνδιαλέγεται μαζί του με τη δύναμη της φαντασίας: Δυστυχής; Και τις τρεις φορές ο ποιητής θα απαντήσει (στον εαυτό του στην ουσία) αρνητικά: Είπα ότι δεν είμαι. Στο τέλος του ποιήματος θα ομολογήσει τη βαθύτερη αλήθεια:

Δυστυχής;

Πατέρα είσαι επίμονος.

Είπα ότι δεν είμαι δυστυχισμένος

αν και ξέρω ότι θα ξέθαβα τη δυστυχία

σε κάθε τι

αν το άγγιζα.

Πέρα από την ποιητική ουσία που εδώ αποκαλύπτει έναν γνήσιο ποιητή, αναγνωρίζεται και η κοινή σε όλους αλήθεια. Η ευτυχία ή η δυστυχία υπάρχει σε όποιο μέρος του κόσμου βρεθεί κανείς. Φέρει μέσα του τους τόπους και τα πρόσωπα, και αφήνεται να νιώθει το άλγος της επιστροφής. Αυτή η νοσταλγία διαποτίζει και την ποίηση του Μπαϊμπάρς, ανόθευτη και αυθεντική. Κι ας ήταν επιλογή του η φυγή από την πατρίδα, όπως και η άρνηση της επανόδου σ’ αυτήν.

Εκεί που νομίζεις ότι αυτό το σώμα βρήκε πρόσφορο έδαφος να σταθεί, να προσδιορίσει τον χώρο του σαν δικό του, έρχεται η σοφή αοριστία των λέξεων να αφήσει πάλι σε εκκρεμότητα την εξοικείωση. Στο ποίημα Θαύμα σ’ ένα χωριό (ένα αληθινό αριστούργημα έμπνευσης και απόδοσης) θα μπορούσε αυτός ο τόπος να είναι σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου. Όπως αυτός ο ποιητής που δεν θα μας ξάφνιαζε με όποια ταυτότητα και αν μας συστηνόταν. Και το θαύμα που συντελείται σ’ αυτό το χωριό είναι τόσο αρχαίο όσο και ο κόσμος όλος.

[…]

Ο σοφός άντρας κάθισε άνετα κάτω από ένα δέντρο.

Το θαύμα θα συμβεί τώρα, ή τώρα,

ίσως το θαύμα να συμβαίνει τώρα ακριβώς.

[…]

Αλλά όχι, το θαύμα έγινε όντως:

βρώμικοι καφέ βολβοί βλάστησαν όμορφες τουλίπες

και πίσω από έναν από αυτούς τους παχείς τοίχους, στο πάτωμα,

μια γυναίκα γέννησε ένα παιδί

με απαλά χέρια, ολάνοιχτο στόμα και έκπληκτα μάτια.

Τα 130 ποιήματα της συλλογής έχει μεταφράσει η Αγγελική Δημουλή, η οποία έχει επιμεληθεί και την εισαγωγή καθώς και το επίμετρο (βιογραφικό, εργογραφία και σημειώσεις). Όπως μας πληροφορεί, τα ποιήματα του Τανέρ Μπαϊμπάρς έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες ως τώρα. Όμως αυτή η έκδοση είναι η πρώτη στα ελληνικά. Θύμα των ιδεοληψιών η ποίηση, όπως και τόσες άλλες πολιτισμικές εκφράσεις, κατορθώνει ευτυχώς έστω και αργά να επικοινωνήσει με το ελληνικό κοινό. Τέτοιες εκδοτικές πρωτοβουλίες είναι αξιέπαινες, όχι μόνο για την κοινοποίηση μιας τόσο ενδιαφέρουσας ποίησης αλλά και για την προβολή που δίνουν σε έναν χώρο άγνωστο στην Ελλάδα. Αναρωτιέμαι ποια θα ήταν η απήχηση που θα είχε το έργο του Μπαϊμπάρς στη χώρα  μας, αν αυτός είχε γεννηθεί σε κάποιο άλλο μέρος του κόσμου, αλώβητο από εθνικές μνήμες. Και αμέσως έρχεται ο αντίλογος: πόσο διαφορετικός ίσως θα ήταν αυτός μέσα από μια άλλη εθνική ταυτότητα; Η ουσία βρίσκεται στη θέση από την οποία αντικρίζεις την ταυτότητά σου, στον τρόπο με τον οποίο βιώνεις τα εθνικά σου χαρακτηριστικά, πώς καταργείς τα σύνορα που σκιάζουν το καθαρό σου βλέμμα. Και τότε μπορείς να μιλήσεις σε όλους με την ουσία του λόγου σου να περνά μέσω της ποίησης (εν προκειμένω) και να φτάνει σε όποιον έχει τη διάθεση να ακούσει. Εσύ βάζεις σε λέξεις αυτό το γκρι πρωινό που εκρήγνυται μέσα στο σώμα και τότε καμιά σημασία δεν έχει η καταγωγή σου και η εθνική σου ταυτότητα. Σωστά θα ονομάζαμε τον Τανέρ Μπαϊμπάρς «ποιητή του κόσμου».

Διώνη Δημητριάδου

(η πρώτη δημοσίευση έγινε στο περιοδικό Fractal http://fractalart.gr/gramma-stin-patrida/)