Το Θέατρο στην Ποίηση 55 σύγχρονοι Έλληνες ποιητές Ανθολόγηση-Εισαγωγή της Ασημίνας Ξηρογιάννη Επιμέλεια: Ασημίνα Ξηρογιάννη-Αγγέλα Γαβρίλη Εκδόσεις Momentum η πρώτη δημοσίευση στο διαδικτυακό περιοδικό Θράκα http://www.thraca.gr/2017/12/55.html

Το Θέατρο στην Ποίηση

55 σύγχρονοι Έλληνες ποιητές

Ανθολόγηση-Εισαγωγή της Ασημίνας Ξηρογιάννη

Επιμέλεια: Ασημίνα Ξηρογιάννη-Αγγέλα Γαβρίλη

Εκδόσεις Momentum

η πρώτη δημοσίευση στο διαδικτυακό περιοδικό Θράκα http://www.thraca.gr/2017/12/55.html

Το δρώμενο της ψυχής πάνω και κάτω από τη σκηνή

Συχνά λέμε πως ένα ποίημα μπορεί να λογίζεται σαν μια ιστορία, με την ποιητική της αφήγηση, τα πρόσωπα, την πλοκή που υπαινικτικά διαβάζουμε πίσω από τις συμπτυγμένες φράσεις, τις ελάχιστες των λέξεων. Αν ισχύει αυτό, όμως, γιατί να μην εμπεριέχεται και ένα δρώμενο (ικανό να παρασταθεί υποκριτικά στη σκηνή) μέσα σ’ ένα ποίημα; Ο τίτλος της πολύ ενδιαφέρουσας αυτής συλλογής παραπέμπει, έτσι, σε παραπάνω από μία αναγνώσεις.

Υπάρχουν ποιήματα που γειτνιάζουν με το θέατρο ακριβώς γιατί το επικαλούνται με τις λέξεις τους. Δανείζονται τα σκηνικά του, τις επινοήσεις του, τις αμφιέσεις του, τους υποκριτές του, που πλέον παίρνουν τη θέση των ποιητικών υποκειμένων. Όλα αυτά σε μια κατάλληλη και θεμιτή για την ποιητική περίσταση αλλοίωση, ώστε να επιτυγχάνεται η διαχρονικότητα του κειμένου και να προκαλείται η συμμετοχή του αναγνώστη/θεατή εν προκειμένω.

Σε άλλες περιπτώσεις το ποίημα αντλεί το θέμα του από κάποιο θεατρικό έργο, προσέχοντας και εδώ τη σχετική  ταύτιση μαζί του και επιδιώκοντας τη νοηματική  προέκταση, ώστε να εισχωρήσει η σύγχρονη πραγματικότητα στο θέμα του έργου και να διασώσει έτσι ποιητικώ τω τρόπω την αθανασία του.

Στις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις, της λεγόμενης ποιητικής πρόζας, το ποίημα εφευρίσκει τη θεατρική του πλοκή, πρωτότυπη και ελκυστική για όποιον θα ήθελε να δει περίοπτα τα πρόσωπα να δραπετεύουν από τους στίχους και να αποκτούν δράση επί νοητής σκηνής. Άλλωστε η παρατήρηση του γύρω (και του μέσα κόσμου) είναι η πρώτη και ικανή συνθήκη για τη δημιουργία. Στιγμές αποτυπώνονται, έτσι, μέσα στο ποιητικό έργο, εικόνες, καταστάσεις, που με τη σειρά τους γεννούν ιδέες. Μια ανάλογη διαδικασία για τη γέννηση του θεατρικού δρώμενου. Για να μην αναφέρουμε και την ποίηση ως αρχή της θεατρικής παράστασης, που έλκει τη γέννησή της από την τράγων ωδή της αρχαιότητας.

Αν, ωστόσο, θέλουμε να προχωρήσουμε πιο πέρα, θα δούμε πως υπάρχουν ποιήματα που το δρώμενο μέσα τους λειτουργεί και χωρίς να έχουν τη μορφή της ποιητικής πρόζας. Ίσως γιατί το ποίημα από μόνο του έχει μέσα του τα στοιχεία εκείνα που το μεταλλάσσουν σε μια ζωντανή ιστορία, ένα δρώμενο ψυχής που κατατίθεται με τα ελάχιστα υλικά, πολλαπλασιάζει, ωστόσο, το νόημά του μόλις κατακτηθεί από τον αποδέκτη/αναγνώστη του.

Η Ασημίνα Ξηρογιάννη αγαπά το θέατρο και υπηρετεί την ποίηση. Ήταν επομένως το κατάλληλο πρόσωπο για να επιχειρήσει τη σύζευξη των δύο ειδών και να μας δείξει την αγαστή τους γειτνίαση. Το έργο (όπως το έχει σχεδιάσει) είναι μεγαλόπνοο. Στην έκδοση αυτή έχουμε μόνον το ένα μέρος του (από τα τρία), αυτό που αφορά σύγχρονους Έλληνες ποιητές, στων οποίων τα ποιήματα βρίσκουμε την εισχώρηση του θεάτρου με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Πενήντα πέντε, λοιπόν, ποιητές ανθολογούνται εδώ, ένας ικανός αριθμός προκειμένου να δοθεί η τεκμηρίωση της θεωρητικής θέσης για τη συνομιλία της ποίησης με το θέατρο. Παλαιότεροι, δοκιμασμένοι ποιητές, κι άλλοι νεότεροι. Όλοι μαζί σε μια έκδοση που δεν καλλιεργεί τη ματαιοδοξία της διάκρισης των δημιουργών που συμμετέχουν, αλλά διδάσκει τη συνύπαρξη μέσα από τον ποιητικό λόγο σε μια θεματική προσέγγιση πολύ ενδιαφέρουσα. Άλλωστε το θέατρο, στις καλύτερες στιγμές του, ήταν και είναι ένα λαϊκό θέαμα, στο οποίο όλοι συμμετέχουν ίσοις όροις. 

Θα ήθελα να δώσω κάποια δείγματα από το βιβλίο, με την επίγνωση της δυσκολίας στην επιλογή, γιατί πράγματι η ανθολόγηση έχει πετύχει όχι μόνον να συμπεριλάβει ποιήματα με γνώμονα τη θεματική του βιβλίου αλλά και να δώσει ένα εξαίρετο αποτέλεσμα από την άποψη της ποιότητας των ποιημάτων. Επιλέγω, έτσι, κάτι από την Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ (αναμφίβολα τη σπουδαιότερη εν ζωή Ελληνίδα ποιήτρια), κάτι από τον μεγάλο Νάνο Βαλαωρίτη (που ακόμη υπηρετεί τον λόγο και την ποίηση) και κάτι από τις δύο επιμελήτριες του βιβλίου, αξιέπαινες για τη σημαντική εργασία τους.

[…]

Μόνη μου πληρωμή αν καταλάβω

στο τέλος τι ανθρώπινη παρουσία

τι απουσία

ή πώς λειτουργεί το εγώ

στην τόση ερημιά, στον τόσο χρόνο

πώς δεν σταματάει με τίποτα το αύριο

το σώμα όλο ξαναφτιάχνει τον εαυτό του

σηκώνεται και πέφτει στο κρεβάτι

σαν να το πελεκάνε

πότε άρρωστο και πότε ερωτευμένο

ελπίζοντας

πως ό,τι χάνει σε αφή

κερδίζει σε ουσία.

(Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, Λέει η Πηνελόπη)

Και παίζαμε τα κεφάλια μας στα ζάρια

Και γίναν δύο πυραμίδες τα κεφάλια

Που τα σωρεύουνε πάνω στ’ άλλα για να φτάσουνε

Στο μέγαρο του δράκου κοσμοκράτορα -και πήραν

τη θέση των βουνών τα πράσινα άλογα-   

Αυτοκίνητα με την αγαπημένη κάρα της Ιοκάστης

[…]

(Νάνος Βαλαωρίτης, Τα εξ αμάξης)

Δεν υπάρχουν πιο μακάριοι άνθρωποι από τους μασκοφόρους.

Ξεγλιστρούν ανύποπτα απ’ τις συμβατικότητες του πολιτισμού  

   Χορεύουν ατίθασα μ’ όλες τις εκδοχές της ύπαρξής τους

   Ξεγελούν κάθε υπαινιγμό υποδούλωσης

   Εκδίδουν παράνομα αλλεπάλληλες νέες ταυτότητες

  Φλερτάροντας ασύστολα με την αιώνια ελευθερία,

   την Ηδονή.

  (Ασημίνα Ξηρογιάννη, Παιχνίδι)

Υπήρξαμε πάντως εντυπωσιακοί.

Ολοπόρφυροι συνήθως.

Μοβ σκούρο μερικές φορές,

πιο σπάνια εβένινοι…

(Όταν είχαμε χορτάσει -αν και δεν χορταίναμε σχεδόν ποτέ- το αίμα.)

Έτρεχαν τα πλήθη να μας δουν

πανάκριβα πληρώνοντας τις πρώτες θέσεις

τρέμοντας από αδημονία για την παράσταση.

[…]

(Αγγέλα Γαβρίλη, Αυλαία)

Στα παραπάνω δείγματα από την ανθολόγηση του βιβλίου φαίνεται πώς εισέρχεται το άγγιγμα του θεάτρου στην ποίηση, με τη μνεία των προσώπων, το θεατρικό σκηνικό αλλά και την επέκτασή του στην καθημερινή ζωή και στον μόχθο της. Τα πρόσωπα του ποιητικού λόγου ενδύονται τις θεατρικές αμφιέσεις άλλοτε για να αντέξουν τον προσωπικό τους, αληθινό ρόλο, και άλλοτε για να σταθούν μέσα στο πλήθος που κραυγάζει στη θέα τους. Η ζωή σε δύο όψεις, πάνω και κάτω από τη σκηνή. Με την ποίηση να διεκδικεί τον πρώτο ρόλο και τη θεατρική σκηνή να κρατά το ποιητικό βάρος στους ώμους της. Μια απόλυτη σύμπλευση.

Η έκδοση συμπληρώνεται από ένα εκτενές κατατοπιστικό σημείωμα της ανθολόγου/επιμελήτριας Ασημίνας Ξηρογιάννη, που διευκρινίζει το πώς και το γιατί της εργασίας της, και από ένα Επίμετρο της άλλης επιμελήτριας Αγγέλας Γαβρίλη, στο οποίο βρίσκουμε ένα κείμενο διευκρινιστικό των προθέσεων της εργασίας και σημαντικό για να κατανοηθεί η σχέση των δύο ειδών («Χαρτί και σανίδι»), αλλά και  εργοβιογραφικά σημειώματα των ποιητών που συμμετέχουν. Μια ολοκληρωμένη πρόταση για να δούμε την ποίηση με άλλα μάτια ή να διαβάσουμε το θέατρο με νέο τρόπο.

Διώνη Δημητριάδου