Σκοτεινός Αρκτικός

του Ίαν Μακ Γκουάιρ

μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας

εκδόσεις Ψυχογιός

η απουσία του Θεού

«Θα τολμούσα να πω πως ο Θεός δεν περνάει πολύ χρόνο εδώ πάνω, στον Αρκτικό […] Κατά πάσα πιθανότητα δεν του αρέσει η παγωνιά».

Η ιστορία του Σκοτεινού Αρκτικού είναι σκληρή και ανελέητη, δυνατή σαν γροθιά και βαθιά καταδυόμενη στην ψυχή μας. Δεν γλιτώνεις εύκολα απ’ αυτήν. Ο Ίαν Μακ Γκουάιρ μάς μπαρκάρει όλους εκόντες άκοντες στο φαλαινοθηρικό Volunteer που ξεκινά από το Γιόρκσερ και πάει γραμμή για τα νερά του Αρκτικού Κύκλου, αλλά και για τη δρομολογημένη καταστροφή του. Μόνο που αυτό φυσικά δεν το γνωρίζουν όλοι οι επιβαίνοντες. Ο καθένας και μια ιστορία μαύρη, και η ψυχή τους πιο σκοτεινή και από τα νερά στα οποία πλέουν. Στα 1859 το κυνήγι της φάλαινας για το πολύτιμο λάδι της αποτελεί πόλο έλξης για τους ριψοκίνδυνους τυχοδιώκτες. Και το ταξίδι θα ξεκινήσει.

Ο Χένρι Ντραξ, μια μορφή που έρχεται κατευθείαν από την κόλαση, ικανός για όλα τα ανοσιουργήματα χωρίς τύψη καμία, και στον αντίποδά του ο Πάτρικ Σάμνερ, ο γιατρός του πλοίου, έτοιμος για όλα (να σωθεί ή να αφανιστεί μέσα στους πάγους) μια που δεν έχει τίποτα πλέον να χάσει, θα αναμετρηθούν μέχρι το τέλος, παλεύοντας ο καθένας με τους δικούς του δαίμονες. Ισορροπίες, άλλοτε σταθερές και άλλοτε ασταθείς και επικίνδυνες, και με τα υπόλοιπα μέλη του πληρώματος. Και όταν θα βρεθεί άγρια βιασμένο και δολοφονημένο το σώμα του παιδιού στο αμπάρι, θα φανεί ότι στα έγκατα του πλοίου κάτι σατανικό ενεδρεύει και επιθυμεί την απόλυτη κυριαρχία. Ποιος θα το αντιμετωπίσει; Το περίεργο αυτό σμάρι ανθρώπων, που αποτελεί το πλήρωμα του φαλαινοθηρικού, θα μπορούσε έτσι κι αλλιώς να οδηγήσει στα άκρα την ανθρώπινη συμπεριφορά. Η αγαθή και η πονηρή φύση του ανθρώπου αντιμέτωπες. Το Κακό όμως  κερδίζει στα σημεία.

Τι θα συμβεί όταν θα αντιδράσει και η φύση; Οι πάγοι του Αρκτικού Κύκλου έχουν τη δική τους άποψη και θα παίξουν τον δικό τους ρόλο σ’ αυτό το σκηνικό που παραβιάζει την ηρεμία τους. Η φύση και ο άνθρωπος σε δυναμική αντιπαλότητα. Η φύση παντοδύναμη και απαθής για τα ανθρώπινα δράματα. Και ο άνθρωπος απέναντί της αδύναμος και μόνος. Κάτω από τις ακραίες συνθήκες, στις οποίες θα βρεθεί,  πόσα από τα χαρακτηριστικά του μπορεί να διασώσει; Κι αν αυτά είναι ήδη σε έκπτωση, τι θα απομείνει;

Οι σκηνές που καταγράφονται εδώ είναι από τις πιο δυνατές στη λογοτεχνία. Δεν είναι η δράση που τους δίνει δύναμη (ωστόσο αυτή δεν λείπει), είναι κυρίως η καταγραφή της εσωτερικής διεργασίας στο μυαλό των ανθρώπων. Η περιγραφή των συναισθημάτων, οι μύχιες σκέψεις, ο άνθρωπος απέναντι στον εαυτό του και στα όριά του ( ο μόνος διάβολος είναι αυτός που ζει μέσα μας), τέλος η υπέρβαση αυτών των ορίων, το άγγιγμα του τέλους, η ανέλπιστη σωτηρία (;), η άλλη όψη της ζωής.

[…] του δημιουργείται η εντύπωση πως η ελευθερία που απολαμβάνει είναι πολύ κενή, είναι η ελευθερία ενός άστεγου ή ενός ζώου. Αν είναι ελεύθερος, στην τωρινή του κατάσταση, τότε κι αυτό το ξύλινο τραπέζι μπροστά του είναι ελεύθερο – το ίδιο κι αυτό το άδειο ποτήρι. Και τι σημαίνει «ελεύθερος»; Τέτοιου είδους λέξεις είναι λεπτές σαν τσιγαρόχαρτο: καταρρέουν και σκίζονται με την ελαφρότερη πίεση.

Από την αρχή του μυθιστορήματος ο αναγνώστης νιώθει να αγγίζει τα δικά του όρια αντοχής απέναντι σε μια τόσο ρεαλιστική αφήγηση που τον κρατά και δεν τον αφήνει να ανασάνει. Σκληρή η ζωή άλλωστε. Η λογοτεχνία δεν την ωραιοποιεί, και όποτε το επιχειρεί δεν πείθει. Η συγκεκριμένη εκδοχή της στο μυθιστόρημα του Μακ Γκουάιρ  επιλέγει τη ρεαλιστική (αν όχι τη νατουραλιστική) καταγραφή.  Ο αναγνώστης θα αμφισβητήσει τα θεμέλια της πίστης του,  θα νιώσει μια καταπιεσμένη αίσθηση δικαίου να τον πνίγει. Μπορεί οι όροι της ανθρώπινης συμβίωσης να έχουν σαθρά χτιστεί, μα δεν υπάρχει ούτε Θεός, λοιπόν; Δεν βλέπει, δεν προνοεί, δεν επεμβαίνει; Σκληρός και ο ίδιος απέναντι στα δημιουργήματά του;

«Πιστεύεις πραγματικά πως όλα αυτά είναι Δικό Του έργο; Οι φόνοι; Τα ναυάγια; Οι πνιγμοί;»

Η δικαιοσύνη των ανθρώπων, αυτό το επινοημένο σύστημα αξιών είναι τόσο αδύναμο μπροστά στη δύναμη του Κακού. Ο αναγνώστης αναζητά την κάθαρση, λες και παρακολουθεί τραγωδία, και όσο βλέπει να μη διασώζονται  ούτε ψήγματα του Καλού, τόσο μέσα του αποζητά την αυτοδικία. Και αυτή θα του τη δώσει ο συγγραφέας, στο τέλος του συναρπαστικού αυτού βιβλίου. Και τότε όλα θα έρθουν στη θέση τους. Για να συμβεί όμως αυτό, έπρεπε πρώτα να ξεθεμελιωθεί ο κόσμος.

[…] ο κόσμος έφυγε από τους μεντεσέδες του, αρμενίζει όπου θέλει.

Αυτό το ξεθεμέλιωμα πρέπει να αντέξει ο αναγνώστης, αυτή την απουσία του ορθού, του δικαίου. Και η αποκατάσταση θα έρθει από τον Σάμνερ, τον ήρωα που στην αρχή του βιβλίου θα νιώσει τη μηδαμινότητά του:

[…] ο κόσμος είναι πελώριος […] κι αυτός ένας μικροσκοπικός ασήμαντος κόκκος του, που εύκολα χάνεται και ξεχνιέται.

 Αυτή η ελάχιστη παρουσία μπορεί να ανατρέψει το σαθρό οικοδόμημα, αρκεί να διατηρεί μέσα της ένα υπόστρωμα δικαίου και καλοσύνης.

Την ιστορία που γράφεται στα σκοτεινά νερά του Αρκτικού Κύκλου, τους ανθρώπους του φαλαινοθηρικού Volunteer δεν τα ξεχνάς εύκολα. Όπως συμβαίνει με τα δυνατά έργα της λογοτεχνίας. Και είναι άξιο παρατήρησης ότι ένα έργο τόσο απροσχημάτιστα  βίαιο μπορεί να συνεπαίρνει, να ενθουσιάζει, να συγκλονίζει, να συνιστά μια αναγνωστική απόλαυση. Η μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα συμβάλλει σημαντικά στην αίσθηση του ρεαλιστικού τοπίου που δημιουργείται στον αναγνώστη. Οι κατάλληλες λέξεις με το σκληρό περίβλημα γράφουν στη μνήμη, συμπληρώνουν την εικόνα, υπηρετούν με τον καλύτερο τρόπο την ιστορία που εμπνεύστηκε ο Ίαν Μακ Γκουάιρ.

Διώνη Δημητριάδου

(η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό diastixo.gr http://diastixo.gr/kritikes/xenipezografia/7454-skoteinos-arktikos)