Miguel De Unamuno

Η θεία Τούλα

μετάφραση: Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

εκδόσεις Gutenberg

Ποια είναι η Χερτρούδις;

[…]Η Χερτρούδις ένιωθε πάντα μόνη. Δηλαδή, μόνη ως προς το να δεχτεί βοήθεια, γιατί για να βοηθήσει εκείνη τους άλλους δεν ήταν με τίποτα μόνη. Ήταν σαν μια ορφανή φορτωμένη με παιδιά.

Πρόκειται για μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες γυναικείες περσόνες της λογοτεχνίας. Η Χερτρούδις, η θεία Τούλα (La tía Tula), ο χαρακτήρας που βγήκε από τη φαντασία του Ουναμούνο, ξαφνιάζει από την αρχή τον αναγνώστη. Μια γυναίκα που έχει αποφασίσει πολύ νωρίς για όλα, απόλυτη και αυστηρή με τον εαυτό της και τους άλλους, στηριγμένη στις ηθικές (στην προσωπική της εκδοχή) αρχές. Μέσα σ’ αυτόν τον κατασκευασμένο από την ίδια αξιακό κώδικα εντάσσει τους ανθρώπους που την περιβάλλουν πείθοντάς τους για την ορθότητα του τρόπου ζωής, που στην ουσία τους επιβάλλει. Δεν αντιδρά κανείς. Είναι η κυρίαρχη προσωπικότητα, το στήριγμα της ζωής όλων.

Θα αποφασίσει ποιον θα παντρευτεί η αδελφή της, θα εισβάλει στο σπίτι της Ρόζας και του Ραμίρο -προσχηματικά ή όχι- για να φροντίσει τα παιδιά τους και ανήψια της, καθώς η αδελφή της αναρρώνει κάθε φορά πιο δύσκολα μετά από κάθε γέννα. Όταν αυτή πεθάνει, ο ρόλος πλέον είναι δικός της δικαιωματικά. Όχι ως σύζυγος του Ραμίρο (θα του επιβάλει άλλωστε ένα γάμο με την υπηρέτρια του σπιτιού), αλλά ως μητέρα των παιδιών (υιοθετώντας και τα νέα παιδιά που θα γεννηθούν), αυτή που ποτέ δεν θα θελήσει να κάνει δικά της, αποστρεφόμενη όπως δηλώνει τη σεξουαλική πράξη. Τα παιδιά, ως περισσότερο επιδεκτικά λόγω ηλικίας σε τέτοιες αλλαγές ρόλων, θα τη βλέπουν σαν μητέρα τους. Θα μπορούσε αυτή να είναι η εικόνα της αγίας οικογένειας, έτσι όπως περιβάλλεται με τον μανδύα μιας θυσίας για ιερό σκοπό; Χωρίς διάθεση υποτίμησης της πράξης αυτοθυσίας, θα λέγαμε ότι μάλλον πρόκειται  για μια εύκολη ερμηνεία του πολυσήμαντου αυτού έργου. Ο συγγραφέας του, άλλωστε, δεν μας έχει συνηθίσει σε επιφανειακές προσεγγίσεις των θεμάτων του. Πολυεπίπεδοι οι ήρωές του, σε προκαλούν για ανίχνευση της προσωπικότητάς τους, για αποκάλυψη των συνιστωσών που διαμορφώνουν τις επιλογές τους. Η πρόθυμη να θυσιάσει την προσωπική της ζωή Χερτρούδις δεν είναι η στεγνή και άνυδρη γυναίκα που θα τη φανταζόμαστε έγκλειστη σε κάποιο μοναστήρι, αφοσιωμένη στον θεϊκό νυμφίο. Ζει τον γάμο μέσω της οικογένειας της αδελφής της, τον ρόλο της μητέρας οικειοποιούμενη αλλά και αυτόν της ιδιότυπης συντρόφου του κουνιάδου της. Είναι μια παρθένος-μητέρα, μια άσπιλη σύντροφος. Καταχρηστικοί και οι δύο ρόλοι, έχουν πραγματική υπόσταση μόνο μέσα στην ηθική της που κατευθύνει τα βήματά της. Και η συμφιλίωση με τη βαθύτερη φύση της είναι άραγε εφικτή; Η καταπίεση των επιθυμιών της από τη νεαρή ήδη ηλικία πώς έχει διαμορφώσει τη στάση της απέναντι στον εαυτό της; Ήθελε δικά της παιδιά; Αυτό όχι:

[…]Και αυτή η ιδέα των παιδιών από την σάρκα της έκανε να πάλλεται από ιερό τρόμο το μεδούλι από τα οστά της ψυχής της Χερτρούδις, που ποθούσε τη μητρότητα, αλλά μια μητρότητα πνευματική.

Και αν η παραπάνω ιδιότητα μπορεί να εκληφθεί και ως θετική, πάλι κάτω από το πρίσμα της προσφοράς με τη συνακόλουθη αποχή από τους πειρασμούς της σάρκας (άλλωστε δεν είναι πρωτόγνωρη αυτή η παραχώρηση στους θρησκευτικούς κύκλους), πώς να αποδεχθεί κανείς τη διάθεσή της να ωθήσει τους άλλους στην αμαρτία (με την έννοια της αστοχίας) επιβάλλοντας παράδοξες σχέσεις και καταχρήσεις ρόλων; Δύσκολος ο συγκερασμός ιδιοτήτων αυτής της προσωπικότητας, δύσκολη και η πρόσληψή της από τον αναγνώστη. Ο αυταρχισμός, η επιμονή στην απόλυτη ορθότητα των επιλογών της, ο ατομοκεντρισμός αυτής της θεώρησης ζωής, συνάδει άραγε με την αγιότητα που υποτίθεται ότι υπηρετεί; Νομίζω έχουμε εδώ έναν τυπικό χαρακτήρα που έπλασε η φαντασία του Ουναμούνο. Με δίπολα εσωτερικά, πολύ ενδιαφέροντα για ανάλυση. Άλλωστε οι σελίδες που έχουν γραφεί για τη «θεία Τούλα» υπερβαίνουν κατά πολύ τις σελίδες της ίδιας της ιστορίας.

Κατά μία εκδοχή (η οποία συμπεριέχεται στο επίμετρο του βιβλίου, γραμμένο από τον Carlos A. Longhurst):

[…]το σφάλμα της Χερτρούδις, εάν πρόκειται για σφάλμα, έγκειται στο ότι μπέρδεψε αυτό που θέλει να είναι με αυτό που μπορεί να είναι.

Τότε όμως οφείλουμε να εξετάσουμε την ηρωίδα αυτή υπό το πρίσμα της τραγικότητας που ίσως τη χαρακτηρίζει. Καταπιεσμένες και απωθημένες επιθυμίες, συνειδητοποίηση της ανάγκης συγκερασμού του θέλω με το πρέπει και το επιβάλλεται. Ποιος τότε θα την κατηγορήσει για την ατολμία της να υπερκεράσει την εγγενή της αδυναμία; Σε κάθε περίπτωση η Χερτρούδις, έστω με το υποκοριστικό της θεία Τούλα, επιμένει να ζητά δικαίωση, τουλάχιστον από τον αναγνώστη. Ο Ουναμούνο έχει δώσει όλα τα στοιχεία προκειμένου αυτό να αποτελέσει μια δεύτερη (μετά την ανάγνωση) απολαυστική διερεύνηση. Προφανώς για τον αναγνώστη εκείνον που δεν βολεύεται με μια επιφανειακή εξήγηση.

Σχετικά με αυτό αξίζει να γίνει ένα σχόλιο ακόμη. Η ιστορία δομείται κυρίως στον άξονα των προσώπων που συνδιαλέγονται. Είναι ο διάλογος που μας προσφέρει απλόχερα τους ομιλούντες χαρακτήρες και τις εσωτερικές τους διεργασίες, όπως αυτές εκδηλώνονται προς τα έξω με τις λέξεις τους, χωρίς σημαντική παρεμβολή του συγγραφέα. Έχουμε, λοιπόν, ένα θεατρικό σχεδόν έργο, με τον μανδύα του μυθιστορήματος. Και είναι παράδοξο αυτό, αν λάβουμε υπ’ όψη μας ότι η λογοτεχνία δεν είναι θέατρο, το μυθιστόρημα δεν είναι θεατρικό έργο και, φυσικά, οι ήρωες δεν είναι ηθοποιοί. Εδώ λείπει εντελώς η περιγραφή που θα έκανε τους ήρωες να πατούν γερά στο επινοημένο πλαίσιο της αφήγησης. Και γνωρίζουμε πόσο μετέωροι μοιάζουν οι χαρακτήρες της λογοτεχνίας, όταν δεν βρίσκουν χώρο να πατήσουν και να γίνουν ανάγλυφοι και αληθοφανείς, άρα αληθινοί. Και όμως, η τέχνη ενός μεγάλου συγγραφέα κατορθώνει το αδύνατο σχεδόν. Παρακολουθούμε απολύτως γήινους χαρακτήρες να ξεδιπλώνουν τη ζωή τους, η οποία με τη σειρά της, ναι, θα μπορούσε να πείσει για την πραγματική της υπόσταση.

Η θεία Τούλα, αποδίδεται στον αναγνώστη της περίοπτη και ανάγλυφη, αληθινή μέσα στις αντιφάσεις της, όπως όλοι οι γήινοι και ειλικρινείς ήρωες, ανοιχτή σε αναγνώσεις πολλαπλές, όσες και οι εκδοχές της ιδιότυπης φύσης της.

Η μετάφραση του μυθιστορήματος από τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο είναι βασισμένη  στην έκδοση Catedra. Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης προλογικό σημείωμα του μεταφραστή, πρόλογο του Ουναμούνο και εκτενές επίμετρο με πολλές κατατοπιστικές  πληροφορίες για το έργο και τον συγγραφέα, αλλά και ερμηνευτικές του συγκεκριμένου έργου, από τον Carlos A. Longhurst. Μια ιδιαίτερα προσεγμένη έκδοση από τη νέα σειρά Aldina των εκδόσεων Gutenberg. Τη σειρά αυτή εμπνεύστηκε και οργάνωσε ο εκλιπών Δημήτρης Αρμάος, προς τιμή του λόγιου ανθρωπιστή, τυπογράφου και εκδότη της Αναγέννησης, του ελληνιστή Άλδο Μανούτιο. Κάθε βιβλίο, κάθε aldina που έβγαινε από το τυπογραφείο του με αυστηρή επιμέλεια και κάτω από τον δικό του προσωπικό σχεδιασμό, είχε ως λογότυπο ένα δελφίνι τυλιγμένο γύρω από μια άγκυρα (πηγή έμπνευσης στάθηκε ένα ρωμαϊκό νόμισμα του 80 μ.Χ, όπου το συγκεκριμένο σήμα συνοδευόταν από το ρητό «σπεῦδε βραδέως» - λατ. «festina lente»). Το ίδιο λογότυπο κοσμεί και τη νέα σειρά των εκδόσεων Gutenberg, που περιλαμβάνει στο πρόγραμμά της πολλά σημαντικά, σύγχρονα και παλαιότερα, λογοτεχνικά έργα. Εκδόσεις με υψηλές προδιαγραφές. Θα το καταλάβει ο αναγνώστης, όταν πιάσει αυτά τα βιβλία στα χέρια του. Όλο το μεράκι, όλη η φροντίδα που παλαιότερα συναντούσαμε πιο συχνά και που σήμερα από κάποιους θεωρούνται περιττά «στολίδια». Δεν είναι όμως περιττά καθόλου, ίσα ίσα χαρακτηρίζουν την αληθινή αγάπη για το βιβλίο, που ξεκινά από την εκδοτική ομάδα και φθάνει να  αγγίξει τον πραγματικό φίλο των βιβλίων και της ανάγνωσης. Στο εξώφυλλο η εικαστική παρέμβαση (δείγμα και αυτή της ιδιαίτερα καλαίσθητης έκδοσης) του Μάκη Βάγια, Έκλειψη ΙΙ, 2013.

Διώνη Δημητριάδου

(η πρώτη δημοσίευση έγινε στο περιοδικό diastixo http://diastixo.gr/kritikes/xenipezografia/7020-i-theia-toula)