Ανθολογία σύγχρονης αραβικής ποίησης

έρευνα, επιλογή, πρόλογος, επιμέλεια και μετάφραση από τα αραβικά:

Πέρσα Κουμούτση

εκδόσεις ΑΩ

[…]είναι κοινός τόπος ότι η λογοτεχνία ανέκαθεν καθρέφτιζε την κοινωνία και την εποχή κατά την οποία γράφεται.

Η παραπάνω θέση διατυπώνεται από την Πέρσα Κουμούτση στον πρόλογο της ανθολογίας της σύγχρονης αραβικής ποίησης, έργο για το οποίο φέρει ακέραιη την ευθύνη από την αρχική έρευνα μέχρι την απόδοσή του σε ελληνική μετάφραση. Η εποχή δίνει πάντα το απαραίτητο πλαίσιο, για να έρθει η τέχνη (εν προκειμένω η λογοτεχνία) και να αποτελέσει το καθρέφτισμά της, καθώς ο λογοτέχνης ζώντας τους κραδασμούς της κοινωνίας μεταφέρει στο έργο του θέλοντας και μη αυτούσιες εικόνες των μεταβολών ή τον απόηχο αυτών. Άλλοτε οι αναφορές είναι εμφανείς και άλλοτε αποκαλύπτονται κάτω από φαινομενικά αλλότρια θέματα. Κανείς ποτέ δεν κατόρθωσε να φύγει έξω από την εποχή που τον γέννησε και την κοινωνία που τον διαμόρφωσε. Είναι αναμενόμενο αυτή τη σχέση να την  ανιχνεύουμε πιο εύκολα στην ποίηση, καθώς μέσα  στους στίχους αποτυπώνεται η εικόνα, το στιγμιότυπο, το κομμάτι του όλου, το γεγονός. Στο ευαίσθητο σε εξωτερικά ερεθίσματα περιβάλλον της ποίησης αντικατοπτρίζεται ο ευρύτερος κοινωνικός χώρος με όλες τις παραμέτρους του.

Στον μεταβαλλόμενο αραβικό κόσμο, στο ασταθές αυτό πολιτικό και κοινωνικό τοπίο, δεν θα μπορούσε η λογοτεχνία να μείνει πίσω. Με ιδιαίτερη ευκρίνεια αποδεικνύει την ορθότητα της παραπάνω θέσης. Ακολουθεί τους νέους ρυθμούς, τον προβληματισμό που ανακύπτει και μεταλλάσσεται σε αποκρυπτογράφο της εποχής. Έτσι, βλέπουμε στους σύγχρονους άραβες ποιητές μια περισσότερο ρεαλιστική αντιμετώπιση της ποίησης, απομακρυσμένη πλέον από έναν μάταιο και ανούσιο λυρισμό. Πιο μικρές φόρμες στα ποιήματα, ως επιρροή από τα δυτικά ποιητικά πρότυπα, στη θέση των μακροσκελών και φορτωμένων με ποικίλα κοσμήματα (θεωρούμενα πλέον περιττά), χρήση λέξεων με πολλαπλό νοηματικό φορτίο. Θα συναντήσουμε ακόμα και την αποδόμηση του ποιήματος, με μόνη τη λέξη/κλειδί να κυριαρχεί, γυμνή και συχνά επαναλαμβανόμενη προς σαφέστερη πρόσληψη από τον αναγνώστη. Όπως εδώ. Η λέξη στο κέντρο, και η επανάληψη να λειτουργεί ως μόνο δομικό στοιχείο του ποιήματος:

[…]Οι νεκροί που προκαλούν το κακό,

που θυμούνται το θάνατο

και έπειτα τον ξεχνούν.

Οι νεκροί που κάθονται στα καφενεία

 και συκοφαντούν τους άλλους.

Οι νεκροί που πέθαναν

και εντρύφησαν στο θάνατο.

Οι αληθινοί νεκροί

 οι νεκροί, οι νεκροί, οι νεκροί,

οι νεκροί, οι νεκροί,

οι νεκροί.

(Οι νεκροί, Άχμαντ Αμπντ ελ Γκαμπάρ, Αίγυπτος)

Η Πέρσα Κουμούτση ανθολογεί ποιητές από δέκα αραβικές χώρες, με έμφαση στην Αίγυπτο, ίσως λόγω καταγωγής και άρα καλύτερης γνώσης και επαφής με το αντικείμενο, ίσως ως αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα των αλλαγών που έγιναν στον αραβικό κόσμο. Σ’ αυτό το σύντομο οδοιπορικό, όπως η ίδια στον πρόλογό της αποκαλεί την εργασία της (πολύτιμη ωστόσο για μας), με τη χρονολογική σειρά που παραθέτει το υλικό της, μας κάνει κοινωνούς των αλλαγών στη σκέψη, στη θέαση του κόσμου, στην ποιητική σύλληψη του αξιόγραφου και αξιομνημόνευτου. Αλλαγές στο ύφος, στις τεχνικές γραφής, στη θεματολογία. Ανοίγει ένας κόσμος μπροστά μας που δεν φανταζόμαστε πως υπάρχει. Μέσα στις ανακατατάξεις, τις πολιτικές και θρησκευτικές διαμάχες, είχαμε ξεχάσει ότι αυτός ο κόσμος -τουλάχιστον το πιο ευαίσθητο κομμάτι του- μπορεί ακόμα να αγαπά, να ερωτεύεται, να κάνει όνειρα, να δημιουργεί, να σκέφτεται πάνω απ’ όλα και να αντιδρά μέσω της τέχνης.

[…]Συγχώρεσέ με για την επανάληψη

του θανάτου σου

πάνω στο κρεβάτι μου.

Συγχώρεσε τη λησμονιά,

παρότι η μυρουδιά του ιδρώτα σου

έχει ποτίσει τα σεντόνια.

Μόνο εσύ ήσουν η αγαπημένη μου

αλλά ήμουν από εκείνους

που δεν είχαν καμία ελπίδα.

(Ο τρίτος κανόνας της ξενιτιάς, Άσραφ Φαγιάντ, Παλαιστίνη)

Η λιτότητα των εκφραστικών μέσων στους παραπάνω στίχους μαζί με τη ρεαλιστική εικόνα αποδεικνύονται για τον νεαρό ποιητή από την Παλαιστίνη πολύ πιο αποτελεσματικά μέσα για να μιλήσει για την οδύνη του, από όσα περίτεχνα και λυρικά θα επιστράτευε κάποιους αιώνες πίσω ένας αλλοτινός ποιητής. Και πόση αντίθεση ανάμεσα στον σύγχρονο λιτό ποιητικό λόγο και στο αραβούργημα που κοσμεί το εξώφυλλο (διακοσμητικό σχέδιο από τον τάφο του ποιητή Χαφέζ, στην πόλη Σιράζ του Ιράν, από τον 14^ο αιώνα). Σαν δύο κόσμοι εντελώς διαφορετικοί. Αλλάζει, όμως, η εποχή, συμπαρασύρει και την αισθητική θεώρηση του κόσμου. Πώς αυτή η διαφοροποίηση να μην εκδηλώνεται στην τέχνη;

Στο παρακάτω ποίημα (Το ολοκληρωμένο έργο, Σάουκι Μπζία, Λίβανος) διαβάζουμε τη διαχρονική αλήθεια που βρίσκουμε πίσω από κάθε ποιητική δημιουργία: ο πόνος είναι που βάζει τις λέξεις στο χαρτί. Ακόμα και ο επινοημένος, ο βασανιστικός που απομακρύνει από τη ζωή και προσφέρεται σαν καταφύγιο, σαν φυγή από την πραγματικότητα, χάριν της δημιουργίας. Μια πικρή και οδυνηρή αλήθεια που οι ποιητές (όπου γης) γνωρίζουν. Ο τρόπος που ο Λιβανέζος ποιητής διάλεξε για να το πει αυτό μας θυμίζει τη δυτική γραφή. Θα το συγκαταλέγαμε με βεβαιότητα στα σύγχρονα ευρωπαϊκά και ελληνικά δείγματα μοντερνισμού, αν δεν κρατάγαμε στα χέρια μας αυτό το βιβλίο, που μας προσγειώνει στην αραβική ταυτότητά του:

Για να απαθανατίσει το ποτάμι (στην ποίησή του)

έπρεπε να χάσει το ποτάμι.

Για να αναστήσει την αγάπη,

έπρεπε να θυσιάσει τη γλυκιά αγαπημένη.

Για να κρατήσει για πάντα την τρυφερότητα

έπρεπε να στερήσει το σπίτι του από τα παιδιά.

Για να διασωθούν οι έννοιες στην ποίησή του

αποφάσισε να σκοτώσει ό,τι έχει νόημα γι’ αυτόν.

Έτσι άρχισε να μετρά

τους σταθμούς της ζωής του

και να τους προδίδει έναν έναν.

Ώσπου η ζωή του έγινε ένας τάφος γεμάτος λέξεις

φανερώθηκε σε εκείνον

στη μορφή ενός ολοκληρωμένου έργου.

Πολλά τέτοια δυτικότροπα δείγματα διαβάζουμε στην εξαιρετική αυτή ανθολογία, που μπορεί η δημιουργός της να τη θεωρεί απλώς μία πρώτη ύλη για ένα πληρέστερο βιβλίο αναφοράς και μελέτης, ωστόσο είναι πολύτιμη για την είσοδό μας στην (άγνωστη σε μας) σύγχρονη αραβική ποίηση, και σε μια καλύτερη συνολική θέα στο πολύμορφο τοπίο της σκέψης και των εκδηλώσεων του αραβικού κόσμου. Θα μας κατατοπίσει προλογικά για την ιδιαιτερότητα του εγχειρήματος,  θα μας γνωρίσει τριάντα τρεις ποιητές ανθολογώντας από τις δημιουργίες τους, και θα μας δώσει βιογραφικές πληροφορίες γι’ αυτούς. Ένα εγχειρίδιο ιδιαίτερα ενδιαφέρον σε μια έκδοση άψογης αισθητικής από τις εκδόσεις ΑΩ. Ένα βιβλίο που το απολαμβάνεις και αισθητικά και νοητικά.

Διώνη Δημητριάδου

(η πρώτη δημοσίευση έγινε στην Bookress https://www.bookpress.gr/kritikes/poiisi/anthologia-ao-anthologia-sugchronis-arabikis-poiisis)