Σελίδες από το πουθενά

Δοκίμια και αφηγήσεις

του Περικλή Μποζινάκη

από τις εκδόσεις Ars Nocturna

''Ο Ρασκόλνικοφ είναι ένα καθρέφτισμα του Άμλετ. Για την ακρίβεια είναι ο Άμλετ, το σύμβολο του νεανικού ρομαντισμού που φλερτάρει με την παράνοια, με μία και μόνη διαφορά: η αίσθηση του χρέους που κινητοποιεί τον Πρίγκιπα απουσιάζει από τον Φοιτητή. Ο Άμλετ υποψιάζεται πως ‘υπάρχει κάτι σάπιο στο βασίλειο της Δανιμαρκίας’. Ο Ρασκόλνικοφ ξέρει πως τα πάντα γύρω του είναι σάπια''.

Αυτή ακριβώς η παραπάνω διαπίστωση είναι και η θεμελιακή ιδέα που διέπει όλα τα κείμενα του πρόσφατου βιβλίου του Περικλή Μποζινάκη. Από τη μια το καθρέφτισμα, ο τρόπος να αντιλαμβανόμαστε τη ζωή και τον κόσμο που μας περιβάλλει σαν εικόνες που αντιστοιχούν η μία με την άλλη, ακόμη κι αν τα είδωλα είναι ανεστραμμένα. Η ζωή αντιμέτωπη με τη ζωή, με την άλλη εκδοχή της, ή αλλιώς οι πολλές εκδοχές μιας  πραγματικότητας που σαν απατηλό βιωμένο τοπίο επιμένει να παρουσιάζεται σαν μια  κυρίαρχη, επαναλαμβανόμενη ίδια εικόνα. Και από την άλλη αυτή η αίσθηση του σάπιου σώματος, που απλώνει την αποφορά του παντού, μόνο που γίνεται και αυτή αντιληπτή από όσους έχουν την ευαισθησία να αποκαλύπτουν τη ζοφερή εικόνα κάτω από την παραπλανητικά όμορφη και απαυγάζουσα ψεύτικη ευτυχία.

Τα κείμενα που με την εντυπωσιακή τους συντομία απαρτίζουν το βιβλίο απευθύνονται, έτσι, στον αναγνώστη που ελκύεται από μια ενδιαφέρουσα οπτική πάνω στον κόσμο μας, ακόμα κι αν αυτή είναι σκληρή συχνά ή αποκαρδιωτική, φυσικά για όποιους αρέσκονται σε αναγνώσεις που ωραιοποιούν την πραγματικότητα. Ο δοκιμιακός λόγος, στον οποίο αντιστοιχούν τα περισσότερα από αυτά τα κείμενα, είναι απαιτητικός στις διακειμενικές του αναφορές, καθώς ο αναγνώστης πρέπει να ανατρέξει σε κοινούς τόπους (λογοτεχνικούς, φιλοσοφικούς, κινηματογραφικούς) προκειμένου να λειτουργήσουν οι συνειρμοί του συγγραφέα. Ο κόσμος του Κάφκα (ως απόλυτη συμπαντική εικόνα) με τις εφιαλτικές εικόνες του αδιεξόδου, των αντιφάσεων που διαπερνούν την υπόσταση των ατόμων (σε ένα αυθεντικό συνταίριασμα με το αντιφατικό περιεχόμενο θεσμών που διέπουν τη ζωή τους) διατρέχει θαρρείς σχεδόν όλα τα κείμενα είτε με ξεκάθαρες αναφορές και συνδέσεις είτε με μια υποκρυπτόμενη αίσθηση οικείου περιβάλλοντος.

"Οι χαρακτήρες του Φραντς Κάφκα παγιδεύονται πολύ συχνά σε μια αμείλικτη γεωμετρία που τους υπερβαίνει και τελικά τους αφανίζει. Ο σπουδαιότερος συγγραφέας του 20ού αιώνα, είχε την τάση να επινοεί αντικείμενα, χώρους και συνθήκες που έχουν καταλήξει να είναι κάτι άλλο από αυτό που φαίνεται. Επιτεύγματα και θεσμούς που έχουν χάσει τον αντικειμενικό τους σκοπό κι έχουν μεταλλαχθεί σε κάτι απροσδιόριστο, διφορούμενο και αποτρόπαιο."

Από την άλλη ο Μπόρχες, ως απόλυτη ανάγνωση (νιώθεις ότι θα μπορούσε να αποτελέσει το μοναδικό ανάγνωσμα που ο συγγραφέας θα ήθελε να διασώσει από έναν κόσμο που χάνεται), μοιάζει να συνυπογράφει τη θέα του κόσμου, όπως αυτή παρουσιάζεται στο βιβλίο.

"Ρώτησε τον Μπόρχες τι θα του φαινόταν πραγματικά αποτρόπαιο: Να μεταμορφώνεται κάποιος σε ζώο; Ένας αιμοσταγής δολοφόνος; Ένα απωθητικό ον από άλλο πλανήτη; Ή μήπως ένας γείτονάς σου που δεν τον ξέρεις καλά, και που όποτε τον συναντάς έχει κλειστό το δεξί του χέρι σε γροθιά; Κι αν αυτός ο μακρινός γνωστός άνοιγε το χέρι του μια μέρα και ανακάλυπτες πως στην άκρη του δάχτυλού του έχει ένα ατροφικό μάτι; Αν το έβλεπες να ανοιγοκλείνει;"

Παράλληλα ο πολύ αγαπητός χώρος του συγγραφέα, αυτός της λογοτεχνίας του φανταστικού, με πολλές αναφορές, ίσως για να υπογραμμίσει το δίλημμα του σύγχρονου ανθρώπου: ποια είναι η πραγματική εικόνα; Αυτή η ρεαλιστικά εμφανιζόμενη ή μήπως η μυθοπλαστικά διαμορφωμένη;

"Ένας εξωανθρώπινος παρατηρητής θα κατανοούσε πιο βαθιά την παγκόσμια ιστορία μελετώντας τους μύθους, παρά τις επιστήμες μας. Η ίδια η πραγματικότητα θα ήταν πολύ διαφορετική χωρίς τον Οδυσσέα, χωρίς τον Άμλετ, χωρίς τον Ρασκόλνικοφ, τον Αύγουστο Ντυπέν, τον Τομ Σόγιερ, τον δρα Τζέκιλ ή τον Γιόζεφ Κ. Τόσο διαφορετική όσο αν δεν είχε υπάρξει ποτέ ο Αριστοτέλης, ο Αβραάμ Λίνκολν ή οποιοσδήποτε από εμάς, που δ ε ν είμαστε φανταστικά πρόσωπα. Ή μήπως είμαστε;"

Αληθινός είναι ο προβαλλόμενος κόσμος στη συνείδησή μας, κάτω από την  επιρροή ποικίλων μηχανισμών που δρομολογούν τον αφανισμό μας σε μια ισοπέδωση αποχαυνωτική, ή μήπως η άλλη όψη που χρησιμοποιεί τον μυθοπλαστικό μανδύα ίσα ίσα για να διεγείρει αυτήν ακριβώς την υπνώττουσα συνείδηση;

"Εμφανίζονται πρόσωπα που μόνο το περίβλημά τους είναι ανθρώπινο, πράκτορες θολών δυνάμεων, αινιγματικών, φριχτοί οργανισμοί που κρύβονται μέσα σε ανθρώπινο κέλυφος, πίσω από καθημερινά χαρακτηριστικά… Ανυπομονούν να πετάξουν τις μάσκες τους. Στην κορύφωση ενός δαιμονικού οργασμού απειλούν να εξαπλωθούν, να μολύνουν και να αφομοιώσουν όσα περισσότερα ανθρώπινα όντα μπορέσουν. Ο Αυτοσκοπός της επιβολής, του απόλυτου ελέγχου δηλαδή, περιγράφεται χρησιμοποιώντας τη μεταφορά του Εθισμού, κάθε είδους".

Ένας ολόκληρος κόσμος από πρόσωπα και καταστάσεις σε μια ακολουθία σχέσεων, και στο κέντρο η απόλυτη μοναξιά του υποκειμένου, με την κυριολεξία του όρου, το ον που υπόκειται, έχοντας ταυτόχρονα ( όπως θα μας μεταφέρει ο συγγραφέας την παρατήρηση του Burroughs, του πατριάρχη των beatniks) τη συνείδηση του εαυτού του και συνακόλουθα την επίγνωση της τραγικότητάς του. Όπως διαβάζεις τα κείμενα αντιλαμβάνεσαι τις εσωτερικές τους συνδέσεις, όχι μόνο γιατί είναι διαποτισμένα από την οξεία οπτική του συγγραφέα που τα συναρμολογεί σε μια ενιαία εικόνα, αλλά και γιατί θα μπορούσαν να συναποτελέσουν το σύμπαν, τον συνολικό ιδεολογικό κόσμο του, που προσφέρεται στον αναγνώστη σαν μια προνομιούχος θέα. Αυτό έτσι κι αλλιώς το κάνει η λογοτεχνία, εδώ όμως είναι εμφανής η πρόθεση του γράφοντος να κοινοποιήσει τη δική του οπτική, μέσα από τον δοκιμιακό του λόγο αλλά και μέσα από τις πιο προσωπικές (λιγότερες αυτές) αφηγήσεις. Μια κοινοποίηση που αποσκοπεί στην αφύπνιση του ανθρώπου που εφησυχάζει και αδυνατεί να αντιληφθεί τις αλυσίδες που τον κρατούν δεμένο σε μια αδρανή κατάσταση.

"Η απόλυτη τυραννία βασίζεται στην ψευδαίσθηση της ελευθερίας. Δεν είναι τοπική. Είναι διεθνής. Και δεν είναι εξωτερική. Εγκαθίσταται και λειτουργεί εσωτερικά, μέσα στον ψυχισμό των ανυποψίαστων. Είναι ένας εκφυλιστικός ιός που μεταδίδεται από τα ΜΜΕ στον άνθρωπο. Ζούμε έναν ολοκληρωτισμό χειρότερο από αυτόν που φαντάστηκε ο Όργουελ. Το έχω ξαναπεί: πρέπει να χρησιμοποιήσουμε άλλα μέσα. Ο καθένας ξεχωριστά, και όλοι μαζί. "

Εκτιμώ πολύ την ικανότητα ενός δοκιμίου να μιλάει με ευθύτητα, με ειλικρίνεια προθέσεων και με σαφήνεια θέσεων. Ένα δοκίμιο οφείλει να προβληματίζει, μέσα από την ξεκάθαρη θέση του δοκιμιογράφου, πρέπει να θέτει ερωτήματα, να προκαλεί σε αναθεώρηση  απόψεων που εμφανίζονται δογματικά ακλόνητες, να θέτει εν αμφιβόλω καθιερωμένες καταστάσεις. Σ’ αυτή την κατεύθυνση κινείται ο Περικλής Μποζινάκης, που μας λέει στο πιο προσωπικό του από τα κείμενα, μια αφήγηση από εκείνες τις αρχικές του μνήμες, που καθόρισαν αναπόφευκτα και τη θέση του απέναντι σε πρόσωπα και πράγματα:

"Η αισθητική είναι υποτιμημένη από τον περισσότερο κόσμο, λόγω βιασύνης ή παρεξήγησης. Όμως πρόκειται για κάτι θεμελιώδες: αισθητική είναι το περιβάλλον που επιλέγει η ψυχή για να κατοικεί και να ανασαίνει.

[…]

Το αισθητικό γεγονός δεν μπορεί ποτέ να μεταφραστεί, ούτε να πιστοποιηθεί. Μεταμορφώνεται κάθε λεπτό, ίσως γιατί κάθε λεπτό είμαστε και άλλο πρόσωπο. Έχουμε πάρει τη σκυτάλη απ’ τον προηγούμενο, αλλά δεν είμαστε αυτός. Απλά έχουμε μάθει καλά τις ιστορίες του".

Είναι θέμα επιλογής, λοιπόν, το περιβάλλον που θα μας δώσει την απαραίτητη ανάσα προκειμένου να μην πνιγούμε από τον ασφυκτικό κλοιό των προκαθορισμένων επιλογών που κάποιοι άλλοι επινόησαν για μας. Αν σκεφτούμε ότι αυτό είναι η αρχή μιας διαφορετικής συνειδητοποίησης, τότε μπορούμε να δούμε πιο εύκολα τη συνέχεια. Η αυτογνωσία (ως απαραίτητη γνώση του εσωτερικού μας κόσμου) είναι το πρώτο στάδιο για κατάκτηση. Η γνώση του κόσμου που μας περιβάλλει (στις αληθινές του διαστάσεις, μακριά από σφαλερές και θολές εικόνες) είναι το δεύτερο βήμα. Τέλος ο συνδυασμός των δύο παραπάνω: ο σαφής προσδιορισμός της θέσης μας σ’ αυτόν τον κόσμο είναι το τρίτο βήμα, αυτό που θα μας δώσει και το έναυσμα για την ανατροπή (όσο γίνεται) του σάπιου περιβλήματος. Θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ένας δοκιμιακός λόγος, όπως αυτός που προκλητικά εδώ μας προσκαλεί για ανάγνωση, συμβάλλει καθοριστικά στην υπόθεση αυτή; Ίσως ναι. Αλλά και οι υπερβάσεις απαιτούν συχνά την υπερβολή, η οποία αποδεικνύει τότε ότι η πρόκληση σε ύφος και σε λέξεις μπορεί να οδηγήσει  πιο διεξοδικά μέσα από ένα ζοφερό σκηνικό σε μια άλλη θέα του κόσμου. Πιο αισιόδοξη και οπωσδήποτε πιο ενδιαφέρουσα.

Διώνη Δημητριάδου

(η πρώτη δημοσίευση έγινε στο περιοδικό Vakxikon http://www.vakxikon.gr/8-%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%84%CE%AC%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%BD%CF%8E%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CF%86%CE%B5%CE%B2%CF%81%CE%BF%CF%85%CE%AC/)