Άρωμα σκουριάς

χαϊκού με τίτλο

του Χάρη Μελιτά

εκδόσεις Μανδραγόρας

Η ουσία των εννοουμένων πραγμάτων

Οι πιο μικρές ποιητικές ανάσες, τα χαϊκού -τα ιαπωνικά μικροστιχουργήματα-  μπορούν να συμπυκνώνουν μέσα σε τρεις στίχους τη σοφία και την εμβρίθεια ενός μακροσκελούς καλοδουλεμένου λόγου. Ίσως γιατί έχουν ακόμα μέσα τους, παρά τις τόσες παρεμβάσεις, τη δύναμη του σπόρου, να μπορεί να μεγεθύνει την ουσία του σε πανύψηλα δέντρα. Συχνά διαβάζουμε απόπειρες ποιητών να εκφραστούν μέσω αυτών των αυστηρά ελάχιστων λέξεων. Δεν είναι πάντοτε επιτυχημένες, ίσως γιατί το μικρόσχημο παρεξηγείται καμιά φορά για την τάχα ευκολία του. Κι όμως, απαιτείται αληθινή τέχνη για να αποδώσεις με τον ελάχιστο λόγο το πλήρες περιεχόμενο. Η μεγαλύτερη άνεση στην έκταση του λόγου δημιουργεί και τις ευκαιρίες επεξηγήσεων, αναλύσεων, διευκρινίσεων, πεζών ή ποιητικών. Όπως όμως ένα λιλιπούτειο μικροδιήγημα δυσκολεύει αφάνταστα τον δημιουργό του για να επιλέξει και να απορρίψει μέχρι να φτάσει στο επιθυμητό πλήρες, έτσι και το ποίημα των 17 συλλαβών ζητά από τον ποιητή το καταστάλαγμα. Σαν να λέμε πρέπει να έχει προηγηθεί το μέγιστο μέσα στο μυαλό του, προκειμένου αυτό να συρρικνωθεί στο μικρό αλλά πάλι πλήρες. Δεν γνωρίζω πόσοι το κατανοούν αυτό, κρίνοντας φυσικά από τα αποτελέσματα. Σκέφτομαι την πρώτη σημασία της λέξης χαϊκού  -σημαίνει αστείος στίχος- και φοβούμαι ότι επικρατεί κι εδώ η παρεξήγηση γύρω από το αστείο του πράγματος. Το αστικό και εκλεπτυσμένο (ίδιον του χαρακτήρα ενός ανθρώπου του άστεως) που φανερώνει την παιδεία και την ικανότητα μιας διαφορετικής εκφοράς του λόγου, μπορεί να κατέληξε να σημαίνει και την παιγνιώδη διάθεση, ποτέ όμως δεν έχασε την πρωταρχική του σημασία. Τα ιαπωνικά χαϊκού με τον σχολιασμό της φύσης και τον χωρισμό σε εποχές (τουλάχιστον τα πιο παραδοσιακά από αυτά) μας έχουν δείξει και πολύ βαθύτερους στοχασμούς ενσωματώνοντας κοινωνικά σχόλια και εκφράζοντας θέσεις.

Σχοινοτενές το εισαγωγικό σχόλιο, όμως έπρεπε να γίνει μια διάκριση ανάμεσα στην ευκολία του ευτελούς και στη δυσκολία του εξαίρετου. Γιατί διαβάζοντας τα χαϊκού του Χάρη Μελιτά εννοεί ο αναγνώστης από τον τίτλο ακόμα της συλλογής «Άρωμα σκουριάς» (που εύστοχα υπογραμμίζει και το εξώφυλλο) ότι πρόκειται για μια σοβαρή αντιμετώπιση της ποίησης μέσα από αυτό το μικρό στη μορφή είδος ποιητικού λόγου.

ΜΙΝΙΑΤΟΥΡΑ

Πόσο μικραίνω

διεισδύοντας στο φως.

Παντού χωράω.

Ο ποιητής δανείζεται τη σκευή του φωτός προκειμένου κι αυτός να διεισδύσει παντού. Γιατί έτσι αντιλαμβάνεται την ουσία των στίχων που προτείνει. Ήδη, νομίζω, φάνηκε η οπτική του Χάρη Μελιτά. Η ποίηση οπωσδήποτε είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση. Και δουλεύοντας αυτά τα 17σύλλαβα με τον δικό του τρόπο μας προκαλεί να προσέξουμε.

Δεν είναι πάντοτε εύκολο να κατηγοριοποιήσεις θεματικά τα ποιήματα μιας συλλογής, πόσω μάλλον όταν αυτά συμπυκνώνουν το νόημά τους σε μόλις τρεις στίχους. Ακολουθώντας, όμως, λέξη λέξη τον λόγο τους εδώ διακρίνω τρεις χώρους που βαδίζουν άλλοτε παράλληλα και άλλοτε τέμνονται μεταξύ τους στα πιο αιχμηρά τους σημεία. Ο πρώτος χώρος είναι αυτός της προσωπικής ευαισθησίας ενός ανθρώπου που συχνά ανιχνεύει τα αποθηκευμένα της μνήμης του και βρίσκει εκεί άξια στοιχεία προς κοινοποίηση. Και προς εμάς που διαβάζουμε ενδεχομένως την ποίησή του αλλά κυρίως προς τον εαυτό του. Γιατί νιώθει ότι έχει ανάγκη αυτόν τον διάλογο με όσα έχουν φύγει πίσω. Ίσως εν είδει απολογισμού.

ΚΑΛΠΙΚΗ ΜΟΙΡΑ

Ούτε μια μέρα

δεν κατάφερα ποτέ

να εξαργυρώσω.

FULL TIME JOB

Σ’ αυτό τον κόσμο

δεν κάνω τίποτ’ άλλο

Προσαρμόζομαι.

Αυτή η προσωπική ευαισθησία δεν θα μπορούσε παρά να κατευθύνει το βλέμμα και προς τον κοινωνικό χώρο, σε μια προσπάθεια ερμηνείας του εσωτερικού τοπίου , όπως έχει διαβρωθεί ευεργετικά από τον κόσμο των άλλων ανθρώπων. Έτσι εδώ ο ποιητής αποκαλύπτει εικόνες – σπαράγματα από τον κοινό τόπο όπου συναντώνται η έσω απόγνωση με αυτήν που ξεχειλίζει γύρω του.

ΤΡΑΓΙΚΟΙ

Για συντομία

αφέθη η δουλεία

εκτός κειμένων.

ΕΞΑΓΓΕΛΟΣ

Δεν θα κρατήσουν

οι χάρτινες ομπρέλες.

Βρέχει στο μέλλον.

Και αναπόφευκτα η γραφίδα επιθυμεί να δώσει ευθύνες για όλο το ζοφερό τοπίο, που διαλύει τον προσωπικό και τον κοινωνικό κόσμο. Ο τρίτος χώρος που δοκιμάζεται η ποίηση του Χάρη Μελιτά είναι αυτός των πολιτικών προσδοκιών και των τραγικών διαψεύσεων. Μόνο που με την ποιητική ματιά γνωρίζει ότι δεν αρκεί να στιγματίζεται το εμφανές και πρόσκαιρο, όταν πίσω πολύ βρίσκονται οι αρχικές αιτίες – γενεσιουργοί όλων των ευτελών αφορμών.

ΟΚΤΩΒΡΗΣ 1917

Αυτή η πόρτα

όσο αίμα κι αν χυθεί

δεν ξεκλειδώνει.

ΓΡΙΦΟΣ

Η ανάσταση

ξέχασε δυο γράμματα.

Από πρόθεση.

Άξια προσοχής και η επιλογή του ποιητή να προλάβει τον αναγνώστη του θέτοντας ο ίδιος τον τίτλο που -ως αποκύημα των στίχων- ενδόμυχα θα έβαζε αυτός. Γιατί πιστεύω ότι εδώ ο τίτλος είναι ίσως όλη η ουσία του κάθε ποιήματος. Σαν να γινόταν αυτό το τρίστιχο να κατατεθεί (πάλι όμως πλήρες νοήματος) και με ένα μόνο στίχο. Η σκέψη αυτή γίνεται εμφανής, όταν διαβάσουμε δύο φορές τον τίτλο, μία στη θέση του και μία στο τέλος. Θα δούμε ότι αποτελεί πια το σχόλιο -συχνά πικρό- που απολύτως συμπληρώνει το τρίστιχο, και που απομένει στον νου για ώρα μετά, ως η ελάχιστη ουσία που αποκομίζεται από το ποίημα.

Σχολιάζοντας αυτούς τους ευφυείς τίτλους δεν είναι δυνατόν να μην παρατηρηθεί και η οξεία ματιά του ποιητή, απολύτως διανθισμένη με την ιδιόμορφη αίσθηση του χιούμορ. Ιδιόμορφη, γιατί δεν προκαλεί το γέλιο ή το μειδίαμα αλλά το όλο νοημοσύνη νεύμα του αναγνώστη που συμμετέχει, κατανοεί και νιώθει ευγνώμων που για άλλη μια φορά η ποίηση η αληθινή βρήκε το δύσκολο μονοπάτι και τον έφτασε.

Δυο λόγια εν κατακλείδι για ένα από αυτά τα ποιήματα που ξεχωρίζει, έτσι όπως μέσα του διακρίνονται όλες οι παραπάνω επισημάνσεις:

LA MÊME CHOSE

Κι αν το ωμέγα

ήταν πρώτο στη σειρά;

Σιγά τα ωά.

Προσωπική πικρή διαπίστωση της αέναης επανάληψης, που εισχωρεί τόσο βαθιά στην ύπαρξη, ώστε τίποτα να μην την ξαφνιάζει. Ανατροπές που, ακόμη και όταν είναι θεμελιώδεις, ενδύονται την ομοιομορφία και τη συνήθεια, και έτσι καθίστανται ανενεργές απολύτως. Γιατί, εδώ διάλεξε ο ποιητής να παίξει με τις λέξεις στον φυσικό τους χώρο, τη μορφή της γλώσσας, τη γραμματική και την αλφαβήτα. Μια αλλαγή στη δομή της γλώσσας απηχεί αλλαγή στον τρόπο σκέψης και από κει και πέρα δρόμοι ανοίγονται. Μόνο που είναι ανοιχτοί για όποιον τους βλέπει ανοιχτούς. Ένα ευρύτερο σχόλιο του ποιητή που ξεπερνά κατά πολύ τον προσωπικό του χώρο και προτείνεται για σκέψη σε πολλά επίπεδα. Ο Χάρης Μελιτάς αποδεικνύει για μια ακόμα φορά ότι προσεγγίζει την ποίηση με σοβαρότητα, ειλικρίνεια και υπευθυνότητα. Έτσι ακόμα και το παιχνίδι με τις λέξεις, που χαρακτηρίζει τον τρόπο που υποτάσσονται αυτές στο αυστηρό μέτρημα των στίχων ενός χαϊκού, δεν είναι παρά η ουσία των εννοουμένων πραγμάτων.

Διώνη Δημητριάδου
(η πρώτη δημοσίευση έγινε στο περιοδικό Fractal http://fractalart.gr/aroma-skourias/)