Εκουατόρια

μυθιστόρημα του Μιχάλη Μοδινού

από τις εκδόσεις Καστανιώτη

Η Εκουατόρια ως τόπος και ως ιδέα

[…]και βέβαια είχαμε τριγύρω μας την άγρια αφρικανική φύση με τους θηρευτές και τις άγνωστες απειλές και τις αρρώστιες και την σκληρή αδιαφορία της. Αλλά είχαμε πετύχει μια ισορροπία και μας άρεσε αυτό που κάναμε. Μπορεί ως  κοινωνία να λειτουργούσαμε μ’ ένα είδος στρατιωτικής οργάνωσης, αλλά ήμασταν ελεύθεροι από τους καταναγκασμούς του παρελθόντος. Και, Θεέ μου, ήμασταν ερωτευμένοι με την Αφρική!

Ο έρωτας για την Αφρική και για την περιπέτεια, η απόγνωση από την εξέλιξη της προσωπικής ζωής ή -πιο φιλοσοφημένα- από τη μορφή που παίρνει η ευρύτερη κοινωνική και πολιτική ζωή, αλλά και μια αναζήτηση της ιδανικής ανθρώπινης συμβίωσης μέσα σε πλαίσιο ελευθερίας και αυτοοργάνωσης. Όλα αυτά ή έστω ένα από αυτά θα είχε τη δύναμη να ωθήσει τον άνθρωπο, τον εθισμένο στα αγαθά του πολιτισμένου κόσμου, έξω από αυτόν σε μια ουτοπική απόπειρα δόμησης ενός άλλου μοντέλου ζωής; Το ερώτημα αυτό θεωρητικά έχει ίσως κάποιες απαντήσεις, οι οποίες με τη σειρά τους ερευνώνται από τη μεριά της ψυχολογίας ή της φιλοσοφίας. Το ενδιαφέρον δημιουργείται, όταν η λογοτεχνία αναλαμβάνει να παρουσιάσει με τα δικά της μυθοπλαστικά εργαλεία την ιδιότυπη αυτή φυγή του ανθρώπου από τον πολιτισμό προς τον πρωτογονισμό. Γιατί ακριβώς μέσα στη μυθιστορηματική αφήγηση και την πλοκή που ευφυώς αυτή μας δίνει, κερδίζουμε μια προνομιούχο θέα στον κόσμο. Δυνητικά, λοιπόν, προσεγγίζουμε ευκρινέστερα το εφικτό ή το ανέφικτο του εγχειρήματος.

Ο Μιχάλης Μοδινός αναλαμβάνει με το νέο του βιβλίο να μας οδηγήσει στα βάθη της Αφρικής για να συναντήσουμε ένα άγημα Ευρωπαίων, Αιγυπτίων και Σουδανών, το οποίο υπό την καθοδήγηση του φυσιοδίφη, γιατρού και εξερευνητή Έντουαρντ Σνίτσερ (ή Εμίν πασά) θα αποκοπεί  από τον πολιτισμό και θα ιδρύσει μια νέα κοινωνία στη μυθική περιοχή των Μεγάλων Λιμνών, την επονομαζόμενη Εκουατόρια.

Τη δεκάχρονη πορεία αυτής της ιδανικής πολιτείας θα την αφηγηθεί ο ομώνυμός του Αλεξανδρινός βαμβακέμπορος Μιχαήλ Μοδινός του Όθωνος, επινοημένη περσόνα που διευκολύνει τη συνειρμική  ταύτισή της με τον συγγραφέα, κάτι που θεωρητικά πάντοτε ερευνάται ως πιθανότητα στις μυθοπλασίες αλλά που επιμελώς κρύπτεται από τους συγγραφείς. Επινοημένοι χαρακτήρες αλλά και άλλοι ιστορικά υπαρκτοί, όπως ο Σερ Σάμουελ Ουάιτ Μπέηκερ, ο Έντουαρντ Σνίτσερ (Εμίν πασάς) και ο Χένρυ Μόρτον Στάνλευ, όλοι θα βρεθούν ως εξερευνητές τόσο κοντά (ή τόσο μακριά) από την επίτευξη του στόχου τους. Μια περιπετειώδης αναζήτηση των πηγών του Νείλου ή -πίσω απ’ αυτό- η δημιουργία της Εδέμ. Ίσως και τα δύο μαζί ως φανερός στόχος και ως αφανής επιδίωξη εναλλάξ.

[…]το ποτάμι δεν έχει μία και μόνη, συγκεκριμένη πηγή. Ή, αν το θέσουμε μεταφορικά, η απτή πραγματικότητα  των φαινομένων δεν έχει μία και μοναδική αιτία - υπάρχει γύρω μας μια λεπτοϋφασμένη ιστορία, που καλό είναι να την βλέπουμε σε όλη της την πολυπλοκότητα.

Η ιστορία έχει ως αφηγηματικό φόντο τις αναστατώσεις του ύστερου 19^ου αιώνα, που συνιστά μια εποχή ανταγωνισμών των αποικιοκρατών στα εδάφη της Αφρικής, ταυτόχρονα εποχή εμφάνισης θρησκευτικών φανατισμών με εθνικιστικές επιδιώξεις, που διαμορφώνουν κινήματα υπεράσπισης των εδαφών απέναντι στη διεισδυτική πλεονεξία των εκπροσώπων του πολιτισμένου κόσμου. Και στο επίκεντρο αυτού του αναβρασμού η Εκουατόρια, ως τόπος και ως ιδέα, θεωρούμενη κοιτίδα ενός νέου πολιτισμού που θα αναδυθεί από την αμφισβήτηση του παλαιού. Πολύ βαθιά στη δυτική σκέψη έχει εισχωρήσει ο πλατωνικός ιδεαλισμός, ώστε να θεωρείται εφικτός ένας τέτοιος στόχος, και συνακόλουθα η λογοτεχνία ως επεξεργασία ιδεών στο πολιτιστικό εποικοδόμημα της κοινωνίας να προβάλλει το ιδεατό ως ρεαλιστικό. Έτσι όμως αγνοεί  ή ενσωματώνει στα δικά του μέτρα τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού που κήρυσσε δια στόματος Ζαν Ζακ Ρουσσώ την επιστροφή στη φύση όχι για να καταργήσει τον πολιτισμό αλλά για να καταστήσει ίσα ίσα αντιληπτή την επιστροφή στις αξίες της δικαιοσύνης και της ισότητας μέσα στον πολιτισμένο κόσμο.

Ακριβώς στην πλατωνική σκέψη θα πρέπει να αναζητήσουμε τις ρίζες της αντίληψης αυτής που επινοεί και χτίζει πολιτείες παραβλέποντας ότι είναι ασφυκτικός ο κλοιός των κατακτήσεων του πολιτισμού, και δεν επιτρέπει να πάρει ανάσες ένα τέτοιο πείραμα. Αλλά και δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί η δυναμική ενός γηγενούς πληθυσμού που έχει εντελώς άλλη οπτική για την ποιότητα ζωής και το μοντέλο διακυβέρνησης, στην προκειμένη περίπτωση στηριγμένο σε πανάρχαια θεμέλια. Η Εδέμ έτσι θα απειληθεί από το φανατισμένο πλήθος μιας τζιχαντιστικής επανάστασης με καθοδηγητή ένα τοπικό Μεσσία.

[…]Ήταν η έναρξη αυτού που μόνο ως φρίκη μπορεί να αποδοθεί, μία από τις στροφές εκείνες της ιστορίας όπου οι φτωχοί και οι απόκληροι, καθοδηγούμενοι από καιροσκόπους και φανατικούς, διαρρηγνύουν την σιωπή και διαπράττουν όσα αργότερα προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε αποδίδοντάς τους, μ’ ένα είδος ιστορικού αναχρονισμού, σήματα και ιδιότητες που στην πραγματικότητα ούτε μας είχαν περάσει ποτέ από το μυαλό.

Ταυτόχρονα η άλλη όψη της πραγματικότητας, ο δυτικός κόσμος, θα επέμβει, προκειμένου να διασωθούν τα δικά του παιδιά, οι Ευρωπαίοι πολίτες του κράτους της ουτοπίας – Εκουατόρια ή καλύτερα να διασωθούν τα προσχήματα του θεωρούμενου πολιτισμού.  Το πείραμα θα λάβει τέλος.

[…]Επίσημος στόχος της αποστολής η εκκένωσή μας και η μεταφορά των πολύτιμων αγαθών που είχαμε συσσωρεύσει, περιλαμβανομένου του θρυλικού ελεφαντόδοντου, ώστε να αποπληρωθούν, με την δική μας περιουσία -αν μπορώ να χρησιμοποιήσω τον όρο- τα έξοδα μιας σωτηρίας που κανείς μας δεν είχε ζητήσει. Η ιστορία ήταν έτοιμη να εισβάλει στον στάσιμο χρόνο της όασής μας.

Αν αληθεύει ότι ο κάθε συγγραφέας σε όλη του τη συγγραφική ζωή γράφει και ξαναγράφει το ίδιο βιβλίο, τότε με την Εκουατόρια του Μιχάλη Μοδινού έχουμε άλλη μια απόδειξη (καθόσον συνεχίζει θεματικά ένα ακόμη τουλάχιστον έργο του, τον «Μεγάλο Αμπάι») για τη θεματική επιστροφή σε έναν προσωπικό κοινό τόπο. Ως συνεπής περιβαλλοντολόγος, και μάλιστα με ενεργό και συνειδητή δράση, επικεντρώνει στη θεμελιώδη αντίθεση ανάμεσα στον πολιτισμό, τον στηριγμένο στον ορθολογισμό της επιστήμης (που με τη σειρά της δικαιολογεί κάθε ανταγωνιστική επιδίωξη και κάθε ιδιοτελή σκοπιμότητα) και στον διακαή πόθο του ανθρώπου για μια ζωή στηριγμένη σε διαχρονικές αξίες αποδεκτές από το φυσικό δίκαιο. Και αν αληθεύει ότι η λογοτεχνία έχει τη δύναμη να αποδίδει μια πραγματικότητα που η ίδια αντιλαμβάνεται ως άξια επισήμανσης, τότε ακόμη και η χρήση αυτής της ιδεατής και τελικά ουτοπικής εικόνας που μας δίνεται εδώ με την Εκουατόρια θα πρέπει να θεωρηθεί απολύτως θεμιτή. Δείχνει την επιβολή με κάθε μέσον της κυρίαρχης ιδέας του κατ’ ανάγκη πολιτισμένου κόσμου, ο οποίος με δικά του κριτήρια, κατευθυνόμενα κάθε φορά από την ωφελιμιστική αντίληψη για τη χρηστικότητα των όντων, διοικεί τον πλανήτη και πατάσσει κάθε απόπειρα αλλαγής του κατασκευασμένου σκηνικού. Υπό αυτή την έννοια η λογοτεχνία αποδεικνύει για μια ακόμη φορά ότι μπορεί να λειτουργεί και ως ιδιότυπος ιδεολογικός χώρος, ικανός να προβάλει θεωρίες και να τις υπερασπίσει με τον λόγο της. Άλλωστε είναι ενδεικτική η άποψη της Σούζαν Σόνταγκ  που ο συγγραφέας βάζει στην προμετωπίδα του βιβλίου του:

[…]και τι νόημα έχει ν’ αφηγούμαστε ιστορίες, αν όχι για να διεγείρουμε την βαθιά επιθυμία του καθενός μας για μια αλλιώτικη ζωή;

Διώνη Δημητριάδου

(πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal http://fractalart.gr/equatoria/)