Ελένη Πριοβόλου
Βαθύ το σκοτάδι πριν την αυγή
Μυθιστόρημα
Εκδόσεις Καστανιώτη
Ένας γνήσιος
εκπρόσωπος του Διαφωτισμού
Το ιστορικό μυθιστόρημα, συνδυάζοντας μέσα από τις
πηγές τα ακριβή στοιχεία με την αναγκαία μυθοπλασία, αποτελεί μια ξεχωριστή
κατηγορία της μεγάλης αφήγησης, υποστηρικτική της ιστορικής επιστήμης, καθώς
συχνά φωτίζει αφανείς πτυχές των γεγονότων, ή τα καθιστά, με την αρωγή της
λογοτεχνικής γραφής, πιο προσιτά στον αναγνώστη. Δεν είναι λίγες οι φορές που η
λογοτεχνία αυτού του είδους αποτελεί και η ίδια «πηγή» για τους μελετητές. Μια
τέτοια περίπτωση σοβαρής ενασχόλησης με το δύσκολο είδος του ιστορικού μυθιστορήματος
αποτελεί η Ελένη Πριοβόλου.
Με τη σημαντική (αν και όχι τόσο γνωστή στο ευρύ
κοινό) προσωπικότητα του Χριστόδουλου Παμπλέκη ή Χριστόδουλου του Ακαρνάνος (1733-1793)
ασχολείται η Ελένη Πριοβόλου στο πρόσφατο μυθιστόρημά της. Ένα ιστορικό μυθιστόρημα,
προϊόν σοβαρής μελέτης των πηγών γύρω από τη ζωή και το έργο του επιφανούς λόγιου
και δασκάλου, που υπηρέτησε με συνέπεια τις αρχές του κινήματος του
Διαφωτισμού, επιχειρώντας να μεταλαμπαδεύσει τις ριζοσπαστικές για την εποχή
ιδέες στον ελληνικό κόσμο. Ως επακόλουθο, φυσικά, της δραστηριότητάς του αλλά
και της σημαντικής απήχησης που είχε το έργο του, συκοφαντήθηκε και διώχθηκε από
την επίσημη εκκλησία, ακόμα και από εκπροσώπους της, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης,
που σε μεγάλη ηλικία αναθεώρησε τις αρχικές ιδέες του (συναφείς με αυτές του
Παμπλέκη, του οποίου άλλωστε υπήρξε δάσκαλος και καθοδηγητής), στρεφόμενος σε
περισσότερο συντηρητικές, θεολογικές απόψεις.
Η Πριοβόλου, με την επινοημένη μυθοπλασία να εισχωρεί εύστοχα μέσα στην τεκμηριωμένη εξιστόρηση των πραγματικών γεγονότων, μας γνωρίζει σε βάθος την προσωπικότητα του Παμπλέκη, από τη νεαρή του ηλικία, την αρρώστια που του στοίχισε την παραμόρφωση του προσώπου του, τον μαρτυρικό θάνατο του πατέρα του, την προστασία που βρήκε στην οικογένεια του Καλλία, τις σπουδές του, τη φοίτηση του στην Αθωνιάδα σχολή, τις διαμάχες στις οποίες τον οδήγησαν οι ιδέες του, τη συνέχιση του έργου του στην Ευρώπη, μέχρι τον θάνατό του, και μάλιστα σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Η συγγραφική αυτή επιλογή συντελεί καθοριστικά στην αποτύπωση σκέψεων και συναισθημάτων, περισσότερο από όσο θα κατόρθωνε η αφηγηματική απόσταση ενός τριτοπρόσωπου, παντογνώστη αφηγητή. Μοιρασμένη η αφήγηση σε οκτώ «Βιβλία», ακολουθεί τη ζωή και τις δραστηριότητες του Παμπλέκη, με τις προμετωπίδες κάθε «Βιβλίου» να παραθέτουν αποσπάσματα του περίφημου (αντικληρικού και διαπνεόμενου από ιδέες θρησκευτικού και πολιτικού ριζοσπαστισμού ) έργου του Περί Θεοκρατίας (εκδόθηκε από μαθητές του μετά τον θάνατό του), στην ουσία το μόνο του «όπλο» απέναντι στη συκοφαντική δυσφήμηση που υπέστη, καθώς και ένα απόσπασμα από την Ακολουθία ετεροφθάλμου και αντιχρίστου Χριστοδούλου τού εξ Ακαρνανίας, έργο υβριστικό εναντίον του, με την κατηγορία της αθεΐας που του προσάπτεται.
Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η επιλογή της γλώσσας, καθώς
σε πρώτο πρόσωπο ομιλών ο Παμπλέκης θα έπρεπε να πείθει και για τον λεκτικό του
κώδικα, διαφοροποιημένο από αυτόν της γραπτής γλώσσας του στα φιλοσοφικά και
θεολογικά του βιβλία, και προσαρμοσμένο σε αυτόν του αφηγηματικού εν ροή λόγου.
Έτσι (ένδειξη συγγραφικής τέχνης), η Πριοβόλου προσαρμόζει (με τη σειρά της) τον
δικό της κώδικα σ’ αυτόν του ήρωά της, επιτυγχάνοντας την ποθητή για τη
μυθοπλασία αληθοφάνεια.
Η συγγραφή ενός ιστορικού μυθιστορήματος, όχι μόνον
δεν αποτρέπει, αλλά ίσα ίσα παροτρύνει τον γράφοντα σε διατύπωση θέσεων/απόψεων
επί των γεγονότων. Στην περίπτωση της Πριοβόλου κάτι τέτοιο γίνεται εμφανές από
την επιλογή των γεγονότων της ζωής του Παμπλέκη, τον τρόπο που τα διαχειρίζεται
και τα παρουσιάζει, ώστε να διακρίνεται η διάσταση ανάμεσα στις νέες αντιλήψεις
που φέρνει ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και στις οπισθοδρομικές θεολογικές
δοξασίες, που αποτελούσαν τροχοπέδη στην αφύπνιση του υπόδουλου λαού. Άλλωστε ο
τίτλος Βαθύ το σκοτάδι πριν την αυγή,
επισημαίνει αυτό ακριβώς το κλίμα που επικρατούσε και δεν επέτρεπε την ομαλή
κυκλοφορία των ιδεών. Επισημαίνω πόσο ξεκάθαρα δείχνει τη μεταστροφή του
Ευγένιου Βούλγαρη, πόσο διακρίνουμε ανάμεσα στους «λαμπρούς» εκπροσώπους του
κλήρου την ταπεινότητα του Κοσμά του Αιτωλού, και άλλα πολλά παραδείγματα. Το
«βαθύ σκοτάδι» του τίτλου αφορά τις σκοταδιστικές αντιλήψεις, προερχόμενες από
θεολογικούς κύκλους, τόσο απομακρυσμένες από το νέο πνεύμα που έπνεε ήδη στην
Ευρώπη. Σε ένα τέτοιο κλίμα, ο Χριστόδουλος Παμπλέκης, με τις ανανεωτικές,
ανατρεπτικές του ιδέες, δεν είχε πολλές ελπίδες αναγνώρισης.
Η Πριοβόλου αποδεικνύει, για μια ακόμη φορά, ότι είναι
όχι μόνο μια από τις καλύτερες εκπροσώπους της μεγάλης αφήγησης, αλλά ότι
παράλληλα θεωρεί τη γραφή πολύτιμο μέσον έκφρασης των ιδεών. Και αυτό είναι ένα
χαρακτηριστικό που προσδίδει ιδιαίτερη αξία σε ό,τι γράφει.
Διώνη Δημητριάδου
Αποσπάσματα
[…] εκείνο τον καιρό είχα να αντικρούσω τις πολλές
βολές οι οποίες έφταναν όχι μόνο από τους αντιπάλους μου εντός της Βιέννης,
αλλά και από μακριά. Από τον δάσκαλό μου. Μάλιστα, φίλτατε αναγνώστη. Τον
κλεινόν Ευγένιο Βούλγαρη. […] Απέρριπτε χωρίς κανένα έρεισμα τις απόψεις μου.
Τις αποκαλούσε «νεωτερικές», αλλά με αιχμή και ειρωνεία. Δεν φειδόταν αήθων
χαρακτηρισμών εναντίον μου. Με αποκαλούσε θιασώτη των Λιβερτίνων και των
Θεϊτών. Κυρίως δε, αυτός ο διδάσκαλός μου, ο οποίος μου άνοιξε τους δόμους της
Λογικής και της Επιστήμης, με αποκαλούσε «ολιγαλφάβητο», κατηγορώντας με ότι
διατρίβω σε αποτρόπαια και δύστηνα βιβλιάρια, συλλέγω απόψεις, τις αναμειγνύω
και δεν εντρέπομαι να τις δημοσιεύω και να τις κυκλοφορώ ως επινοήματα υψηλά
και θαυμάσια, εξαιρέτου σοφίας και γνώσεως… Όμως εγώ, φίλτατε αναγνώστη, δεν
έκρυψα ποτέ ότι κατέστησα τον εαυτό μου μετακενωτή των ιδεών της Εγκυκλοπαίδειας και των φωτισμένων
πνευμάτων. Και αυτά τα μεγάλα μυαλά χρησιμοποιούσα για να εκπαιδεύω τους
μαθητές μου, αλλά και για να συγγράφω τα πονήματά μου. Ποτέ δεν υποστήριξα ότι
ήταν δικές μου επινοήσεις. (Βιβλίο έβδομο, σσ. 373-375).
.jpg)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου