Από τη Σύγκριση στη Σύγκλιση Η καταγωγική σχέση των Ωδών του Ανδρέα Κάλβου με τον Επιτάφιο Λόγο του Περικλή Ευσταθία Δήμου εκδόσεις Κουκκίδα η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ Μ 500 ΛΕΞΕΙΣ

 

Από τη Σύγκριση στη Σύγκλιση

Η καταγωγική σχέση των Ωδών του Ανδρέα Κάλβου με τον Επιτάφιο Λόγο του Περικλή

Ευσταθία Δήμου

 εκδόσεις Κουκκίδα

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ Μ 500 ΛΕΞΕΙΣ

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ: Ένα τολμηρό, ενδιαφέρον εγχείρημα • Fractal (fractalart.gr)

 

Ένα τολμηρό, ενδιαφέρον εγχείρημα

Τολμηρό το εγχείρημα της σύγκρισης ανάμεσα σε δύο τόσο διαφορετικά έργα ως προς την προέλευση των δημιουργών τους, το χρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκαν, το ύφος του καθενός επηρεασμένο από προσωπικές επιλογές αλλά και από τις χωροχρονικές συνθήκες, τη σκοποθεσία, ακόμη και το θεματικό περιεχόμενο, τουλάχιστον στα βασικά του, πιθανόν επιφανειακά, σημεία. Η Ευσταθία Δήμου, ικανή δοκιμιογράφος με κριτικό πνεύμα, το τόλμησε. Έτσι, έχουμε ένα ενδιαφέρον φιλολογικό μελέτημα που ξεκινά από τη σύγκριση των Ωδών του Κάλβου με την απόδοση, κατά τον Θουκυδίδη, του εμβληματικού Επιτάφιου Λόγου του Περικλή, για να καταλήξει σε μια εμπνευσμένη σύγκλιση των δύο έργων. Πέρα, φυσικά, από την προσωπική εικόνα σύγκλισης των δύο έργων στη σκέψη της δοκιμιογράφου (αναγκαία για την εκκίνηση του εγχειρήματος, καθώς δηλώνει πως ξεκίνησε ως δοκιμή αναμέτρησης με τον διαχρονικά επίκαιρο λόγο του Κάλβου και προχώρησε στη συγγένεια με τον Επιτάφιο), περισσότερο αναγκαία κρίνεται η εύρεση μιας αντικειμενικής, κατά το δυνατόν, κοινής βάσης, ενός «κοινού τόπου», στον οποίο να εδράζεται η ανάλυση.

Εύστοχα επιλέχθηκε:

Πρώτον, ο πολιτικός χαρακτήρας των δύο κειμένων, καθώς αφενός η πολιτική βάση της σκέψης του Κάλβου δεν αμφισβητείται (ένθερμος υποστηρικτής επαναστατικών ιδεών και έμπρακτα υλοποιητής τους) αφετέρου οι συνθήκες της εποχής επηρέασαν τον ρήτορα (για την περίσταση) Περικλή να εστιάσει στην έννοια της Πόλης και του Πολίτη, πάντα με δεδομένη την ιδιαίτερη σημασία που αποκτούσε για τον Αθηναίο πολίτη η έννοια της πατρίδας, ως άξιας να την υπερασπισθεί κανείς όχι για να πεθάνει αλλά ίσα ίσα για να ζήσει και να απολαύσει τα προσφερόμενα αγαθά του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Κατά δεύτερον, η έννοια της Ελευθερίας συνδυασμένη με τη Ευψυχία και την Ευδαιμονία, κατά τον Περικλή, μπορεί να σταθεί δίπλα στον τρόπο που αντιλαμβάνεται ο Κάλβος (κάτω από εντελώς διαφορετικές, φυσικά, συνθήκες) το ελεύθερο πνεύμα ως αρχική συνθήκη, προκειμένου να ακολουθήσει και η διεκδίκηση μιας ζωής στηριγμένης στη δικαιοσύνη και την ισότητα.

Αλλά, και η έννοια της Αρετής, όπως εκλαμβάνεται από Κάλβο και Θουκυδίδη/Περικλή (συχνά δύσκολη η διάκριση) εμπεριέχει τόσο την τόλμη και την ανδρεία, περισσότερο εμφανή στο πεδίο της μάχης, μιλώντας εκ του αποτελέσματος για τους επιφανείς νεκρούς προς τιμήν των οποίων εκφωνείται ο «επί του τάφου των» λόγος, όσο και ως προϋπόθεση για τον όποιο αγώνα, την επαναστατική ρήξη με τις καταπιεστικές συνθήκες, κατά την καλβική εκδοχή της.

Η Δήμου προχωρά έτι περαιτέρω στην ανάλυση/σύγκριση των δύο έργων, εντοπίζοντας το πνεύμα του Διαφωτισμού που ετεροχρονισμένα, δικαιολογημένα όμως, αποδίδεται στην εποχή του Επιταφίου, εκφράζει ωστόσο επαρκώς την εποχή στην οποία δημιουργήθηκαν οι Ωδές. Κοινός τόπος και εδώ η στροφή στις ανθρωπιστικές αξίες, ξεκάθαρες στις καλβικές Ωδές πιστές στο πνεύμα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, εν μέρει πάντως αμφιλεγόμενες στα πλαίσια της αθηναϊκής δημοκρατίας, τουλάχιστον ως προς το θέμα της ισότητας. Ομοίως συνεξετάζεται η αγάπη για την πατρίδα (Ζάκυνθο στον Κάλβο, Αθήνα στον Περικλή) ως έρωτας περισσότερο, γεγονός που συνιστά μεν κοινό σημείο, από τα πλέον όμως αδύναμα για να οδηγήσουν στη σύγκλιση, συγκρινόμενο με τα πλέον ισχυρά νοηματικά που προηγήθηκαν.

Έτσι, με την ανίχνευση των κοινών σημείων κυρίως στο περιεχόμενο, στην εκκινούσα έμπνευση και στις έννοιες που κυριαρχούν, επιτεύχθηκε η ενδιαφέρουσα μελέτη/σύγκριση (και ακολούθως σύγκλιση) των δύο εξεταζόμενων έργων, με έμφαση παράλληλα στην εποχή που τα γέννησε αλλά και στον σκοπό που το καθένα κλήθηκε να υπηρετήσει· στο σημείο αυτό, αναπόφευκτα διακρίνεται η διαφοροποίηση των δύο προσωπικοτήτων, χωρίς ωστόσο ούτε κατ’ ελάχιστο να μειώνεται η αξία της ανάλυσης. Άλλωστε το ύφος αλλά και η γλώσσα ως κώδικας επικοινωνίας έχουν επηρεαστεί καταλυτικά από το είδος του έργου· άλλοι οι κώδικες της ποίησης και άλλες του ρητορικού λόγου.

Διαβάζουμε στον Πρόλογο:

«Ούτως ή άλλως, τόσο ο Επιτάφιος όσο και οι καλβικές Ωδές είναι έργα που συνυφαίνουν στο εσωτερικό τους τόσο πολλά στοιχεία, τόσο διαφορετικούς προσανατολισμούς και κατευθύνσεις, ώστε να επιτρέπουν ή ακόμα και να επιβάλλουν τον πειραματισμό και τη δοκιμασία σε διάφορες ερμηνευτικές εκδοχές και αποτιμήσεις». (σ. 10).

Θεωρώ πως άριστα η Δήμου έκανε πράξη αυτή την πειραματική «δοκιμασία», την «ελεύθερη», όπως γράφει, «ανάγνωση», ώστε να αποτελεί πλέον η πρωτότυπη αυτή (κυρίως ως προς τον τρόπο διερεύνησης) τεκμηριωμένη μελέτη της έναυσμα για άλλους μελετητές των εμβληματικών αυτών έργων, αντικείμενο για μια περαιτέρω ανάλυση. Αυτή άλλωστε είναι κατ’ ουσίαν και η αξία των δοκιμιακών μελετών, να προκαλούν δηλαδή την έρευνα, τη συνέχιση της αρχικής σκέψης ή και την αμφισβήτηση ακόμη, η οποία πρέπει και αυτή να θεωρείται πλούτος του λόγου.

Διώνη Δημητριάδου