Τετάρτη 19 Φεβρουαρίου 2025

Ο άνθρωπος της Άμμου κατά τον E. T. A. Hoffmann Διασκευή: Anna Kindermann Εικονογράφηση: Dorota Wünsch Μετάφραση: Αθηνά Δ. Μιράσγεζη εκδόσεις ΕΥΡΥΔΙΚΗ η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500+ ΛΕΞΕΙΣ

 

Ο άνθρωπος της Άμμου

κατά τον E. T. A. Hoffmann

Διασκευή: Anna Kindermann

Εικονογράφηση: Dorota Wünsch

Μετάφραση: Αθηνά Δ. Μιράσγεζη

εκδόσεις ΕΥΡΥΔΙΚΗ

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal

στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500+ ΛΕΞΕΙΣ

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500+ ΛΕΞΕΙΣ | Το φανταστικό στα όρια του τρομακτικού • Fractal

 

 


Το φανταστικό στα όρια του τρομακτικού

 

Ο Ερνστ Τέοντορ Βίλεμ Χόφμαν (Ernst Theodor Wilhelm Hoffmann 1776-1822), ένας από τους σημαντικότερους Γερμανούς συγγραφείς του Ρομαντισμού, έχει δώσει μερικά από τα καλύτερα δείγματα της φανταστικής και γοτθικής λογοτεχνίας, πάνω στα οποία θα στηριχθούν οι μεταγενέστεροι για να καλλιεργήσουν το είδος. Ειδικότερα, πέντε φανταστικές του ιστορίες αποτέλεσαν το έναυσμα για τη δημοφιλή όπερα του Ζακ Όφφενμπαχ Τα παραμύθια του Χόφμαν, με τον επώνυμο ρόλο του Χόφμαν να είναι εμπνευσμένος από τον ίδιο τον Ε. Τ. Α. Χόφμαν. Το είδος της ρομαντικής, γοτθικής μυθοπλασίας που υπηρετεί ο Χόφμαν, προϋποθέτει κάποια βασικά χαρακτηριστικά, όπως έναν μοχθηρό ήρωα, στον αντίποδα του οποίου βρίσκεται η παγιδευμένη στις ραδιουργίες του θηλυκή μορφή και ο καλός ήρωας που θα επιχειρήσει να τη σώσει. Η ατμόσφαιρα (συχνά τρομακτική έως και ανατριχιαστική) δημιουργείται από τα επιβλητικά σκηνικά αλλά και από την εμβάθυνση στον συναισθηματικό κόσμο των ηρώων· έτσι, τα έργα του Χόφμαν αποκτούν ένα ψυχολογικό βάθος, που τα καθιστά ξεχωριστά, κυρίως επειδή κατορθώνει να αναγάγει τη συγκεκριμένη κάθε φορά ιστορία του στη σφαίρα της πανανθρώπινης αγωνίας για όσα υπερβαίνουν τη λογική ικανότητα, μυστηριακά και ανεξήγητα. Κάθε φορά που ο αναγνώστης (ακολουθώντας τη δράση των ηρώων) πλησιάζει να πιστέψει πως όσα διαδραματίζονται εν δυνάμει ερμηνεύονται, ο Χόφμαν ανατρέπει τη λογική εξήγηση με μια νέα (πιο τρομακτική) υποκρυπτόμενη αίσθηση του ανεξήγητου.

Η ιστορία του Χόφμαν Ο Άνθρωπος της Άμμου (Der Sandmann), γραμμένη το 1816, παρουσιάζει την εφιαλτική  μορφή του δικηγόρου Κοπέλιους, που στοιχειώνει τον φοιτητή Ναθαναήλ από την παιδική του ηλικία, όταν επισκεπτόταν τις νύχτες τον πατέρα του, καθώς τον ταύτιζε με το φόβητρο των μικρών παιδιών, τον «άνθρωπο της άμμου» των παραμυθιών, που τους έριχνε άμμο στα μάτια, τα έκλεβε και εξαφανιζόταν στο φεγγάρι. Όταν μετά από μια τέτοια επίσκεψη ο πατέρας του θα πεθάνει, ο Ναθαναήλ θα πειστεί πλέον για τον κακό του δαίμονα. Φοιτητής πια, θα συναντήσει τον πλανόδιο πραγματευτή Κόπολα και θα τον ταυτίσει με τον Κοπέλιους. Ο φίλος του Λόταρ και η αρραβωνιαστικιά του η Κλάρα, αδερφή του Λόταρ, θα προσπαθήσουν να προσγειώσουν την τρομαγμένη του φαντασία, όμως αυτός θα επιμείνει και θα θελήσει να τον εκδικηθεί για τον θάνατο του πατέρα του. Όταν από το παράθυρό του θα αντικρίσει την Ολύμπια, μια αινιγματική και ασάλευτη παρουσία, θα την ερωτευθεί, αγνοώντας τον περίγυρο που μοιάζει να ξέρει κάτι που ο ίδιος δεν καταλαβαίνει, ότι η πανέμορφη Ολύμπια είναι μια κατασκευή του Κοπέλιους. Όταν θα καταλάβει πως ερωτεύθηκε μια άψυχη κούκλα/μηχανή, θα χάσει τα λογικά του. Το δραματικό τέλος της ιστορίας θα συμβεί, χρόνια μετά, με τον  θεραπευμένο Ναθαναήλ πάλι κοντά στην Κλάρα, με τα δαιμονικά κιάλια όμως του Κοπέλιους να έχουν την τελευταία λέξη, οδηγώντας τον Ναθαναήλ πάλι στην τρέλα και τελικά στον θάνατο.


Στηριγμένος  Χόφμαν στο παραδοσιακό παραμύθι του «ανθρώπου της άμμου», πλέκει γύρω του την επινοημένη πλοκή, τονίζοντας το πιο τρομακτικό στοιχείο, την αίσθηση του παράξενου και απόκοσμου, του μεταφυσικού. Έτσι, παραπέμπει στους πιο βαθείς φόβους του ανθρώπου, που κάποτε πριν από την ανάπτυξη του πολιτισμού ήταν κυρίαρχοι στη συνείδησή του. Η λογική δεν κατόρθωσε να τους καταργήσει, τους απώθησε βέβαια, αφήνοντας όμως μικρές ρωγμές, από τις οποίες αυτοί ξαναζωντανεύουν. Ελκύεται ο άνθρωπος της λογικής από το φανταστικό και το ανερμήνευτο, στο οποίο η τέχνη του λόγου συχνά στηρίζει τις ιστορίες της. Αλλά και τα παραμύθια σε όλους τους λαούς πάντοτε αφήνουν χώρο όχι μόνο στο φανταστικό (που μπορεί να είναι και ευχάριστο) αλλά και στο τρομακτικό (ο δράκος, οι μάγισσες, η έννοια του Κακού που ελλοχεύει), σαν μια ανάμνηση από τις αρχικές κοινωνίες που δημιούργησε ο άνθρωπος, πριν ενσωματώσει σ’ αυτές τη δύναμη της λογικής, θέλοντας να αποσείσει τον φόβο του για ό,τι αδυνατούσε να εξηγήσει. Περνώντας αυτά τα παραμύθια μέσα από τους ίδιους «μηχανισμούς» της παράδοσης, έφθασαν να αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της, κι ας τροφοδοτούν την παιδική φαντασία με τρομακτικές εικόνες – άλλωστε τα παραμύθια συνιστούν έναν εύστοχο και αποτελεσματικό «προθάλαμο» για την αποδοχή από τα παιδιά της κοινωνίας των μεγάλων. Ό,τι προκαλεί φόβο ή τρόμο με την έννοια του ανεξήγητου να το συνοδεύει, αποτελεί την άλλη όψη του ερμηνεύσιμου, του κατανοητού, ισορροπώντας έτσι τη συνολική εικόνα του κόσμου.

Η διασκευή από την Anna Kindermann διατηρεί τον αρχικό κορμό (μάλιστα παραθέτοντας με italics αυτούσιες φράσεις), «παίζοντας» εύστοχα με τα στοιχεία της ιστορίας φθάνοντας σε ένα τέλος (ως συνέχεια χρόνια μετά) που αφήνει μια σταλιά χαράς στους μικρούς αναγνώστες για τους οποίους προορίζεται, και τους οποίους οπωσδήποτε τάραξε όλο το σκηνικό της παράδοξης ιστορίας. Η εικονογράφηση από την Dorota Wünsch εισάγει στο σκοτεινό μύθο, προσδίδει δραματικότητα στην αφήγηση, τελικά «ξεγελά» για παιδικό παραμύθι, ενώ όπως ειπώθηκε παραπάνω, αφορά περισσότερο το παιδί που έχουμε αφήσει να αποκοιμηθεί μέσα μας, και που διψάει να επιστρέψει στη γοητεία (ναι, ακριβώς!) που ασκούν πάνω του οι παλαιοί μύθοι, όσο τρομακτικοί και αν είναι.

Οι εκδόσεις Ευρυδίκη προσφέρουν, σε έναν καλαίσθητο σκληρόδετο τόμο, στη σειρά «Παγκόσμια Λογοτεχνία για παιδιά», την αίσθηση του παραμυθιού, κατά την άποψη του Χόφμαν, σε απόδοση από την Αθηνά Δ. Μιράσγεζη, γεφυρώνοντας τον κόσμο του παιδιού με αυτόν του ενήλικα. Σημαντικό σε κάθε περίπτωση.


Διώνη Δημητριάδου

 

Απόσπασμα

 

Στους επόμενους μήνες αυξάνονταν συνέχεια τα σκοτεινά βράδια, όπου ακούγονταν τα βήματα στον διάδρομο. Στο τέλος δεν άντεξε άλλο και ρώτησε ένα απόγευμα την παραμάνα: «Πες μου, ποιος είναι αυτός ο Άνθρωπος της Άμμου, που επισκέπτεται ολοένα τον πατέρα μας;»

Η ηλικιωμένη γυναίκα γέλασε και ανοιγόκλεισε πονηρά τα καφέ της μάτια: «Μικρέ μου Θανήλε, δεν το ξέρεις αυτό ακόμη; Είναι ένας κακός άνθρωπος, που έρχεται στα παιδιά, όταν δεν θέλουν να πάνε για ύπνο και τους ρίχνει χούφτες άμμο στα μάτια. Μετά τους κλέβει τα μάτια και εξαφανίζεται μ’ αυτά στο φεγγάρι».

«Ώστε λοιπόν ένας κακός άνθρωπος!», φώναξε ο Ναθαναήλ και χτύπησε τα χέρια του. Φαντάστηκε τώρα στο μυαλό του την εικόνα του Ανθρώπου της Άμμου μ’ έναν τρόπο τρομερό. Δεν μπορούσε να υποψιαστεί ότι η παραμάνα τού διηγήθηκε μόνο ένα παραμύθι για να τον τρομάξει.

 

 

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου