Δεν είμαι ο νέγρος σου (μια ταινία του Raoul Peck) James Baldwin επιλογή και επιμέλεια κειμένων Raoul Peck μετάφραση: Ισμήνη Θεοδωροπούλου εκδόσεις Πόλις η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Vakxikon

Δεν είμαι ο νέγρος σου

(μια ταινία του Raoul Peck)

James Baldwin

επιλογή και επιμέλεια κειμένων Raoul Peck

μετάφραση: Ισμήνη Θεοδωροπούλου

εκδόσεις Πόλις

η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Vakxikon
https://www.vakxikon.gr/baldwin-review/

Μια απλή αλήθεια διατυπώνει ο Τζέιμς Μπόλντουιν:

«Οι λευκοί πρέπει να προσπαθήσουν να βρουν μες στην καρδιά τους τον λόγο που τους ήταν εξαρχής απαραίτητο να έχουν έναν ‘αράπη’, γιατί δεν είμαι ‘αράπης’, είμαι άνθρωπος. Αν όμως εσείς με θεωρείτε αράπη, αυτό σημαίνει πως έχετε ανάγκη τους αράπηδες».

Αυτή στην ουσία είναι η βάση κάθε μορφής ρατσισμού: η ομάδα με τα όμοια χαρακτηριστικά επινοεί κάθε φορά τον διαφορετικό, προκειμένου να νιώσει ασφαλής και να διατηρήσει συμπαγή την ενότητά της απέναντι στον νοούμενο εχθρό. Στον βωμό αυτής της αντίληψης (που δυστυχώς είναι εγγενής στην κάθε ομάδα ως στοιχειώδης ασφαλιστική δικλείδα της διαιώνισής της) αριθμούνται πλείστα όσα θύματα ανά τους αιώνες. Και αν αυτή η διαπίστωση έλκει την αρχή της από την «εκ φύσεως» κατασκευή των ομάδων, υπάρχει ένα άλλο κατασκεύασμα πολιτικής σκοπιμότητας στηριγμένο στο ιδεολόγημα της αναγκαίας αποικιακής εξάπλωσης ως πολιτιστικής δραστηριότητας, που υποδουλώνει τους θεωρούμενους κατώτερους και άρα εκμεταλλεύσιμους. Ο Αϊτινός σκηνοθέτης και πολιτικός ακτιβιστής Ραούλ Πεκ θεώρησε από νωρίς τον Μπόλντουιν «δικό του», όπως λέει, καθώς του έδινε την εικόνα του κόσμου  του, όπως ακριβώς ήταν, με τη διαφορετικότητά του ως άξια διακριτή οντότητα· η χώρα του ήταν η πρώτη ελεύθερη στην αμερικανική ήπειρο, μόνο που κανείς δεν μίλαγε γι’ αυτό, γιατί θα κατέρρεε το επιχείρημα της αποικιακής εξάπλωσης προς τους «κατώτερους» λαούς. Ζώντας στην Αμερική των διακρίσεων (με απροκάλυπτα βίαιο ή με έξυπνα δουλεμένο έμμεσο πολιτικό τρόπο) κατανόησε γρήγορα πως όσοι μίλαγαν για δικαιώματα στη χώρα του μυθικού ονείρου, δεν ήταν αντάρτες και ταραξίες αλλά πολιτικά πρόσωπα και κοινωνικοί διαμορφωτές, που καταδείκνυαν την ανισότητα και τον ρατσισμό πίσω από την προπαγάνδα για τη μία και μοναδική Αμερική. Μόνο που οι πιο ένθερμοι από αυτούς κατέληγαν δολοφονημένοι – ο Μέντγκαρ Έβερς το 1963, ο Μάλκολμ Χ το 1965 και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ το 1968. Ο Μπόλντουιν σκόπευε να γράψει ένα βιβλίο γι’ αυτούς, όμως δεν πρόλαβε. Ο Ραούλ Πεκ στηρίχτηκε στις σημειώσεις του Μπόλντουιν (επιστολές, σχόλια, χειρόγραφα, ομιλίες κ.λπ.) για να φτιάξει το ντοκιμαντέρ του I’m Not Your Negro το 2016, σχετικά με τη ζωή του Μπόλντουιν και την κοινωνία των διακρίσεων. Και μετά,  το ντοκιμαντέρ έγινε βιβλίο. Έτσι το βιβλίο, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις σε καλή μετάφραση της Ισμήνης Θεοδωροπούλου και με το απαραίτητο φωτογραφικό υλικό, μας ανοίγει ένα παράθυρο στη σκέψη του Μπόλντουιν και μέσα από τα δικά του λόγια δίνει μια σαφή εικόνα των φυλετικών διακρίσεων απομυθοποιώντας ταυτόχρονα πρόσωπα περιβεβλημένα μέσα στα χρόνια με μια λάμψη που συσκοτίζει τις προθέσεις τους, καθιστά ασαφή τα όριά τους ως δυναμικές πολιτικές προσωπικότητες του προοδευτικού χώρου –παράδειγμα οι Κέννεντυ– ή αποκαλύπτει την εύστοχη και αποτελεσματική προπαγάνδα της λαμπερής κινηματογραφικής μηχανής. Όλο το σύστημα, όλος ο μηχανισμός της αμερικανικής πολιτικής, στην προσπάθεια να δημιουργηθεί μια στρεβλή, παραπλανητική εικόνα. Είτε περιθωριοποιούνται οι μαύροι πολίτες και διώκονται σε ένα «κυνήγι μαγισσών»  είτε η εξουσία εμφανίζει το πιο προοδευτικό της πρόσωπο και επιδιώκει την ενσωμάτωση των αντιθέσεων μέσα από το απλουστευτικό επιχείρημα/ιδεολόγημα πως οι αντιθέσεις και οι ανισότητες απλώς δεν υφίστανται.

 Ο Μπόλντουιν κατανοώντας τους μηχανισμούς υποταγής και εξαπάτησης  διαρκώς υπενθυμίζει πως ο ίδιος δεν μισούσε τους λευκούς· πίστευε πως η δράση τους δεν πήγαζε από το χρώμα τους αλλά από κάτι άλλο πιο βαθύ και πιο δυνατό που καθοδηγούσε τον ρατσισμό τους.  Ταυτόχρονα δείχνει τα κοινά σημεία των τριών δολοφονημένων ηγετών του κινήματος των μαύρων παρά τη διαφορετική τους αφετηρία και το διαφορετικό πεδίο, στο οποίο ο καθένας δραστηριοποιήθηκε. Για παράδειγμα για τον Μάλκολμ Χ ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ήταν ένας μοντέρνος ή θρήσκος «μπαρμπα-Θωμάς», διαφωνώντας μαζί του για την επιλογή της παθητικής αντίστασης και καταδικάζοντας τη μη βίαιη αντιμετώπιση ως αδράνεια· ωστόσο και οι δύο πρόσφεραν πολλά στο κίνημα. Και εστιάζει συχνά στο τεράστιο πρόβλημα της απάθειας του μέσου Αμερικανού ή χειρότερα ακόμα της αδιαφορίας και της άγνοιας – με τη διευκρίνιση πως αυτή η στάση αφορά δυστυχώς και λευκούς και μαύρους πολίτες.

«Το θέμα είναι τούτη η απάθεια και η άγνοια, που είναι το τίμημα της πολιτικής του διαχωρισμού. Αυτό σημαίνει διαχωρισμός. Δεν ξέρεις τι συμβαίνει στην άλλη πλευρά του τείχους, επειδή δεν θέλεις να ξέρεις».

Ο Μπόλντουιν στρέφει την προσοχή στο μείζον θέμα, στο «κλειδί» που ξεκλειδώνει συμπεριφορές και κάνει όλο τον εξουσιαστικό μηχανισμό να τρέμει νιώθοντας πως απειλείται η ησυχία του. Πρώτο βήμα η συνειδητοποίηση της θέσης σου μέσα σ’ έναν κόσμο που σου αρνείται τα στοιχειώδη θεωρώντας σε κατώτερο ον, κατόπιν η αναζήτηση συμμάχων, όπου κι αν βρίσκονται αυτοί. Έτσι, μόνον  έτσι, μπορείς  να ορθώσεις το ανάστημά σου και να διεκδικήσεις το δικαίωμά σου να ζεις ελεύθερος στην ίδια πατρίδα με όσους σου την αρνούνται.

[…] «τη στιγμή που επιχειρείς να ορθώσεις το ανάστημά σου και να κοιτάξεις τον κόσμο κατάματα σαν να έχεις το δικαίωμα να βρίσκεσαι εδώ, επιτίθεσαι σε όλη τη δομή του δυτικού κόσμου».

Ο Μπόλντουιν ένιωσε πως το μόνο του όπλο μέσα στη χώρα που ονόμαζε πατρίδα του, όπως και οι λευκοί συμπατριώτες του, ήταν να γίνει συγγραφέας. Τα βιβλία που έγραψε για την αξιοπρέπεια των μαύρων, για το δικαίωμά τους στη ζωή, αποδεικνύουν πως σωστά επέλεξε αυτόν τον τρόπο έκφρασης. Ο Ραούλ Πέκ, από την άλλη, διέσωσε τις τελευταίες σκέψεις του Μπόλντουιν και τις απέδωσε πρώτα στην οθόνη και μετά στο βιβλίο· τις μεταμόρφωσε σε ιστορία.

«Η ιστορία του νέγρου στην Αμερική

είναι η ιστορία της ίδιας της Αμερικής.

Και δεν είναι μια ωραία ιστορία».

Διώνη Δημητριάδου