ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ Ποίηση, Σοφία Αποστολοπούλου, Εκδόσεις Γκοβόστη, Σεπτέμβριος 2023 Παρουσίαση: Παναγιώτης Χαλούλος *

 

ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ

Ποίηση, Σοφία Αποστολοπούλου,

Εκδόσεις Γκοβόστη, Σεπτέμβριος 2023

Παρουσίαση: Παναγιώτης Χαλούλος *

           

Με ένα «ναι» στη ζωή αρχίζει η ποιητική συλλογή, η πρώτη που εκδίδει η Σοφία Αποστολοπούλου μετά από πολλή περίσκεψη πριν το τολμήσει! Και, όπως διαπιστώνουμε, σωστά αποφάσισε, αφού πρόκειται περί ποιημάτων μεγάλης αξίας ως προς το περιεχόμενο για τα νοήματα και τις ιδέες που εκφράζει, αλλά οπωσδήποτε και ως προς τη μορφή του πολύ φροντισμένου στίχου.

            Διαβάζουμε στο σημείωμα στο οπισθόφυλλο: «Η ποιητική συλλογή Δεύτερη Ανάγνωση ονομάστηκε έτσι γιατί σε πολλά της ποιήματα αξιοποιείται κάποιο σημείο της Αρχαίας ελληνικής γραμματείας (π.χ. Όμηρος, Θουκυδίδης) ή της νέας ελληνικής (Καβάφης, Βάρναλης)». Εντούτοις το νόημα της «δεύτερης ανάγνωσης» το εντοπίζω και σε άλλα στοιχεία του περιεχομένου, όπως θα αναφέρω παρακάτω…

            Μας επιστρέφει, λοιπόν, στα παιδικά μας χρόνια με το πρώτο ποίημα «Τα μήλα», τότε που όλοι μας, φαντάζομαι, παίξαμε το ομαδικό αυτό παιγνίδι, που εδώ γίνεται σύμβολο της ζωής και του αγώνα μέσα σε αυτή «με την έξαψη ρέουσα λάβα στις φλέβες μας», ενάντια στα προβλήματά της, «διαρκώς ελισσόμενοι» και αποφεύγοντας «τα μοιραία χτυπήματα ήττας».

            ………………………..

Κι άμα τύχει στο στόχο μας τελικά ν’ αποτύχουμε,

            στο πεζούλι του δρόμου πάμε λίγο, καθόμαστε,

            δυο ανάσες να πάρει η εντός αποθάρρυνση

            ………………………..

            Και στην πρώτη στιγμή που ο τροχός θα γυρίσει

            ̶ γιατί οι ρόδες γυρίζουνε, αέναος νόμος  ̶

            στο παιχνίδι και πάλι με ελπίδα θα μπούμε.

            ………………………..

            Να σημειώσουμε εδώ την επίδραση από τους στίχους του «Ερωτόκριτου»:

            «Του Κύκλου τα γυρίσματα, που ανεβοκατεβαίνουν,

            και του Τροχού, που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνουν·»

αλλά και του Οδυσσέα Ελύτη «Παιδί με το γρατσουνισμένο γόνατο» στους στίχους της Σοφίας:

            Και το σούρουπο σα θα γυρίσουμε σπίτι

            με το αίμα στο γόνατο ξεραμένο από ώρα

            κι η μητέρα ρωτήσει αν καλά τα περάσαμε,

            δίχως δεύτερη σκέψη, ανεπιφύλακτα,

            ένα αυθόρμητο «ναι» θα μας βγει, ακατάλυτο.

            Γιατί

            είναι ωραίο παιχνίδι εντέλει τα μήλα,

            είναι ωραίο παιχνίδι εντέλει η ζωή!

 

            Αυτό το ξεραμένο από ώρα αίμα στο γρατσουνισμένο γόνατο δηλώνει τις εμπειρίες που αφήνουν πάνω μας οι ατυχίες, οι αντιξοότητες που αντιμετωπίζουμε μέσα στο ωραίο παιχνίδι της ζωής, ώστε να λέμε ανεπιφύλακτα «ναι» στον αγώνα της ζωής, να μην αισθανθούμε ηττημένοι.

            Μπορεί στο πέρασμα της ζωής να λιποψυχήσει κανείς, όπως η ηρωίδα στο ποίημα «Το κάτοπτρο» αντικρύζοντας του προσώπου της το είδωλο

            κι αναρωτήθηκε…

            Ήτανε όντως η κυρά [της ζωής της], για η σκλάβα ήτανε;

Αλλά, πιστεύουμε, θα απέρριψε την ηττοπαθή στάση, να ταυτίζεται με τη σκλάβα, αφού, όπως μας λένε οι προηγούμενοι στίχοι:

            Στο ταλαιπωρημένο της το πρόσωπο εστίασε,

στην πιο βαθιά του τη ρυτίδα καταδύθηκε

κι είδε κοράλλια στο βυθό εξόχως σαγηνευτικά:

περγαμηνές, καριέρα, χρήματα, γόητρο, δύναμη,

αποδοχή.

 

Το πρόβλημα των σχέσεων στο γάμο και στην οικογένεια σχολιάζονται στο ποίημα «Τα νυφικά πορτρέτα», όπου βλέπουμε

Στη σάλα πάνω απ’ το μπουφέ τρία νυφικά πορτρέτα κρεμασμένα.

            ………………………..

Η γιαγιά,

Περίκλειστη στην αναγκαιότητα της υποταγής της.

            ………………………..

Μεγάλωσε δίχως υποψία άλλης τάξης του κόσμου.

Και δίχως αμφισβήτηση.

            ………………………..

Η κόρη,

που έζησε στην εποχή των εξελίξεων, αλλά

Ξεχύθηκε απροετοίμαστη στην αμείλικτη λεωφόρο.

Η σύγκρουση με τη ματαίωση αναμενόμενη…

Και

… Η εγγονή,

Μεγάλωσα στον ίσκιο των δυο κάδρων.

            ………………………..

Και μελετώ καθημερινά τον κώδικα των σχέσεων.

Ίσως δεν καταφέρω να τον μάθω, το φοβάμαι πια.

            ………………………..

Έτσι στο γάμο μου είχα λιγάκι πονοκέφαλο.

………………………..

Άλυτο το πρόβλημα των σχέσεων, αφού με τόση εξέλιξη της κοινωνίας δεν μπορούμε να πούμε πως βελτιώθηκαν οι σχέσεις ανάμεσα στα ζευγάρια, όταν τόσα προβλήματα διαπιστώνουμε καθημερινά να τα οδηγούν σε αδιέξοδα, σε ακραίες και βίαιες αντιδράσεις, κυρίως εις βάρος των γυναικών, όπως σε παλιότερες εποχές!...

 Δεν καταφέραμε, με τόσες προόδους που έχει παρουσιάσει η κοινωνία των ανθρώπων στο πέρασμα των αιώνων, να γίνουμε μια πραγματικά ευημερούσα και δίκαιη κοινωνία, αυτό που επαγγέλλεται η παιδεία, η μόρφωση, η εκπαίδευση δεν στοχεύει πάντα σε τέτοιο στόχο, στην παιδεία!...

………………………..

ένα Πανεπιστήμιο να χτιστεί.

Για γουρουνάκια μόνο – όλων των ζώων τα επίλεκτα.

Πρώτα να γίνονται σε ανταγωνιστικότητα,

να εκπαιδεύονται στην τεχνική της χειραγώγησης,

λαμπρή επίδοση να έχουν στη στρεψοδικία,

πνεύμα επινοητικό, ραδιούργο ν’ αποκτήσουν.

 

Μα προς Θεού, μακριά από αξίες ανθρωπιστικές.

Είναι να γίνουν τώρα τα γουρούνια άνθρωποι

και την παμφάγα τους φύση ν’ απολέσουν;

[Στη φάρμα των ζώων]

 

Έτσι, λοιπόν, τα …γουρούνια πρέπει να συμπεριφέρονται ως μάζα, απλώς να καταναλώνουν την τροφή που τους προσφέρεται από τα αφεντικά τους και όχι να αντιδρούν για την ποιότητα της τροφής, να μην διακρίνεται κανένα από αυτά αντιδρώντας για οποιαδήποτε αδικία στη ζωή, «μακριά από αξίες ανθρωπιστικές». Και, αν σκεφτεί κανείς να αντιδράσει, ένας ωχαδερφισμός να υπερισχύσει, ώστε να συμμορφωθεί πάραυτα με τη συμπεριφορά της κοινότητας! Έτσι, όπως αντιδρά ο «Φύλακας νομισμάτων»:

………………………..

 

Το δέντρο των ανθρώπων έχει κλώνο άρρωστο.

-Μα, τι να κάνει ένας χαρτοκόπτης;

-Ας κόψουνε τον κλώνο, όσοι έχουν τα πριόνια!

………………………..

άλλες δυο ώρες και η βάρδια του τελείωσε.

Για φασαρίες όρεξη δεν έχει!

 

Κι έτσι, λοιπόν, σε ένα κόσμο αποξένωσης, αδιαφορίας για τον άλλο, τις ανισότητες και την κοινωνική αδικία,

Η Πάντμα και η Σάντρα. Δεκατριών ετών.

Σε ορυχείο μακρινό σκυφτή η Πάντμα,

ώρες ατέλειωτες, καθημερινά, αδιαλείπτως,

πόδια στη λάσπη, μάτια στη λάσπη, ψάχνει διαμάντια.

Το βράδυ η οικογένειά της θα έχει ρύζι...

 

Σε ονομαστό κολέγιο σκυφτή κι η Σάντρα,

ώρες ατέλειωτες, καθημερινά, αδιαλείπτως.

Ψάχνει τη βεβαιότητα διατήρησης κι ενίσχυσης της θέσης.

Φοράει στο λαιμό διαμάντια.

Το βράδυ η οικογένειά της θα έχει αυταρέσκεια.

………………………..

Δεν έχουνε η μια την άλλη! Ποτέ δεν είδανε η μια την άλλη!

Αδιάφορη η τύχη, όρισε να ζουν με πλάτη κολλημένη

στις δυο τις όψεις του αυτού νομίσματος.

[Φύλακας νομισμάτων]

 

Μια «Δεύτερη ανάγνωση» της ζωής φαίνεται να προτείνει η Σοφία Αποστολοπούλου με τα ποιήματα της συλλογής αυτής, μια δεύτερη ματιά στη ζωή, τη γεμάτη ματαιώσεις και απογοητεύσεις, για την αλλαγή στάσης απέναντι στη ζωή μας, απέναντι στην αδιαφορία για τον άλλο, τον συνάνθρωπο, όπως διαβάζουμε, με αφορμή ένα νέο παιδί, που συχνά συναντούμε στων δρόμων τα φανάρια:

………………………..

Τα είκοσι δυο του χρόνια συλλογίστηκα.

………………………..

Στο πρώτο το χιλιόμετρο τρακάρισα.

Έπεσα πάνω σε μαντρότοιχο ντροπής!

………………………..

Μου έσπασε απόψε ο προφυλακτήρας μου.

 

Και τώρα τι θα έχω για να προστατεύομαι

από τον εμπαιγμό παρηγορητικών θεωριών

για τα εν γένει δικαιώματα του ανθρώπου;

[Πραγματογνωμοσύνη]

 

Γιατί μόνο αναγνωρίζοντας την ευθύνη της προσφοράς («Βγάζει μοιράζει, στο συμπάσχοντα Άλλον δίνεται» [Επιλογή]) αισθάνεται κανείς να δικαιώνεται η ύπαρξή του. Διαφορετικά μένεις να αυτοθαυμάζεσαι με μια φωτογραφία σου στο κινητό δημοσιευμένη στα κοινωνικά δίκτυα, συνήθεια της εποχής μας, του ναρκισσισμού, που προσφέρει σε πολλούς μια ψευδαίσθηση αποδοχής στον εικονικό μας κόσμο!

………………………..

Αγαπημένο κινητό, που λες,

πριν κάτι μέρες είδα εμπρός μου να λιποτακτεί

ένας παλιός μου σύντροφος, ελπίδα μάταιη.

Και σαν να μη μού έφτανε αυτό,

μια στρίγγλα υποψία τώρα με ακολουθεί

και σιγοτραγουδάει το κατόπι μου, η μάγισσα,

κάτι στιχάκια για ανεπάρκεια προσωπική…

………………………..

Μα μία χάρη σου ζητώ, αγαπημένο κινητό,

την ομορφότερη φωτογραφία μου να πάρεις,

εκείνη όπου τέλεια καμουφλάρεται

η καμπουρίτσα στο κυρτό μου ηθικό.

Διαμοίρασέ τηνε σε όλους τους γνωστούς,

φέρε μου πίσω τα «ουάου» και τα «τέλεια»,

μ’ αυτά να φτιάξω σκαλοπάτι αυτοεκτίμησης,

………………………..

[Selfie]

 

Νομίζω πως δεν θα ήταν υπερβολή αν έλεγα ότι σε αρκετά ποιήματα διακρίνεται καβαφικό ύφος. Κάνει χρήση προσώπων της ελληνικής μυθολογίας και ιστορίας, με το δικό της τρόπο, βεβαίως, τα οποία συνομιλούν, για να εκφράσει η Σοφία τις δικές της σκέψεις και απόψεις για τη ζωή και τις αξίες της. Όπως στο «Ο ψίθυρος της Αλκμήνης»:

………………………..

Ο Ηρακλής πτοήθηκε ημίθεος κι ας ήταν

και άθλους ας κατόρθωσε, που μάγεψαν τα πλήθη.

………………………..

Στη μάνα του παράπονο πικρό εξακοντίζει

………………………..

Κι η Αλκμήνη μες στη συνετή περίσκεψη της πείρας της

λόγια αναπτερωτικά σκύβει, του ψιθυρίζει

«Στης Ήρας τα τεχνάσματα άλλη αξία δώσε

………………………..

Η ύπαρξη είναι του κακού που το καλό γεννάει

και η χαρά ανταμοιβή όποιου δεν το ξεχνάει»

ή στο «Η εξεταστική»:

Αιώνες τώρα αυτό το μύθο διδασκόμαστε:

Ήτανε λέει ο Αχιλλεύς

………………………..

Αθάνατος (η ασήμαντή του πτέρνα μόνο διέλαθε).

Έξοχος στην ανδρεία και στην ομορφιά,

καλός και αγαθός στο ιδεώδες.

Τότε γιατί δεν υποκλίνονταν ενώπιόν του ταπεινά

ο Αγαμέμνων ως θα έπρεπε σε ημίθεο;

Χόλιασε ο Αχιλλέας – η Βρισηίδα ήτανε μοναχά η αφορμή.

Χόλιασε ο «καλός και αγαθός».

Πεισματικά από τις μάχες αποσύρθηκε.

Τους Μυρμιδόνες του στην τύχη τούς παράτησε.

Τον Πάτροκλό του, μόνο, ούτε που συνέτρεξε.

 

Και τώρα στο στρατόπεδο των Αχαιών

Η τελευταία πράξη παίζεται του δράματος.

– Πικρός, κλειστός, ενήλικος – πλέον ο Αχιλλεύς

προετοιμάζεται «τὸν βίον τελευτᾶν».

………………………..

Αιώνες τώρα αυτό το μύθο διδασκόμαστε.

Μα στείρα αποστήθιση στης εμπειρίας τα θρανία…

Και το όνομά μας μόνιμα σε καταλόγους ανεξεταστέων

στην ανοικτίρμονα των σχέσεων εξεταστική!

[Ως προμετωπίδα στο ποίημα τίθεται απόσπασμα από τον «Κατά Τιμάρχου» λόγο του Αισχίνη: «Ἐάν ἀτιμώρητον τὸν τοῦ Πατρόκλου θάνατον ἐάσῃς, γέρων ἐν τῇ πατρίδι ἀποθανεῖς, τιμωρησάμενος δὲ διὰ ταχέων μέλλεις τὸν βίον τελευτᾶν»]

 

Μια «Δεύτερη ανάγνωση», λοιπόν, να κάνουμε στη ζωή μας χρειάζεται, για να μη μένει μόνιμα το όνομά μας στους καταλόγους ανεξεταστέων στην εξεταστική των σχέσεων, την ανοικτίρμονα!...

Και ακολουθούν στο δεύτερο μέρος της συλλογής τα ποιήματα με το γενικό τίτλο «Δεύτερη ανάγνωση» (υπότιτλος: Οι περιπέτειες του Οδυσσέα), όπου με επεισόδια, ιστορίες από τα ομηρικά έπη, «επιχειρείται μια επαναπρόσληψη του ομηρικού μύθου», όπως μας πληροφορεί η Σοφία Αποστολοπούλου. Βρίσκουμε τίτλους-περιπέτειες του Οδυσσέα: Κίκονες, Λωτοφάγοι, Κύκλωπες, Αίολος, Λαιστρυγόνες, Κίρκη, Άδης, Σειρήνες, Σκύλλα και Χάρυβδη, Ήλιος, Καλυψώ, ενώ ακολουθεί «Η Ραψωδία ψ, αλλιώς…»

Τα ποιήματα στο δεύτερο αυτό μέρος του βιβλίου δεν είναι χωρίς ουσιώδη σχέση με εκείνα του πρώτου μέρους, κάθε άλλο. Το καβαφικό ύφος που επισημάναμε σε ποιήματα των πρώτων σελίδων είναι κι εδώ εμφανές.

Ως παράδειγμα:

Αλκίνοε, των φιλικών Φαιάκων βασιλέα,

αφού το θέλεις, άκουσε του νόστου μου τα πάθη.

Σαν έφυγα απ’ το Ίλιο το στόχο μου να φτάσω,

τα κύματα με έβγαλαν στη χώρα των Κικόνων,

που όπως καλογνώριζα των Τρώων φίλοι ήταν.

 

Κι αντί μόλις κατάλαβα στους Κίκονες πως είμαι,

όρτσα να σπρώξω τα κουπιά και όπου φύγει, φύγει,

εγώ αυτό που είθισται προτίμησα να πράξω

σαν ο πολέμαρχος βρεθεί σε τόπο αντιπάλων.

Βάλθηκα και διαγούμισα την πόλη των Κικόνων

Όμοια καθώς συνήθισα στην Τροία δέκα χρόνια.

 

Στο μεταξύ οι Κίκονες τα ίσα αποδίδουν

κι εγώ καλά το ένιωσα ο ίδιος στο πετσί μου

πόσο βαρύς ο χαλασμός, όταν δεν εξετάζεις

ποια είν’ τα δεδομένα σου, πού κίνησες να φτάσεις,

ποιον έχεις για αντίπαλο και ποια η δύναμή του

κι αφήνεσαι παθητικά σε ό,τι έχεις συνηθίσει,

σ’ ό,τι έμαθες να θεωρείς πως αυτονόητο είναι,

που σε αποσπά απ’ τα μέσα σου, το χρόνο ροκανίζει

με περισπάσεις διάφορες κρυφά που σ’ αναλώνουν.

[Κίκονες]

 

Η Πηνελόπη, με πνεύμα σύγχρονο, της εποχής μας πλέον, στο «Η Ραψωδία Ψ, αλλιώς», μιλά στον Οδυσσέα με παρρησία ελεύθερης γυναίκας και όχι συζύγου υποταγμένης στα ήθη της κλειστής αρχαϊκής κοινωνίας:

Φύγε απ’ την κλίνη μου, Οδυσσέα!

Δεν είμαι πια η Πηνελόπη που άφησες στα δεκαοκτώ της.

Στα χτένια αργάστηκε η ψυχή μου του αργαλειού είκοσι χρόνια

που ύφαινα – ξεΰφαινα τις σκέψεις, κεντούσα την ταυτότητά μου.

Τώρα σε ερμήνευσα Οδυσσέα κι η αχλή του μύθου σου εχάθη,

η στίλβη σου δε με θαμπώνει, πες τα αλλού τα παραμύθια!

 

Πως δήθεν πήγες στην Τρωάδα, για λόγο καθαγιασμένο

την προσβλημένη του Μενέλαου τιμή να αποκαταστήσεις.

Στην Τροία σε έσυρε το πάθος τα πλούτη σου να αβγατίσεις.

Στο αρχοντικό μας όταν έκανες συνάξεις άλλων βασιλέων

τρώγοντας πίνοντας σχεδιάζατε το πώς θα γίνετε σπουδαίοι

τον ξένο πλούτο υφαρπάζοντας δήθεν πνιγμένοι από το δίκιο.

 

Και σαν ο πόλεμος τελείωσε, ναι, οι θεοί ήταν θυμωμένοι

που τους ναούς τους πυρπολήσατε μέσα στην πόλη του Πριάμου

και δυσκολέψαν το ταξίδι σας, αλλά οι άλλοι όλοι ήρθαν,

εσύ το γυρισμό τον χρόνισες, τάχα διωγμένος απ’ τη μοίρα.

Προφάσεις μύριες μηχανεύτηκες, την ενοχή σου ν’ αφοπλίσεις

πότε οι Σειρήνες, πότε οι Κύκλωπες και πότε η Καλυψώ η πλανεύτρα.

Συ, που εν μια νυκτί επινόησες τον ξακουσμένο Δούρειο Ίππο,

από ιδέες μετά στέρφεψες το γυρισμό σου να επισπεύσεις.

………………………..

Και ο Οδυσσέας, αφού προσπαθεί να δικαιολογήσει τα, κατά τη σύζυγό του, αδικαιολόγητα, ομολογεί πως ίσως είχε δυνατότητα για μια …«Δεύτερη ανάγνωση» της δράσης του:

………………………..

Περόνη, λάβρα μου συμβία, είναι η αγκαθωτή σου σκέψη

και όλο και με κεντά η αγκίδα, μην άλλο τρόπο δράσης είχα.

………………………..

 

Κλείνουμε την παρουσίαση της συλλογής με ένα «καβαφικού ύφους» ποίημα, ολόκληρο:

Ζεύγος χρυσών ενωτίων

 

Αίθουσα μουσείου κατανυκτική.

Σκιών λιτανεία στο ημίφως.

Λεπτό θυμίαμα αιώνων βυθισμένων.

 

Σε προθήκη ζεύγος ενωτίων λαμπρών.

Από χρυσό φερμένο από μακριά,

τη χώρα των Περσών την ηττημένη.

Σύζυγος κραταιός όμορφης κόρης τα παράγγειλε

τον πλούτο και την ομορφιά να διατρανώσει.

Εξακτινίστηκε ο τεχνίτης από τη ζήση του

μέρες και μέρες καθώς σμίλευε το κόσμημα.

Λεπτοδουλειά πολλή το μέταλλο να υποτάξει

στου μεγαλείου της τέχνης του το γήτεμα.

 

Στο σιωπηλό μουσείο, τα λαμπρά ενώτια

σε όποιον αφουγκράζεται ν’ ακούσει, ψιθυρίζουν:

 

καλή και του συζύγου η πολιτική,

καλό και της Ασίας το χρυσάφι.

Μα πώς θα προκαλούνταν η κατάνυξη,

ποια πίστη θα λιτάνευε μες στο ημίφως,

αν οι ανώνυμοι τεχνίτες πάσης φύσεως

στο ακατέργαστο υλικό, σκυφτά κι αθόρυβα,

δεν έσταζαν ψυχή απ’ την ψυχή τους;

 

********************

Η Σοφία Αποστολοπούλου είναι φιλόλογος καθηγήτρια. Γεννήθηκε στους Αμπελόκηπους της Αιγιαλείας, ζει και εργάζεται στην Πάτρα.

«Τα ποιήματα που περιέχει η συλλογή», γράφει, «όταν τα έγραφα, μου φαίνονταν καλά, αλλά και πάλι αποφάσισα να τα εκδώσω μόνο εφόσον και μετά από χρόνια εξακολουθούσαν να μου φαίνονται καλά. Σήμερα που εκδίδω, είμαι πενήντα πέντε ετών.»

 

***

* Ο Παναγιώτης Χαλούλος είναι φιλόλογος με πλούσιο εκπαιδευτικό και συγγραφικό έργο. Συνέγραψε τα παρακάτω βιβλία:

· «Ιστορία για το Γυμνάσιο, Ασκήσεις και θέματα Ανακεφαλαιωτικών Εξετάσεων με αξιοποίηση ιστορικών πηγών – Σχέδια μαθημάτων με χρήση Η/Υ-συνοδευτικό CD-ROM, εκδ. Ζήτη, Θεσσαλονίκη, στις παρακάτω εκδόσεις:

«Για όλες τις τάξεις του Γυμνασίου», 2005.

«Α΄ τάξη, Αρχαία Ιστορία» 2006.

«Β΄ τάξη, Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία» 2006.

«Γ΄ τάξη, Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία» 2008.

· «Εύθυμα παραμύθια διασκευασμένα για το θέατρο – Πρακτικός οδηγός για σχολικές θεατρικές ομάδες για την πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση», εκδ. περί τεχνών, Πάτρα 2006.

· «Πατρινό καρναβάλι - Ο γάμος της Γιαννούλας της κουλουρούς», θεατρική σάτιρα, εκδ. το δόντι, Πάτρα 2011.

Έχει δημοσιεύσει άρθρα εκπαιδευτικού περιεχομένου σε έντυπα περιοδικά και στο διαδίκτυο ( http://users.sch.gr/pchaloul ) πλούσιο υλικό σε ιστοσελίδες-παρουσιάσεις-video, για την πραγματοποίηση μαθημάτων Ιστορίας με χρήση Η/Υ.