Ελένη Μπεζέ
«Νέα ζωή»
Έλληνες Εβραίοι μετά
τη Σοά
Ιστορία, Μνήμη,
Ταυτότητα
(1944-1955)
Εκδόσεις Άγρα
η πρώτη δημοσίευση στην Bookpress
Η μετά Σοά εποχή για τους Εβραίους στην
Ελλάδα
Η Ελένη Μπεζέ, φιλόλογος και ιστορικός, στην παρούσα
μελέτη της, η οποία στηρίζεται στη διδακτορική της διατριβή («Έλληνες Εβραίοι:
Μνήμες και ταυτότητες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο», Τμήμα Ιστορίας,
Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας), επιχειρεί
να δείξει την πορεία των Ελλήνων Εβραίων μετά την επιστροφή τους στην Ελλάδα,
ως επιζώντων των στρατοπέδων συγκέντρωσης μετά
τη Σοά, δηλ. την «Ολοκληρωτική Καταστροφή», όρο που αντικαθιστά τον όρο
«Ολοκαύτωμα». Πόσο εύκολη ήταν γι’ αυτούς η νέα τους ζωή; Ανάμεσα σε περιγραφές
και ερμηνείες, θα θέτει εμβόλιμα τα δικά της ερωτήματα, που προχωρούν την
έρευνα πολύ πιο πέρα από τα επίσημα αρχεία, συχνά αμφισβητώντας κάποιες
ιστοριογραφικές βεβαιότητες ή προσθέτοντας αυτονόητες αλήθειες ανάμεσα στις
αρχειακές «σιωπές». Έτσι, μοιάζει σαν να ξαναδιαβάζει τα γεγονότα της κρίσιμης
δεκαετίας που ακολούθησε το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όσον αφορά τη
μοίρα των Ελλήνων Εβραίων, προσθέτοντας, αν όχι μια νέα θέαση της ιστορικής
αυτής περιόδου, τουλάχιστον καίρια ερωτήματα· στην ουσία ωθώντας την έρευνα πιο
πέρα από τα γνωστά: οικονομική δυσπραγία, δυσκολία ένταξης στην κανονικότητα
της ελληνικής μεταπολεμικής ζωή, διεκδίκηση των καταπατημένων περιουσιών,
κρατική αδιαφορία, αντισημιτισμός. Στον Πρόλογό της η Ρίκα Μπενβενίστε
(«Ανάμεσα σε σιωπές») θα εστιάσει ακριβώς σ’ αυτή τη συμβολή της παρούσας
μελέτης, να αναδείξει το «πώς» και κυρίως το «γιατί» των παραπάνω προβλημάτων.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη: «Έλληνες Εβραίοι μετά
την απελευθέρωση» και «Ιδεολογικές ανακατατάξεις, νέες ελληνοεβραϊκές ταυτότητες». Θα ασχοληθεί
με τις πρώτες κινήσεις για αποκατάσταση, για τις πρωτοβουλίες να συσταθούν
συλλογικότητες προκειμένου να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους, αλλά και θα
παρουσιάσει, σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια, στοιχεία που θα
αποκαλύψουν ήδη διαφαινόμενες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις στους κόλπους των
εβραϊκών κοινοτήτων. Έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός πως στηρίζεται στις
πρώτες μαρτυρίες όσων επιστρέφουν (συγκλονιστική η εμπειρία του Λέοντος Μπατή,
του πρώτου που επιστρέφει), μαρτυρίες που δημοσιεύονται στις εφημερίδες ή εκδίδονται,
θα ξεχωρίσει την περίπτωση αυτών που κρύβονταν στο βουνό, μετέχοντας στην
αντίσταση, από αυτούς που επέζησαν της Σοά, καθώς αναφύονται μεταξύ τους και
ιδεολογικές διαφορές. Στο δεύτερο μέρος θα εστιάσει περισσότερο στην έννοια του
σιωνισμού, επισημαίνοντας τη διαφοροποίηση ατού του ιδεολογικού ρεύματος που
προϋπήρχε του πολέμου, έλαβε όμως μεγάλες διαστάσεις μετά τη Σοά σε όλη την
Ευρώπη και στην Ελλάδα, όπου ένθερμοι υποστηρικτές του σιωνισμού άρχισαν, σε
αντίθεση με προτεινόμενες λύσεις αφομοίωσης, να διακινούν τη θέση τους για
εγκατάσταση των Εβραίων στην Παλαιστίνη, ως «επάνοδο στα πατρογονικά εδάφη», μη
θεωρώντας υπαρκτό πρόβλημα την παρουσία των Αράβων στα ίδια μέρη. Αυτή η θέση, όπως είναι φυσικό,
πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις, μετά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ το 1948.
Κάποιοι άλλοι επέλεξαν τη μετανάστευση στις Η.Π.Α. ή και στη Λατινική Αμερική.
Την έκδοση προλογίζει η Ρίκα Μπενβενίστε. Φωτογραφικό
υλικό και Πηγές ελληνικές και ξενόγλωσσες τόσο αρχειακές, όσο και από
δημοσιεύσεις στον Τύπο, αλλά και βιβλιογραφία με μαρτυρίες, καθώς και μελέτες, άρθρα και
λογοτεχνικές αναφορές,, συμπληρώνουν την ενδιαφέρουσα έκδοση. Στο εξώφυλλο μια
φωτογραφία απεικονίζει την αρχή της ελπίδας, τον Οκτώβρη του 1944, που δεν ευοδώθηκε. Τρεις φίλοι, οι δύο
Εβραίοι, μαζί με τον άνθρωπο που τους έκρυψε κατά τη διάρκεια της γερμανικής
Κατοχής.
Μια μελέτη που συμβάλλει στην κατανόηση της μετά τη
Σοά εποχής στην Ελλάδα, που μπορεί να μας πηγαίνει πολλές δεκαετίες πίσω, στο
τέλος του πολέμου, όμως, όπως παρατηρεί η Ελένη Μπεζέ στον Επίλογο, ο απόηχός
της φτάνει ώς τις μέρες μας.
Διώνη Δημητριάδου
Απόσπασμα
Ο Μπατής είναι ο πρώτος, και σε αντίθεση με εκείνους
που θα γυρίσουν λίγο αργότερα, είναι –όπως τονίζεται και στο δημοσίευμα– μόνος.
Δραπέτευσε μόνος, επέστρεψε μόνος και στη Θεσσαλονίκη είναι και πάλι μόνος.,
αντιμέτωπος με ένα πλήθος αγνώστων γεμάτο, στην καλύτερη περίπτωση, περιέργεια,
στις περιπτώσεις των εναπομεινάντων Εβραίων, καχυποψία. Δεν είναι τυχαίο,
εξάλλου, το γεγονός ότι θεωρήθηκε παράφρων. Ο πρώτος, ο μόνος, ώς εκείνη τη
στιγμή, επιζών και μάρτυς οδηγείται έτσι στην πλήρη απομόνωση. Η κοινωνία
προφανώς δεν είναι έτοιμη να ακούσει και εκείνος έρχεται αντιμέτωπος με αυτό
που για τον Πρίμο Λέβι, και όχι μόνο, αποτελούσε έναν από τους χειρότερους εφιάλτες στο στρατόπεδο, την
απροθυμία των άλλων να ακούσουν. Η επιστροφή, εκτός από το πέρασμα διαδοχικών
γεωγραφικών συνόρων, απαιτούσε από τον επιζώντα και μια συμβολική υπέρβαση.
Χρειαζόταν να μεταβεί από τον παραλογισμό του κόσμου του στρατοπέδου στην «ομαλότητα» της μετέπειτα ζωής. Η επιστροφή
του Μπατή, σε ένα συμβολικό επίπεδο, προσέκρουσε στο εμπόδιο που αποτελούσε η
άρνηση των άλλων. (σ. 164).
